Ísafold - 01.10.1902, Síða 2

258
Yandi fylgir vegsemd hverri.
»Meira frelsi, meira frelsi«! hefir nú
kveðið við bjá oss um sjötíu ár, milli
fjalls og fjöru, stundum hátt og sterkt,
stundum æðimikið daufara, en þó
ætíð svo skýrt og hátt, að allir hafa
greinilega skilið, sem vakandi voru.
Baldvin Einarsson rís upp fyrstur
manna og gerir þetta orð að herorði
sínu, og það líður ekki á löngu áður
það verður herorð allrar þjóðarinnar.
Og svo koma þeir hver að öðrum,
samtíðarmenn hans og eftirrennarar:
Jónas Hallgrímsson, Tómas Sæmunds-
son, Jón Sigurðsson, Benedikt Sveins-
son o. fl.
Allir krefjast þeir hius sama, berj-
ast fyrir því sama: meira frelsi, bæði
í stjórnmálum og atvinnumálum.
Starf þeirra ogannarra forvígismanna
þjóðarinnar hefir ekki heldur orðið til
einkis.
þeir hafa ekki að eins kveikt nýja
hugsjón í huga þjóðarinnar, heldur og
að meira og minna leyti komið hug-
sjónum sínum í framkvæmd.
Hefðu þeir ekki risið upp, væri land
vort enn dönsk nýlenda, eða öllu held-
ur fylki, algjörlega innlimað Danmörku.
En nú erum vór að fá svo mikið frelsi,
að segja má að ýmsu leyti að minsta
kosti, að véreigum að fara að stjórna
oss sjálfir.
En þá tekur nú að vandast ^málið.
Frelsið er ekki að eins sá dýrgripur,
sem sjálfsagt er að keppast eftir, held-
ur er því einnig varið líkt og vönduðu,
smágjörvu sigurverki, sem kunnáttu,
aðgætni og vandvirkni þarf tíl að fara
með, svo vel sé.
Aður var einkunnarorðið: »Vérþurf-
um og viljum fá meira frelsi«.
Nú hlýtur það að verða: »Vér þurf-
um að læra að fara vel með það frelsi,
sem fengið er«.
Áður var það barátta gegn stjórn-
inni, upp á við og út á við.
Nú eigum vér að snúa oss gagnvart
sjálfum oss, inn á við.
Sjötíu ár hafa farið til baráttunnar
fyrir stjórnfrelsinu, sem vér erum nú
að verða aðnjótandi.
Hve langan tíma mun það þá eigi
taka, að oss lærist að færa oss hið
fengna sjálfsforræði réttilega í nyt?
þvl var á stundum fleygt fram af
andstæðingum vorum í hinni sfðari
stjórnarbaráttu, að vér hefðum ekki
nándarnærri hagnýtt oss frelsi það,
er oss var veitt með stjórnarskránni
frá 1874, og meðan svo væri, þá væri
ekkert vit í að vera að heimta meira
sjálfsforræði.
það er að vísu fullkomlega rétt, að
mjög mikið vantar enn á, að vér höf-
um fyllilega hagnýtt oss stjórnfrelsi
það, er veitt var með stjórnarskránni
frá 1874. Engu að síður var það hé-
góma-fyrirsláttur gegn því, að ástæða
væri til að fara fram á meira sjálffor-
æði, þótt ekki væri búið að hagnýta
sér hið fengna frelsi í fylsta mæli.
Frelsinu er svo háttað, að engin þjóð
kann að hagnýta sér það til hlítar og
fara hyggilega með það fyrstu árin
eftir að hún hefir fengið það. ísra-
elsmenn þurftu að alast upp fjörutíu
ár íjeyðimörkinni, áður en þeir væri færir
um að taka sér bólfestu í fyrirheitna
landinu.
Svo hlýtur og að verða um oss. Vér
getum ekki og megum ekki ætlast til,
að alt só fengið á samri stundu, sem
stjórnfrelsið er fengið.
Hér þarf meira við.
Engu að síður erfrelsið sjálft nauð-
synlegt einmitt til þess, að læra að
hagnýta sér það. Hesturinn lærir ekki
að hlaupa á því, að vera í hafti nótt
og dag. Sá lærir ekki að fara með
fé, er aldrei hefir einn eyri handa í
milli. 8á getur aldrei sýnt, hvorthon-
um er trúandi fyrir nokkru, sem aldrei
er trúað fyrir neinu. Og sú þjóð get-
ur ekki kunnað að fara með frelsið,
sem reyrð er á ófrelsisklafa.
Með stjórnarskrárbreytingu þeirri,
sem vér teljum víst að útkljáð verði
að sumri, höfum vér fengið svo mikið
sjálfsforræði, að líkindi eru til, að
hvíld verði á frekari baráttu um það
um hríð.
Nú þarf að snúa sér að hinu.verk-
inu, inn á við. j?að er ekki vanda-
laust starf fyrir heila þjóð, og það
þótt lítil sé, að læra allar þær mann-
dygðir, sem nauðsynlegar eru til þess,
að geta stjórnað sór sjálf svo, að ekki
hlaupi veruleg snurða á.
Oss hefir komið furðu-illa saman í
baráttunni út á við, og hefir það bæði
tafið fyrir og dregið úr árangrinum.
Óskandi væri, að skaðinn sá hefði gert
os8 svo hygna, að minna yrði um
sundurlyndið úr þessu. |>ó stjórnvitr-
ingar allra umliðinna alda hefðu sezt
á rökstóla, hefðu þeir ekki getað geng-
ið svo frá stjórnarskránni, að oss
mætti að haldi koma, ef samkomulag
vantar.
Tortrygnin hefir veriðkölluð þjóðar-
löstur vor. það ber ekki vott um
sálargöfgí, að ætla öðrum, að flest er
þeir gera sé sprottið af illum eða eig-
ingjörnum hvötum. Bezta ráð til að
útrýma tortrygninni er því, að reyna
að útrýma öllum misjöfnum hvötum
og eigingirni með sjálfum sér; því
sannarlegt göfugmenni, sá er ekki vill
vamm sitt vita, býst naumast við þvi,
að aðrir sýni af sér nokkurn ódreng-
skap.
Gæturfi vér unnið bug á tortrygn-
inni, hefðum vér þar með stigið drjúgt
spor í þá átt, að láta frelsið verða oss
til blessunar.
Réttlætið virðist og ekki eiga upp
á pallborðið hjá oss. Ekki þó svo að
skilja, sem dómendur dæmi ekki eftir
lögunum. En hér er ekki að eins átt
við slíkt réttlæti, heldur er spurt um
það, hvort það sé þjóðardygð.
En án slíks réttlætis verður frelsið
nauða-ávaxtarlítið, og ranglátur og
ósanngjarn maður vinnur frelsinu meira
mein en sá skemmir hið fegursta lista-
verk, er snertir það með saurugum
höndum.
En eigi þjóðin í raun og veru að
verða frjáls, þurfum vér fyrst og fremst
að temja oss hugsunarfrelsi, læra að
greina hjóm frá haldgóðum kjörgrip.
Fyrst og fremst verðum vér þó að
læra, að eigum vér geta fært oss frelsið
réttilega í nyt, þá verður öll þjóðin að
taka sér fram.
Áður réðu oss aðrir.
Nú er sá tími kominn, að vér eig-
um að fara að ráða oss sjálfir, með
því að almenningsálitið á að ráða því,
bver og hvernig verði æðsta stjórnin
í landinu, löggjöf og landsstjórn.
Eigi þessi sjálfstjórn vor að fara
vel úr hendi og verða oss að verulegu
liði, verðum vér að hafa það hugfast,
að nú er ábyrgðin vor, ef illa fer.
Slíkt eru engar hrakspár um, að
vér getum ekki lært að stjórna oss
sjálfir. Sjálfsagt hljótum vér að reka
oss á fyrst í stað. En svo framarlega
sem vér reynum að vera samhentir,
trúum hverir öðrum og sýnum hver
öðrum sanngirni, þá á oss að lærast að
færa oss frelsið smám saman betur og
betur í nyt. =
Póstgufuskip Ceres (Kiær) kom í
morgun uorðan um land og vestan, með
fjölda farþega, mest verkafólk og skólapilta.
Tíðarfar enn með sumarblæ hér, hlýtt
og hæglátt. Sama að frétta að norðan og
vestan.
Lýðmentua Dana.
Að lýðmentun eða alþýðumentun
Dana sé í góðu lagi, er álit flestra
Evrópu-þjóða. Og sé hún borin sara-
an við alþýðumentun vora, þá verður
munurinn býsna-mikill.
Mín skoðun á lýðmentun Dana er
sú, að henni sé í mörgu ábótavant,
eða að á henni séu víða göt, þrátt fyrir
stóra og marga barnaskóla og lærða
kennara frá kennaraskólunum.
Sérstaklega eru það barnaskólar í
sveitunum, sem ýmislegt má finna
að, og ýmsir kenslumálamenn og kenn-
arar Dana hafa fundið þeim margt til
foráttu. þéir hafa ekki kveðið upp
yfir þeim vitund vægari dóm en sumir
á meðal vor hafa kveðið upp yfir
barnaskólum vorum.
Einn meðal nafnkendustu lýð-
háskólaforstöðumanna Dana skrifaði
í fyrra vetur grein í eitt vel metið lýð-
menta-málgagn á þessa leið:
»Betur má, ef duga skal. Mikið
vantar á, að lýðmentun vor sé komin
í það horf, sem æskilegt væri. Sér-
staklega er sveitaskólunum í mörgu
ábótavant. Virðist svo, sem sumum
hreppa-skólanefndunum þyki full trygg-
ing fyrir því, að kenslan sé í góðu
lagi, ef kennararnir hafa fengið all-
góða einkunn frá kennaraskólunum.
Hitt er minna hirt um, að grenslast
eftir hegðun og reglusemi kennaranna,
eða hvort þeir hafi fengið nokkra lífs-
reynslu; jafnvel drykkfeldir, ungir, ó-
ráðnir menn eru teknir til kenslustarfa,
af því þeir eru í einhverjum tengdum
við einhvern úr skólastjórninni eða
einhvern vina hennar o. s. frv.
f>au 19 ár, sem eg hefi veitt skóla
þessum forstöðu, hefir mér gefist gott
færi á, að veita því nákvæma eftirtekt,
hve staðgóða þekkÍD^u mikill þorri
þeirra ungu manna hefir fengið, sem
í skólann hafa komið og áður að eins
fengið barnaskólafræðslu.
Reynsla mín er sú, að unglingar á
18.—20. ári, sem að eins hafa í barna-
skólum verið, hafa litla eða enga
bugmynd nm aðal-atriðin í sögu og
landafræði annarra þjóða. f>eir vita
dálítið um sína þjóð; en sé farið út
fyrir dönsku eyjarnar, er líkt að leita
að fróðleik hjá þeim og fara í geitar-
hús að leita sér ullar. f>eir hafa oft
ekki hugmynd um, hverjar eru höfuð-
borgir í Norðurálfunui, eða hvað ein-
kennir helzt hverja þjóð.
En þó tekur út yfir, þegar til
reiknings-kunnáttunnar kemur. Ekki
lítur út fyrir annað en að þeir hafi
lært mest-allan reikning »mekaDÍskt«,
án þess að skilja reiknÍDgs-reglurnar.
Flestar aðferðir í reikningi eru gleymd-
ar eftir 4—5 ár. f>eir hafa ekki Iært
reikning fyrir lífið, heldur fyrir skól-
ann---------------------------------
Sannarlega væri barnaskólafræðslan
bágborin í Danmörku, ef þennan dóm
ættu flestir nemendur frá skólunum.
En það hygg eg ekki væri sanngjarn
dómur, þegar kemur til barnaskóla-
fræðslunnar í kaupstöðunum. En eitt
er víst, og það er það, að æði-margir
mentamálamenn eru óánægðir með
suma barnaskólana til sveita.
Margir vilja, að lexíunámið í skól-
unurn sé rninkað, líkt og er nú orðið
í mörgum frískólum (barnaskólum). —
f>eir vilja, að mu-nlega kenslan sé
meiri, kenslan só með nokkurs konar
fyrirlestra sniði. Sú kenslu aðferð er
affarasælli, og enginn efi á því, að
þess verður ekki langt að bíða, að
utanbókarlærdómur t. d. í kveri og
biblíusögum verði afnuminn.
fætta þurra og leiðinlega lexíunám
er dauður bókstafur, sem gleymist
þorra nemenda óðara en komið er út
fyrir skólasvæðíð.
f>etta þekkjum vér víst flesk, sem
höfum kunnað kverið okkar spjald-
anna í milli reiprennandi fermingar-
daginn.
En hvað er nú eftir af þessum
þululærdómi? — Slíkur lærdómur er
að minni hyggju verri en enginn
lærdómur; að því leyti verri, að
það 8pillir trúarlífi margra unglinga,
það eryta sig á þvf, að læra utan-
bókar torskildar trúarsetningar, oft og
einatt skýringarlaust. — Til þess að
vekja lifandi trú hjá unglingunum er
eina ráðið, að kennarinn og prestur-
inn tali um efni biblíunnar, og dragi
upp sanna og skýra mynd af þvf
göfugasta, sem þar er að finna, fyrir
augum nemendanna. — Hitt er dauð-
ur bókstafur, sem ekki snertir hjartað,
en þreytir unglingana, og kemur inn
hjá þeim leiða og jafnvel ímugust á
kverinu og efni þess.
Miklu er til lýðmentunar í Dan-
mörku kostað, einkum í kaupstöð-
um.
Arið 1899 var skólahús reist í Kaup-
mannahöfn fyrir 1000 börn og kostaði
það 200,000 kr. eða 200 kr. fyrir
hvert barn.
Árið eftir voru útgjöld bæjarins til
lýðmentunar 2,700,000 kr. Sá kostn-
aður var 7 kr. á hvert mannsbarn í
borginni. í öðrura kaupstöðum í Dan-
mörku er lýðmentunarkostnaðurinn
að meðaltali 3—6 kr. á mann. En
til sveita til jafnaðar 2 kr. og 20 au.
(1900).
Eitt fyrsta og helzta skilyrði fyrir
því, að kenslan sé í góðu lagi, er
mentun kennaranna og víðunanleg
kjör þeirra.
Um þetta hvorutveggja hafa Danir
hugsað.
Enginn getur orðið barnakennari,
sem ekki hefir próf frá kennaraskóla.
Illa launaðir kennarar, sem þar af
leiðandi verða að bera þungar áhyggj-
ur fyrir því, að geta lifað, geta ekki
leyst kenslustarf sitt eins vel afhendi
og ella, hversu fegnir sem þeir vilja,
og hversu góða hæfileika sem þeir hafa.
Danskir bændur segja, að verkamenn
sínir geti ekki unnið, ef þeir séu svang-
ir, og skólastjórarnir segja, að kennar-
arnir geti ekki leyst kennarastörfin
vel af hendi, ef heimilisástæður þeirra
séu bágar.
Árið 1899 var í lög tekið, að kenn-
arar í kaupstöðum hafi í byrjunarlaun
900—1000 kr., sem fari smámsaman
hækkandi, svo þau geti orðíð eftir 20
ár 2000—2400 kr. Byrjunarlaun
kenslukvenna eru 700 og eftir 20 ár
1500 kr.
Barnakennarar til sveita hafa minni
laun; þeir byrja á 500—700 kr. og
komast upp í 1900 kr. En byrjunar-
laun kenslukvenna eru 500—700 kr. og
komast upp í 1200 kr.
En þess ber að gæta, að sveitakenn-
arar hafa ókeypis húsnæði, ljós, eldi-
við og jarðarskika við skólann, og eru
þessi hlunnindi mörg hundruð kr.
virði.
Yfirkennarar við barnaskóla í Kaup-
mannahöfn hafa frá 2000—3600 kr.
og þar eru yfirleitt hærri kennaralaun
en í öðrum kaupstöðum.
Fyrir utan allan þann mikla sæg
ungra manna, sem fær fræðslu í gagn-
fræða-, búnaðar- og handiðnaskólum o.
s. frv., telst svo til, að ekki færri en
6000 karla og kvenna mentist í lýð-
háskólunum árlega. — Eru það líka
beztu lýðskólar Dana.
Svo má segja, að í flestum lýð-
skólum Dana, æðri sem lægri, séu