Ísafold - 21.12.1898, Blaðsíða 2

310
skipa fyrir um strangt eftirlit. Það
kostar peninga eða pcningavirði; þar cr
svartasti bletturinn.
En geta þá sveitar- og syslufjelög
með réttu synjað fyrir að hafa mist
tífalt meiri fjárhæð fyrir eftirlits- og
afskiftaleysi í þessu ei'ni?
Og ef svo er ekki, hvert vit er þá í
öllum hávaðauum og gauraganginum út
af lögurxum?
Varla getur ixann verið út. af því, að
til séu margir menn, sem segja ram-
skakt til um fjárcign sína, þegar þeir
eiga samkvæmt lögum að segja rótt til
um hana. Væri svo, er rangt að hefn-
ast á horfellislögunum, því að til eru
önnur og eldri lög, sem heimila og skipa
fyrir um eftirlit í því efni, og þó að
þetta cftirlit kunni að verða framkvæmt
sumstaðar, um leið og horfellislögunum
er fullnægt, verður það þeim jafnan ó-
viðkomandi.
Mundi það vera nokkrum manni til
góðs, að telja rangt fram fénað sinn?
Eða mundi þjóðin í heild sinni hafa
gott af þessu?
Svarið verður neitandi hjá öllum, sem
satt vilja segja og í alvöru tala.
Hvaða vit er í því, að vonzkast við
lög fyrir það, þó að þau geri hægt fyr-
ir meö þetta með eftirlit?
Mega þeir, sem satt segja, aldrei fá
u-eina vernd? Eða er það hollara, að
þeir gjaldi jafnan hreinskilni sinnar?
Eða er þjóðin svo þroskuð, að þetta
geti orðið án eftirlits?
Reynslan, sem er sannleikxir, mun
segja nei.
Voru horfellislögin búin til að orsaka-
lausu?
Hvað sýnir sagan?
Hún s/nir í sem fæstum orðum þetta:
harður vetur — almennur fénaðarfellir
úr hor, mannfollir úr hor þegar á eftir
eða harðæri. Reynsla 17. aldarinnar
endurtekur — segi og skrifa — 27
sinnum þessa hörmung að meiru eða
minna leyti; 18. öklin 17 sinnum;
og framfaraöldin okkar, 19. öldin, fyrir
víst 14 sinnum; og mun hór þó heldur
vantalið en oftalið.
Þrátt fyrir þetta eru menn enn þá
til, scm eru svo blygðunarlausir, að þeir
vildxi víst helzt ekkert eftirlit hafa, og
gera sitt til að spilla því að það geti
orðið að tilætluðum notunx, þegar þess
er kostur.
Væri nokkuð sorglegt við horfellislög-
in frá síðasta þingi, þá er það vissu-
léga það, að þeirra skxxli vera eins mik-
il þörf, eins og er.
Yrði horfellismeinvættinni útr/mt og
haganlegur markaður fenginn fyrir fram-
leiðslu landsins, mun það sannast, að
batri tíð er í vændum.
Um biinaðinn á Háloga-
landi og Finnmörk.
Eftir Sigurð Sigurðsson (frá Langholti).
IV.
A Finnmörku er búnaður léleguryfir-
leitt, enda éru fiskiveiðar aðalatvinnu-
vegur manna þar og stundaður mestan
hluta árs. Landbúnaðurinn því að
eins hafður í hjáverkum. Áburður
illa hirtur og lítill að vöxtunum. Tún-
blettirnir, sem borið er á, liggja kring-
um bæinn, ógirtir og í órækt. þar er
hvorki plægt né sáð, og jörðinni yfir
höfuð enginn sómi sýndur. Oll húsa-
kynni léleg, eigi síður bæjarhxxs en önn-
ur. Fjósin þtöng, lág og dimm. Sum-
staðar eru kýrnar hafðar í öðrum enda
baóstofunnar, líkt og við gekst á voru
landi fyrrum á aumum bæjum. Hirð-
íng á kúm eftir því, og ber ósjaldan
við, að bæði kýr og aðrar skepnur drep-
ast úr hor. Svo sem t. d. vorið 1893.
þ>á var almennur fóðurskortur á Finn-
mörku og fjöldi skepna fórst úr hor
og vesöld. Vetrarfóðrið er mestmegn-
is þari og þang, síld og fiskbein.
Mjólkin er oftast höfð í byttum og
látin standa á hillum í sjálfri baðstof-
unni, meðan hún sezt. Rjóminn er
strokkaður einu sinni eða tvisvar í
mánuði eftir ástæðum. þrifnaður al-
ment laklegur, bæði utan húss ogínn-
an. Rúmfötin úr skinnum: sauðskinn-
um, hreinbjálfum og bjarnarfeldum.
f>að eru hlý og góð rúmföt, en þurfa
hirðu eigi síður en anuar fatnaður;
en hana vill stundum bresta.
f>etta, sem hér hefir lýst verið, er
hið algenga á Finnmörku; en út af
því ber sumstaðar. I stöku sveitum
í amtinu, t. d. Altfirði, er ástandið
töluvert annað og miklu betra. Sama
er einnig að segja um kaupstaðina
(bæina), t. d. Hammerfest og Vargey
(Vardö). þar er þrifnaðurinn miklu
meiri, eftir því sem mér var sagt, og
er það ef til vill mest og bezt að
þakka aðstreymi ferðamannanna, er
þangað sækja árlega. Efnahagur al-
mennings er heldur örðugur, en flestir
bjargast þóhokkurn veginn, enda er fólk
þar nægjusamt og ómatvant
V.
(Ni'ðurl )
í öllum þessum héruðum, sem minst
hefir verið á hér að framan, er sjór
stundaður meira og minna lengstan
tíma árs, einkum þó í Finnmerkur-
amti.
Við Lófót byrjar vertíð um nýjár og
endar 14. apríl. f>ann tíma sækir
þangað múgur og margmenni, fyrst og
fremst úr þessum 3 ömtum, og svo
lengra að. Allir karlmenn fara þang-
að, er vetlmgi geta valdið, að þeim
einum fráskildum, er ekki mega missa
sig að heiman, eða konurnar vilja ekki
sleppa. Er talið að þar sóu saman
komnar 30—36 þúsundir manna um
vertíðina, er stunda fiskiveiðar. f>eg-
ar vertíð endar við Lófót (14. apríl),
flytja menn sig í stórhópum upp á
Finnmörk. f>ar hefst vertíð síðast í
marzmán. og öndverðum aprílmán.,
eftir því sem fiskur hagar sér. f>ar
hafast þeir við um tírna, oftast frem
í miðjan júnímán. og stundum lengur,
ef vel aflast. Síðustu 2 vertíðir hefir
afli brugðist heldur bæði við Lófót og
Finnmörk. f>að hefir orðið til þess,
að margir gefa sig nú meira við land-
búnaði og jarðyrkju, heldur en þeir
gerðu áður. Margir bændur í Norður-
amti og Trumsaramti, sem áður stund-
uðu sjó, hafa nú fengið sér jarðnæði
og eru byrjaðir á búskap til sveita.
Allmargir bændur norður þar hafa tekið
lán til jarðabóta, og starfa nú að þeim
kappsamlega. f>essi lán eru veitt til
20 ára með 2£°/. vöxtum. Engin
afborgun fyrstu 5 árin; lánið síðan
endurgoldið á 15 árum.
Merkilegt þykir það og mikið í var-
ið ferðamönnum, að norður þar, um Há-
logaland og Finnmörk, sezt eigi sól
vikum saman kring um sól3töðurnar;
eru því héruð þessi oft nefnd »Lág-
nættissólarlandiða. Tíminn, sem sól
sezt eigi alla nóttina, er auðvitað því
lengri, sem norðar dregur, sól hærra á
lofti og birtan hreinni. Lágnættissól-
artíminn er :
í Botni frá 3. júní til 8. júlí
Trum3 — 20. maí — 22. —
- Hammerfest — 15. — — 27. —
við Kröskanes — 13. — — 29. —
Fólk er í þessum bygðarlögum glað-
legt ogfrjálslegt. Allirþeir menn, sem
ég hafði kynni af og heimsótti, tóku
mér vel. Menn eru þar víðast mjög
viðfeldnir, þægilegir og blátt áfram.
Allri menningu hefir miðað þar drjúg-
um áfram síðari árin, og er enginn efi
á því, að héruð þessi eiga góða fram-
tíð fyrir höndum, þrátt fyrir ýmsa
erfiðleika, er þau eiga við að berjast.
xSaga friðarins
með germönskum þjóðum.
Eftir
Dr. Absalon Taranger, prófessor.
IV.
Landsfriður og konungsfriður.
(Síðari kafli).
Viðgangur konungsfriðarins á Norð-
urlöndum á vafalaust að fleira leyti
sammerkt við samsvarandi réttarmynd-
anir á Englandi heldur en vísindin
hafa enn gefið gætur að, eða ég get
rann3akað í þessari ritgjörð. Sérstak-
lega er einnig hér auðsætt sambandið
milli konung8friðarins og konungl ga
dómsvaldsins. Lang-ljósast kemur
þetta fram í Svíþjóð. Á dögum Birg-
is jarls (1250—66) eru fyrstu friðar-
lög Svía gefin út. Aðalákvæði þeirra
eru tekin upp í fylkislögin og Magnixs
hlöðulás og höfðingjar ríkisins vinna
eið að þeim. f>ess vegna eru lögin
kölluð »eiðsæri« konungs. Lög þessi
leggja 40 marka sekt við brotum gegn
heimilisfriði, kvennafriði, kirkjufriði og
þingfriði, og sömuleiðis við brotum gegn
handseldum griðum. Oll þessi mál
voru rekin fyrir dómstóli konungs, og
gat hanu verið hirðréttur konungs,
konunglegt réttarþing eða refsiþing.
Refsiþingin urðu síðar að föstum þing-
um með ákveðnum deildum samsvar-
andi lögþingum vorum. I sambandi
við þessa konunglegu dómstóla fær
sænski kviðdómurinn þroska, alveg
eins og kviðdómurinn í Normandíi og
á Englaodi á rót sína að rekja til
konunglegu rannsóknar-dómgæzlunnar.
Allsherjar-framkvæmdarvald kemur í
staðinn fyrir lagaframkvæmd einstakra
manna með Germönum til forna og
útlegð innan einstakra landshluta verð-
ur að iitlegð um ríkið þvert og endi-
langt. í Danmörku lögðu landslögin
all-öflug úrræði konungi í hendur til
að gæta friðarins; en það er konung-
lega dóms- og framkvæmdarvaldið, sem
veitir þeirri valdaheimild þau áhrif,
sem hún þarf að hafa. Með réttar-
þingunum, ríldsréttinum (o: dómstóli
ríkiskanzlarans), Danaþinginu og rík-
isráðinu hafði danska konungsvaldið
öflug afskifti af dómgæzlunni bæði
sem frumdómstóll og málsskotsdóm-
stóll. Annars stóð Danmörk í svo
nánu sambandi við þýzka ríkið, að
margar réttarstofnanir Mið-Evrópu
komust þar inn. Til dæmis að taka
hélzt ófrióarréttur aðalsmanna í Dan-
mörku fram á miðja 17. öld og Kristó-
fer í Bæjaralandi og Kristján I. gáfu
út regluleg landsfrióarlög, sem lögðu
lífs-tjón og eigna við ránum og hvers
konar ofbeldi. þessi lög voru og birt
í Noregi.
í öðru sambandi hef eg á það
minst, að Hákon Hákonarson og Magn-
ús lagabætir bönnuðu mannhefndir í
Noregi og skylduðu þá, er móðgaðir
voru, og ættingja veginna manna til
að sættast á fébætur. Til þess að
geraz þetta fyrirkomulag auðveldara
færði Magnús lagabætir hlut konungs
niður um' tvo þriðjunga. En auk þess
lagði hann vígaferla-dónxgæzluna al-
gerlega í hendur konungs; það varð á
hans valdi, hvort vegandi skyldi sek-
ur gjör eður eigi. þegar víg hafði
verið unnið og vegandi lýst víginu á
hendur sór, fekk erindreki konungs
honum bréf til konungsins og var í
því beðið um grið, til þess er rann-
sókn hefði fram farið í málinu. I
griðabréfinu er svo erindreka boðið aS
hefja rannsókn. Rannsóknarskjölm
eru síðar send konungi og hann kveð-
ur á um, hvort vegandi skuli sæta
sektum einum eða verða óbótamaður
og hafa fyrirgert lífi sínu. þetta er
tekið fram í konunglega landsvistar-
bréfinu, sem jafnframt ákveður sekt-
irnar til konungs og býður veganda að
leggja veð fyrir manngjöldunum til
erfingja þess, er veginn hafði verið.
Manngjöldin eru ákveðin af tylftardómi
á heimaþinginu og upphæðin fer eftir
sérréttindum þess, er veginn var, og
griðum þeim, er rofÍD hafa verið með
víginu. Brot gegn heimilisfriði, kvenna-
friði, kirkjufriði, þingfriði, konungs-
friði o. s. frv. færa sektirnar fram um
helming. Sé vígum ekki lýst, eru
þau talin morð, og erindreki konungs
höfðar þá málið á þingi. þá var
dauðahegning við lögð. Veganda var
því bezt, að játa vígið tafarlaust.
I víglýsingamálum var Noregskon-
ungur fyrsti dómarinn. Venjulega er
þeirri kennÍDg fram haldið, að hann
hafi að eins haít vald til að endur-
skoða eða staðfesta lögmannsdóma, og
því ekki verið frumdómarinn. Réttar-
venja miðaldanna sýnir alt annað.
Konungur gat eftir einhliða kæru frá
öðrum málsparti stefnt málinu til
sjálfs sín eður réttarþings síns eður
dórnara, sem nefndir voru í hvert mál
út af fyrir sig. Sömu stofnanir hafa
með höndum dómsvald konungs í
Noregi eins ogí Svíþjóð og Danraörku.
En lítil stund hefir enn verið lögð á að
rannsaka konunglegu dómgæzluna í
Noregi og ég get ekki farið út í ein-
stök atriði að þessu sinni. Að eins
skal ég taka það fram, að sérhvert
brot gegn sérstakri eður almennri
konunglegri skipao (bréfabrot) var
sótt íyrir dómstóli konungs.
Vinna Norðurlanda-konunga aðlands-
friði virðist hafa haft í för með sér
töluverða hækkun á manngjöldum.
Upphaflega námu manngjöld 15 mörk-
um, sem jafngilda 4800 krónum í vor-
um peningum. í þess stað hafa
konungarnir fengið komið á 40 marka
gjöldum, sem jafngilda 14,400 krónum.
I Noregi var þessi upphæð færð niður
um tvo þriðjunga eða niður í
13 merkur og 8 örtugar, sem jafnfram er
venjulega hegningin, sem við bréfa-
broti er lögð.
VI.
Afnánx einstaklinga-ófríðarins.
Vór sjáum, að livervetna rrxeð Ger-
mönum jstendur viuxian a'ð friðinum
iiinan þjóðfélaganna í sambandi við
xxmbætxir á fyrii'komulagi dómstólanna
og réttarfarinu. TakmarkiS er hver-
vetna aS setja réttinn í stað máttarins,
aö breyta bráðabirgða-friðarástandinu í
lögtrygöa friðarskipan.
Þessu takmivrki hefir möniimu ekki
tekist að ná fyr en í róttarríki nútímans.
Til þess að fá framgengt þessum úr-
slitum, scm virðast svo einföld og sjálf-
sögð, hafa meiui þurft að berjast f/rir
þeinx látlaust um nxargar aldir. —
Siðfei'ðis- og gáfnaþrek germönsku þjóð-
anna hefir öldum saman vexið að reyna
að inna af höndum þá cinföldu þraut,
að setja réttarófriðinn, lögsóknina, í stað
mannhefndanna, gjörtækisins, einstakl-
inga-ófriðarins. Og hve nxiklum breyt-
ingum höfum vór ckki tekið undir yfir-r
ráðum réttarríkisins og róttarófriðarins f
Hvílíkt djúp er ekki staðfest milli norskra
bænda á miðöldunum, sem hefna síu
með manndrápum, og norskra bænda nú
á dögum! Hugsið yður, xvð yðar bíði
eftirfarandi skjal, ])egar þór komið heim
til yðar í kvöld:
' Hr. N. N.
Með því að' þór rægðuð mig svívirði-
lega við yfirmcnn mína í gær, þá segi
óg yður hér með opinberan ófrið á hendur
í uiínu nafni og allra minna ættmenna;
hvar sem ég kann að hitta yður eða
yðar menu, þá skuluð þór biiast við
illu, en ekki góðu. Meö þessu þykist
óg hxtfa aðvarað yður drengilega. th
Dagsetningin. N. N.