Ísafold - 28.03.1900, Blaðsíða 2

62
kennir þeim að líta út fyrir sinn eig-
inn tíma, með öðrum orðum: þroskar
þau og mentar.
Og efnið í sögunum er, svo sem
öllum er kunnugt, mikilfenglegt. |>að
eru sannarlega tilkomumiklir menn,
sem lýst er í beztu sögum vorum,
reyndar í þeim flestum, menn með
Sterkar ástríður og miklar yfirsjónir,
vitaskuld, en jafnframt menn með
fyrirtaks kosti. Komi ekki fornsögur
vorar inn í börnin virðingu fyrir því,
sem verulegt er og myndarlegt, þá er
oss ekki ljóst, hvaða bækur muni
gera það fremur.
f>á er málið á fornsögunum. »Kenn-
arinn« heldur, að börnin skilji það
ekki. Sannast að segja finst oss vér
ættum að lofa Dönum einum að halda
því fram. jþví að það er dönsk kredda,
að tungan hafi breyzt svo á Islandi
síðan í fornöld, að í raun og veru
sé nú annað mál talað hér en þá var.
|>að er of mikil trúgirni af oss Is-
lendingum að vera að hafa annað
eins eftir. J>ví að þetta nær ekki
nokkurri átt.
Auðvitað skilja ekki ung börn hvert
orð í fornsögunum. »En gecur »Kenn-
arinn« bent á nokkura bók, sem þau
skilja orð fyrir orð? Hún er vitan-
lega ekki til.
Sjálfsagt hefir »Kennarinn« rétt að
raæla í því efni, að hann hafi kynst
einhverjum börnum, sem ekki hafa
nent að lesa fornsögurnar, þó að þau
ættu þess kost. |>ví að til eru þau
börn, sem eru svo frábitin öllum lestri
að þau vilja helzt aldrei þurfa að líta
í nokkura bók.
En þess erum vér fullvissir, að
reynsla flestra kennara hefir verið og
er sú, að vandfundnar eru þærbækur,
sem lestrarfús börn taka fram yfir
fornsögur vorar. f>au fella víst fleiri
tárin út af því að mega ekki lesa sög-
urnar jafn-oft og jafn-lengi og þau
vilja, heldur en af þvf, a<5 eiga að
taka sér þær í hönd.
Og mjög fágætt mun það vera, að
þau þreyti sig mikið á »skýringa«-bæn-
um. Hitt mun tíðara, að þau séu
alt of mikið sokkin niður í lesturinn,
alt of hugfangin af efninu, til að
spyrja um það, sem þau skilja ekki.
Og það sýnir áþreifanlega, að málið
er ekki til neinnar fyrirscöðu, sem
teljandi só.
Alveg eins er með fullorðna fólkið.
Sumt af því hefir ekkert eða nauða-
lítið gaman af að lesa nokkura bók,
sumpart fyrir það, að það hefir aldrei
komist á þá nautn, sumpart fyrir það,
að dagleg störf og áhyggjur hafa alt
vald yfir huganum.
En ekki minnumst vér þess, að hafa
þekt nokkurn lestrarfúsan, fullorðinn
íslending, sem ekki hefir haft ánægju
af fornsögunum, ef hann hefir fariðað
lesa þær á annað borð. f>að á alveg
jafnt við karla og konur, margfróða
menn og fáfróða.
En auk þess, sem þessi kenning
um, að fornsögur vorar séu ekki við
alþýðu hæfi, barna eða fullorðinna, á
ekki við nein rök að styðjast, að vorri
ætlan, þá er hún beinlínis háskaleg.
|>ví að engan hnekki getur tunga vor
beðið meiri en þann, að þjóðin hætti
að lesa gullaldarrit sín. Slíkt tjón
væri með öllu óbætanlegt — og hætt-
an vitanlega því meiri fyrir jafnlitla
þjóð, sem samgöngur við önnur lönd
aukast.
f>ess vegna er það, að þótt svo væri,
sem vér fyrir vorc leyti hyggjum vera
ímyndun eina, að það sé einhverj-
um örðugleikum bundið, að vekja á-
huga íslendinga, ungra og fullorðinna,
á því að lesa fornsögur vorar, þá væri
bein og sjálfsögð skylda að leggja alt
kapp á að ryðja þeim örgugleikum úr
götunni.
f>að er einmitt vort mesta lán í ölln
voru margvíslega smáþjóðar-óláni, að
eiga veruleg fyrirtaks-rit, sem jafnframt
eru við alþýðu hæfi — rit, sem skipa
má á bekk með helztu ritum stór-
þjóðanna og hvert barnið getur þó skilið
og lesið með fögnuði.
Ollu rauDalegri ómenska er óhugs-
anleg en sú, að láta undir höfuð leggj-
ast að færa sér jafn-dýrmæt hlunnindi
í nyt.
Góupáskar — sumarpáskar.
í æsku heyrði eg um það talað, að
góupáskar væru svo sjaldgæfir, að fáir
lifðu þrenna; aftur væru sumarpáskar
alltíðir. Ummæli þessi hafa geymst í
huga mér, en eigi* hefi eg haft tæki
til að rannsaka frekar, á hversu gild-
um rökum þau væru bygð. Nú fyrir
nokkuru hefir mér borist í hendur bók,
sem heitir »Aaret og dets Maaneder#
(Árið og mánuðir þess) eftir Kugaard
nokkurn. Er í henni meðal annars
tafla yfir alla þá mánaðardaga, er
páskar hafa borið upp á frá árinu
800 (krýningarári Karls mikla) til árs-
ins '1900. Af töflu þessari má sjá, að
á 5 tunglárum eða 95 árum eru venju-
lega ekki fleiri en þrennir góupáskar,
og eru bilin milli þeirra oftast þann-
ig: 57, 27, 11 ár. f>að eru þó fáeinar
undantekningar frá því, að árabilín og
röð þeirra sé á þennan veg. Eru því
tíða8t einungis þrennir góupáskar á
hverri öld. Á síðustu 11 öldum (800
—1900) hafa fernir góupáskar verið
að eins á þremur, 14., 16. og 18. öld.
Á 18. öld voru þeir: 1704, 61, 88 og
99; á þessari öld hafa þeir verið:
1818, 45 og 56. 19 ára bilið 1799—
1818 er undantekning, og kemur að
eins fyrir einu sinni áður (1364—83).
Á næstu öld eiga eftir reglunni að
vera góupáskar 1913, 40 og 51, en
svo eigi fyr en 2008. f>að sést á því,
sem þegar er sagt, að það er fremur
óalgengt, að aðrir lifi þrenna góupáska
en þeir, sem ná háum aldri. f>eir,
sem fæðast skömmu áður en 57 ára
millibilin renna út, standa bezt að
vígi í því efDÍ, t. d. þeir, sem fæðast
nú eftir aldamótin; sumir þeirra (þeir
sem fæðast 1912) þurfa eigi að verða
nema tæplega fertugir til þess; og þeir,
sem fæddust 1798, hefðu að einsþurft
að verða 58 ára til þess að lifa ferna
góupáska, og þeir, sem fæddust 1787,
69 ára til þess að lifa 5; en svo tíðír
góupáskar eru líka eins dæmi á (þeim)
11 öldum.
Hvað útheimtist til þess, að páska
beri upp á síðasta sunnudag í góu?
Eftir skipun þeirri um páskahald, sem
sett var á kirkjuþinginu í Nicæa árið
325, skulu páskar haldnir næsta
sunnud. eftir tunglfyllingu þá, er ber
upp á 21. marz, eða er næst þar á
eftir. Ef fyllinguna ber upp á sunnud.,
má þó eigi halda páska fyrri en næsta
sunnudag. Nú getur síðasta suDnud.
í góu ekki borið upp á aðra mánaðar-
daga en 18.—24. marz, og góupáska
verður því að bera upp á 22.—24.
marz. Til þess að góup^skar verði,
útheimtist þá fyrst og fremst, að síð-
asta sunnud. í góu beri upp á 22.,
23. eða 24. marz, en því þarf að
vera samfara, að tungl sé fult 21., 22.
eða 23. s. m.; beri t. d. sunnud. upp
á 22., verður tunglfyllingu að bera ein-
mitt upp á 21; en af því þetta hvort-
tveggja fer svo sjaldan saman, eru
góupáskar svo fátíðir.
Sumarpáskar eru helmingi tíðari en
góupáskar, eða 6 á hverjum 5 tungl-
öldum; eru þeir því venjulega 6 á
hverjum 100 árum, flestir 7, fæstir 5.
Tímabilin billi þeirra eru tíðast þann-
ig: 27, 19, 11, 11, 16, 11 ár; þó eru
margar undantekningar frá því, að
röð árabilanna sé ávalt svo, en milli-
bilin eru þó ætíð einhver af téðum 4
áratölum (27, 19, 16, 11). Á síðustu
2 öldum hafa sumarpáskar verið 1707,
34, 53, 64, 91, 1810, 21, 32, 48, 59,
86, og verða eflaust næst 1905. Til
þess að sumarpáskar verði, útheimtist,
að tungl 8é fult 20. marz, e-ða næstu
daga þar á undan — þá verður páska-
fyllingin um og eftir rniðjan apríl —
þó geta þeir aldrei verið síðar eD 25.
apríl; beri því 1. sunnud. í sumri upp
á 26.—28. april og tunglfylling er rétt
fyrir jafndægur, verða páskar síðasta
sunnud. í vetri.
1 febrúar 1900. Skeggi.
Suður-Afríka
og
brezka ríkið.
Ofsinn er sýnilega svo mikill í
mönnum á Scórbretalandi út af Búa-
ófriðinum, að ekki er nokkurt viðlit
fyrir þá menn að beita sér, sem telja
ófriðinn ranglátan og óhyggilegan frá
Breta hálfu.
Ema tilraun gerðu þeir í Dundee
snemma í þessum mánuði. Nafn-
kendir menn ætluðu að halda ræður,
þar á meðal enskur maður, Schreiner
að nafni, sem heima á i Johannes
burg í Transvaal, alenskur i báðar
ættir og ensklundaður. Nokkurir
heldri menn á Englundi höfðu fengið
hann til að koma norður í því skyni
að draga úr ófriðarofsanum í hugum
manna.
En er á fundinn kom,f var gaura-
gangurinn þegar í fundar byrjun
svo óstjórnlegur, að ræðumenn sáu
sér ekki til neins að hefjast máls.
Svo fundinum var þegar slitið. En
blaðamaður nokkur hafði tal af Mr.
Schreiner á eftir, og skrifaði upp
eftir honum þau atriði, er hann hefir
sjálfsagt einkum ætlað að gera að
umræðuefni í tölu sinni.
»þ>að sem fyrir mér vakir# sagði
Mr. Sehreiner meðal annars, »er það,
hvernig fara á að því, að halda Suð-
ur-Afríku í brezka ríkinu. Eg er sann-
færður um, að sé þessari stefnu brezku
stjórnarinnar haldið áfram, þá er hætt
við, að Suðurafríka glatist að lokum
undan veldi Breta«.
Mr. Schreiner taldi kost á að sanna
það, að lítill flokkur stórgróðamanna
hefði af ásettu ráði orðið valdur að
ófriðinum — menn, sem alls ekki
bera heill ríkisins né Suður-Afríku
fyrir brjósti, heldur að einB hagsmuni
sjálfra sín. »í því skyni, að vekja
ófriðinn, hafa þeir stöðugt sagt brezku
þjóðinni ósatt frá málefnum Suður-
Afríkumanna. þeir hafa keypt meiri
hluta helztu blaðanna í Suður-Afríku
eða náð á annan hátt valdi yfir þeim.
Rétt á undan herhlaupi dr. JamesonB
reyndi þessi flokkur að hafa áhrif á
göfugmensku brezku þjóðarinnar með
því að skora á hana að vernda kon-
ur og börn, sem áttu að vera í hættu,
stödd fyrir Búum, án þess að uærri
lægi að nokkur slík hætta væri á
ferðum, og alveg eins hafa þeir uú
reynt að færa sér í nyt réttlætisást
Breta, sanngirni og harðstjórnarhatur,
til þess að ná því markmiði, sem
þeim tókst ekki að ná með herhlaup-
inu. Nú er látið í veðri vaka, að
Bretar séu að berjast fyrir kosningar-
rétti þegna sinna í Transvaal — fyr-
ir jafnrétti, með öðrum orðum. Sé
svo, þá er það í fyrsta sinni í mann-
kynssögunni, sem nokkur þjóð hefir
lagt út í ófrið í því skyni að svifta
sfna eigiu þegna kosningarrétti hjá
sér og gera þá að þegnum annars
ríkis. Sir Alfred Milner, erindreki
Breta,krafðistþess á Bloemfontein-fund-
inum, að úclendir menn fengju kosning-
arrétt í Transvaal eftir 5 ár, og sagði,
að þeir mundu verða látnir sjá fyrir
sér sjálfir, ef þessu fengist framgengt„
Nú stendur f stjórnarskrá Transvaal-
ríkis, að menn skuli fá kosningarrétt
eftir 7 ár, og það hygg eg frjálslegri
lög en um sama efni gilda á Stór-
bretalandi. Og síðan er Transvaal-
búar leiddu þetta í lög hjá sér, hafa
þeir boðið mönnum kosningarrétt eft-
ir 5 ára dvöl í landinu, en gert það-
að skilyrði jafnframt, aó gerðarnefnd
yrði sett til þess að skera úr þrætu-
málum — gerðarnefnd, sem önnur
ríki áttua ekki að vera neitt við riðin,
Eg lít svo á málið, sem það sé ekki
kosningarrétturinn, sem æsingamenn-
irnir meðal útlendinga eru að sækjast
eftir. f>eir fóru fram á hann upphaf-
lega í þeirri von, að sér yrði synjað
um hann, og þegar þeir sáu, að lfkindi
voru til, að þeir mundu fá hann, komu
þeir upp með ýmislegt annað, hitt og
þetta, sem þeir vissu, að Transvaal-
stjórnin mundi aldrei ganga að. Eg
hygg, að ljósar sannanir séu komnar
fram fyrir því, að Bretar eru ekki í
ófriði út af kosningarréttinum. Að
því er snertir ásakanir um spellvirki
í Transvaal og að lífi manna og eign-
um sé þar miður vel borgið, þá hefi
eg reynt það sjálfur, síðan eg kom
til þessa lands, að hvorutveggja, lífi
manna og eignum, er óhætcara í Jo-
hannesburg heldur en sumstaðar á
Stórbretalandi. Fundafrelsið er betur
trygt í Transvaal en í Edinburgh eða
Dundee.
Mikill meiri hluti hvítra manna í
Suður-Afríku er ófriðinum rnótfallinn;
og eg tek það aftur fram, að haldi
brezka stjórnin áfram þeirri stefnu, að
kúga lýðveldin með öllu og svifta þau
sjálfsforræði, þá verður afleiðingin sú,
að allir hollenzkir menn í Suður-Af-
riku verða brezku stjórninni fjandsam-
legir, og þeir eru í þeim meiri hluta,
að nemur 150 þúsundum manna.
Og margir albrezkir menn verða á
þeirra bandi, og eg gizka á, að af
800,000 þús. hvítum mönnum í Suð-
ur-Afríku muni 500,000 verða brezku
stjórninni andstæðir. Ósamlyndið
verður látlaust og Bretar fá þá ekki
haldið Suóur-Afríku með stöðugu ber-
valdi«.
Ekki efaðist Mr. Scbreiner um,
hver leikslokin mundu verða í ófriðin-
um. »Hvernig eiga 200,000 manna að
bjóða 40 miljónum byrginn? En sann-
færður er eg um það, að Búar muni
berjast fram í rauðan dauðann, og að
lokum megum vér búast við konum
og börnum á víggörðunum#.
Alþingiskosningar
hefir konungur fyrirskipað 2. þ. m.
að fram skuli fara í septembermánuði
í haust.
Ný lög.
Enn hefir komið dálítil lagasyrpa
frá sfðasta þingi með konungsstaðfest-
ingu.
28. Lög um horfelli á skepnum o.
fl., staðf. 9. febr.
28. Lög um brú og ferju á Lagar-
fljóti, dags. s. d.
30. Lög um brot á veiðirétti í ám
og vötnum, s. d.
31. Lög um stofnun Ræktunarsjóðs
íslands, dags. 2. þ. m.
Ennfremur s. d. bráðabirgðaliig um
tilhögun á löggæzlu við fiskiveiðar í
Norðursjónum og þar með fylgjandi