Ísafold - 03.05.1904, Blaðsíða 2

102
ugmenni þeas kyna, er uppi var fyrir
mörgum öldum, sem sagði t. d. einu
sinni:
»Sá er eg kyssi, hann erþað. Hand-
takið hann !<
Tildrög verzlunarfrelsislaganna
frá 1854.
Nánustu tildrögin eru ítrekaðar bæn-
arskrár frá alþingi síðan er það var
endurreist (1845) og þjóðfundinum
(1851). Stjórnin var að vísu verzl-
unarfrelsinu alls eigi móthverf. En
skamta vildi hún naumara en far-
ið var fram á, eða oss mundi duga, og
þurfti auk þess að vanda að hafa æði-
rífan tíma til umhugsunar. Hún þurfti
að spyrjast fyrir og ráðgast um við
hin og þessi stjórnarvöld. Segir svo
hinn ötulasti stuðningsmaður málsins
á þingi Dana, Kirck landsþingismaður,
að skjöl þau, er því fylgdu, þegar það
var fengið í hendur nefnd þar á þing-
inu, hafi verið meira en klyfjar á hest,
og að þar hafi verið »skýrslur og álits-
skjöl frá stiftamtmönnum, frá toll-
heimturáðinu, frá stórkaupmannafélag-
inu, frá verzlunarmönnum í Plensborg
og öðrum fleirit.
þetta var á áliðnum vetri 1858.
|>að var stjórnin, sem lagt hafði is-
lenzkt verzlunarlaga-frumvarp fyrir
landsþingið. En þá var þing rofið
um vorið í miðjum klíðum, áður en
nefndin hafði lokið starfi sínu. f>vi
var raunar stefnt saman aftur um
sumarið og sama frumvarpið lagt fyrir
hið nýkjörna þing. En þá var það
felt frá umræðu, með því að þingið,
laudsþingið, þóttist hafa of litinn tima
til að sinna öðru en bráðnauðsynleg-
ustu dönskum málum.
|>að var nýr ráðgjafi, sem þá hafði
tekið við íslandsmálum um vorxð, lög-
vitringurinn A. S. Orsted; hann stóð
fyrir innanríkismálum, en undir þann
ráðgjafa lágu þá islenzk mál.
Honum þótti ekki álitsskjalasafnið
nógu mikið fyrirferðar enn, og tekur
því það ráð, að skipa í það utanþings-
nefnd um haustið. Formaður hennar
var Bardenfleth, er hér hafði verið
stiftamtmaður mórgum árum áður og
eftir það ráðgjafi konungs; auk hans
voru í nefndinni Oddg. Stephensen,
þá nýlega orðinn deildarstjóri í ís-
lenzku stjórnardeildinni; einn dansk-
íslenzkur kaupmaður, Hans A. Clausen,
er síðar varð etazráð, og loks 2 menn
aldanskir: Garlieb nokkur konferenz-
ráð og A. Hansen etazráð, faðir Oct-
avius Hansen hæstaréttarmálfærslu-
manns og þeirra bræðra.
|>eir, sem ant varum, að vér fengj-
um hið fyrirhugaða verzlunarfrelsi sem
fyrst, voru hræddir um, að þetta væri
eða yrði ekki annað en svæfingarnefnd.
f>ví tók sig til fyrnefndur þingmaður,
Kirck, og gerði fyrirspurn til stjórn-
arinnar, er liðinn var mánuður af þingi
og ekki bryddi neitt á því, að hún
ætlaði að gera neitt þá af sjálfsdáð-
um. »Tíminn líður óðfluga» mælti
hann, »og mál þetta er lagt upp á
hillu hjá öðrum mygluðum málum«.
Hann kvaðst ekki efast um, að stjórn-
in mundi kannast við, að nú »sé kom-
inn tími til að leysa bönd þau, er enn
halda öllu í dróma, er enn hamla
hinni líkamlegu og því líka hinni and-
legu velferð íslendinga. f>ar liggja
hulin öfl, er vér þekkjum ekki hér,
þar eru kraftar til, sem nú virðist eins
og menn vilji svæfa; en þeir munu
samt vakna. Gefið þeim frelsi! og
þeir munu kunna, ekki síður en Norð-
menn, að neyta þess sér til framfara;
þar höfum vér vott þess, að frelsið er
gott og breiðirút blessunarríka ávexti
í allar áttir; vér sjáum það einmitt á
Noregsmönnum; þeir skara bráðum
fram úr oss, og það er af því, að
mannleg atböfn er þar frjálsari, að
þar er frelsi, hvert sem maður snýr
sér«.
Ráðgjafinn, Orsted, tók málinu vel
að því leyti til, sem hann kvaðst bera
það fyrir brjósti, en vildi biða eftir ut-
anþingsnefndinni, sem hann hafði skip-
að í það og fyr var getið. Hann bar
mesta hól á nefndarmenn sína. Hann
sagði meðal annars, að það væri al-
mannarómur, að íslenzki kaupmaður-
inn í nefndinni, Hans A. Clausen,
væri allra vænsti maður og skynsam-
ur vel; og þó að hann yrði hlutdræg-
ur í málinu, þá væri það gott, því það
miðaði til að sýna sérstaka skoðun á
því.
Kirck líkaði ekki drátturinn. »Sér-
hver stund er jafnlöng, en ekki jafn
dýrmæt« kvað hann, »og málsháttur-
inn segir, að kýrin deyr, meðan gras-
ið grær«. Mál þetta, sem er svo áríð-
andi fyrir íslendinga, hefir verið á flæk-
ingi síðan 1787, er verzlunaránauðinni
var af létt, eftir þvf sem mig minnír;
ísland hefir haft sultarband síðan,
og enn á það að hafa það. f>jóðin
má ekki um frjálst höfuð strjúka; hún
hefir ekki lausar hendur til að starfa,
eða frelsi til að taka sér fram; hún
fær ekki að leita sér þeirra auðæfa,
sem íelast í landinu sjálfu; bún fær
ekki að beita afli sínu; og þó er alt
þetta leyft hverri mentaðri þjóð; en
þessi eina þjóð er látin sitja í bönd-
um og fjötrum*.
Kirck fór mörgum fleiri hörðum orð-
um um meðferð landa sinna á oss.
Hann kvað það vera að fara aftur á
bak með ísland, en ekki áfram, ef
enn væri haldið fyrir því verzlunar-
frelsi.
»f>að verður ekki farið lengra aftur
á bak með íslendinga« kvað hann, »en
að taka þá og binda áklafa með
d ý r u n u m, og þannig h ö f u m vér
farið meðþá núí langan aldur«.
(Leturbreyt. hér gerð).
Hann var harðorður f garð Barden-
fleths, er mótmælti því, að ísland væri
í neinum fjötrum o. s. frv. Kvað
hann Bardenfleth hafa »komið því upp
um sig, að hann væri gersamlega ó-
kunnugur málavöxtum íslenzku verzl-
unarinnar, og því, hvernig gefa ætti
hana lausa«, þótt hann væri einn í
utanþingsnefndinni, og kvað sér þykja
grátlegt til þess að vita, að slíkir
menn ætti þar sæti.
Annar landsþingismaður, er vorn
málstað tók drengilega í þetta sinn
sem oftar, var Baltazar Christensen.
Hann kvað það gegna mikilli furðu,
að nokkur þingmaður létí sér um
munn fara, að eigi lægi þungar við-
jar og hörð fjötur á íslendingum,
og yrðu menn þó að játa í sama
orðinu, að eiun helzti atvinnuvegur
þeirra, verzlunin, væri ánauðugur. f>að
væri harla hryggilegt, ef skipun utan-
þingsnefndarinnar yrði til þess, að
málinu yrði ekki lokið þar á því
Þingi
Ráðgjafinn (Orsted) fór undan í
flæmingi; vildi vitaskuld bíða eftir
nefndinni, og vissi ekkert, hvenær hún
yrði búin.
Frekara hafðist ekki upp úr fyrir-
spurninni.
En tæpum hálfum mánuði síðar, 10.
nóv., var málið borið app í hinni þing-
deildinni, fólksþinginu. Sá hót Frö-
Iund, er það gerði, og lét frumvarpinu
fylgja mjög rækilegar ástæður. Hann
mælti skörulega fyrir málinu, í líkum
anda og Kirck í landsþinginu, en ráð-
gjafinn (Orsted) þæfði enn í móinn,
Auk Frölunds studdi málið vel auð-
maðurinn Alfr. Hage stórkaupmaður,
föðurbróðir Cbr. Hage, þess er nú er
fjármálaráðherra og samgangna.
Frölund var engu vægari í garð
landa sinna en Kirck. Haun segir
meðal annars:
•Tilskipunin frá 1787 byrjar fallega,
og lesum vér upphafið, mætti ætla,
að öll ánauð væri horfin; en bráðum
sést, að hér er sett ein ánauð fyrir
aðra, þar sem verzlunin er seld í hend-
ur íslenzkum kaupmönnum, sem tevo
heita, en eiga ílestir heima í Kaup
mannahöfn, og eru fáir að tölu. Verzl-
unin hefir síðan verið fjarskalega
óhagfeld fyrir íslendinga, því auk ann-
ars hefir verð á útlendum varningi
verið ákaflega hátt. Mönnum hefir
reiknast svo til, að skaðinn af hálfu
íslendinga og ábatinn á hinna
hönd hafi verið nærri hundrað af
h u n d r a ð i hverju (o: nærri tvöfald-
ur).-------í áliti tollheimturáðsins
segir, að það sé fjarskalega mik-
i 11 h a g u r (fyrir Dani) að verzlun-
aránauðinni«.
Fólksþingið setti nefnd í málið og
valdi í hana ekki af verri endanum,
heldur slíka merkismenn sem Monrad
biskup; Tscherning, er var hermála-
ráðherra Dana 1848 og lengi meðal
þeirra mestu stjórnskörunga; Rosenörn,
er var hér stiftamtmaður fám árum áður
og nú er nvlega látínn; og svo þá
Alfred Hage og Frölund.
Nefndin gerði dálitlar breytingar á
frumvarpinu og óverulegar, og hafðist
málið fram í fólksþinginu fyrir miðjan
febrúar 1854.
f>á loksins, fám dögum síðar, var
stjórnin (Orsted) tilbúin með sitt
frumvarp, að fengnu álitsskjali utan-
þingsnefndarinnar, og bar það nú upp
í landsþinginu; vildi hún láta taka
þ a ð þar til meðferðar, en láta fólks-
þingisfrumvarpið eiga sig eða þó sitja
á hakanum. En þingið hafði það
þvert á móti, að ráði nefndar í mál-
inu þar, og var Kirck framsögumaður.
Fólksþingisfrumvarpið var haft að und-
irstöðu, en hitt að eins til hliðsjónar.
Tölur fluttu í málinu í landsþing-
inu þeir Örsted ráðherra (geysilangt
mál); Kirck; Baltazar Christensen;
Krabbe, fyrrum amtmaður á Borgund-
arhólmi; Bardenfleth; Madvig háskóla-
kennari, og 2—3 aðrir. Er það lít-
illar frásagnar vert, og ágreiningur
enginn mjög verulegur. f>ó var mjórra
muna vant, að aukagjald yrði lagt á
lausakaupmenn, 3 rd. á lestina (= 3
kr. á smálest hverja), eftir tillögu stjórn-
arinnar. Kirek fekk það felt með 2
atkvæða mun (20 : 18).
Efnið í einni ræðu Örsteds var mik-
ið lof um Bardenfleth fyrir það, hversu
kunnugur hann væri á íslandi og hversu
mjög hann elskaði það land. En Balt-
azar Christensen neitaði að svo væri.
Lokið var málinu í landsþinginu í
miðjum marz.
Fólksþingið gekk að frumvarpi lands-
þingsins óbreyttu, en þó með nokkr-
um ummælum, helzt frá Alfr. Hage.
Og 15. apríl hlaut það undirskrift
konungs.
f>essi tildrög verzlunarfrelsisins frá
1854 eru hér skráð í afmælisminningu
þess og til þess meðfram, að halda á
lofti minning þeirra manna útlendra
(danBkra), er þar gengu vel og drengi-
lega fram fyrir vora hönd, svo sem
voru einkum aðalflutningsmenn máls-
ins í báðum þingdeildum ríkisþingsins,
þeir Kirek og Frölund, og því næst
þeir Baltazar Christensen og Alfr.
Hage.
Vér spörum eigi álasið við Dani, er
088 þykir þeir hafa til þess unnið.
En þá eigum vór og að láta þá
njóta sannmælis, er öðru snúa þeir að
088. En það gera margir þar í landi
og hafa gert fyr og síðar. f>að sem
088 mislíkar við þá í vorn garð, er
miklu fremur tómlæti og frámunalegt
þekkingarleysi um hagi vora og háttu,
land og lýð, heldur en góðvildarskort-
ur eða ásetnings-yfirgangur og -ójöfn-
uður.
f>eir Kirck og Frölund voru atkvæða-
miklir þingmenn og manna frjálslynd-
astir, þeirra er við landsstjórnarmál
fengust í þá daga.
N. P. Kirck var skipaafgreiðslumað-
ur, auðugur allvel. Hann var lengi
þingmaður, fyrst á stéttaþinginu f
Hróarskeldu og síðan á ríkisþinginu
1850—1863. Hanu dó 1864.
C. Fr. S. Frölund var skólaumsjón-
armaður á Kristjánshöfn og höfundur
ýmissa kenslubóka. Hann var þing-
maður 1849—1872, og dó 1882, rúm-
lega hálfáttræður.
Ekki var það tiltökumál, þótt kaup-
menn, er hér ráku verzlun í þá tíð,
létu miðlungi vel yfir hinu fyrirhug-
aða verzlunarfrelsi.
Hér átti að svifta þ á ævalöngum
einkarétti og leggja þá undir sam-
kepni annarra þjóða bótalaust.
En auðvitað bryddi á um leíð hjá
þeim heimskulegum, eigingjarnleg*
um og úreltum hugmyndum, svo sem-
þeirri, að landinu (íslandi) væri háskí
búinn, ef slept væri alveg lausri verzl-
uninni og þar með létt á innanríkis-
kaupmönnum þeirri skyldukvöð, að sjá
því fyrir nægum nauðsynjavörubirgð-
um. En úr því hafði raunar lítið orð-
ið oft og tíðum. Landið væri, sögðu
þeir, svo ósköp mikið upp á aðra kom-
ið, og þorri landsmanna menningarlít-
ill og lítt mentaður.
Svo segir í Nýjum Fólagsritum, er
flest er eftir haft, það er hór er hermt,.
að »þegar það varð kunnugt, að stjórn-
in ætlaði að fara að hlynna að rnáli
þessu [veturinn 1853], urðu hinir ís-
lenzku kaupmenn og þeir, sem þeim
fylgdu, uppvægir, og rituðu bænarskrá
og héldu fundi í ákafa; þó var það
þá í fyrsta sinn, að kaupmenn voru
sín á meðal ósamþykkir í þessu máli,
því sumir þeirra eru farnir að sjá, að
gagn þeirra og landsmanna er eitt og
hið sama, ef á alt er litið. En þegar
minst varði, var ríkisþinginu hleypt
upp, og þar með Bungu kaupmennirnir:
•brast snaran, burt sluppum vór«. (N.
F. 14, 3).
Svo þakkarverð sem frammistaða
talsmanna vorra hinna dönsku var f
þessu máli, þá er hitt víst, að þeir
voru ekki einir í ráðum.
*Röddin var Jakobs«, þ. e. Jóns Sig-
urðssonar.
Hann bjó þeim alt í hendur.
f>að er hans handbragð á nefndar-
álitum þeirra.
f>eir styðjast algerlega við hans
miklu þekking á málinu og nota hans
óræku sakargögn.
En merkilegast er það, hvað honum
tekst að koma í þá miklum áhuga og
fjöri.
f>arna rekur hver atrennan aðra
fyrir þeim. f>eir hafa sýnilega engan
frið og Iáta þingið enganfrið hafa fyr
en málið er rekið af, á ekki fullu ári,
þrátt fyrir bæði hálfvelgju af stjórn-
arinnar hálfu og ítrekaðar tilraunir
annarra til þess að fá tafið fyrir því.
Eitt er eftirtektavert um Jón Sig-
urðsson í þetta sinn sem oftar, að
hvergi lætur hann sjálfs sín við getið
um þetta mál, heldur en hann hefði
þar hvergi nærri komið. Hann rekur
feril þess og afdrif vandlega í tímariti
sínu, N. F., en minnist ekki hót á.
sín afskifti af því.