Ísafold - 16.05.1908, Blaðsíða 1

Kemur út ýmiat einu sinni eda tvisvar i
viku. Verð árg. (80 arkir minst) 4 kr., er-
lendis 5 kr. eða l1/* dollar; borgist fyrir
miðjan júli (erlendis fyrir fram).
1SAF0LD
Uppsögn (skrifleg) bundin viö áramót, er
ógild nema komin sé til útgefanda fyrir
1. okt. og kaupandi skuldlaus vib blabiö.
Afgreiðsla: Austurstrœti 8.
XXXV. árg.
Reykjavík laugardaginn 16. maí 1908.
26. tölublað
Sambandsmálið.
eða alþingi að sambandinu um sameiginleg mál, þau er ræðir um í stafl.
d., e., f. og h. i 3. grein, skuli vera slitið að nokkru eða öllu leyti.
Frumvarp millilandanefndarinnar í heilu lagi.
Það var símað hingað frá Khöfn i fyrra dag Blaðskeytabandalaginu alt
eins og það leggur sig í islenzkri þýðingu, og bætt aftan við dálítilli klausu
úr nefndarálitinu á dönsku, sem hér er islenzkað af ritstj. ísafoldar.
Simskeytið alt er á þessa leið:
Khöfn m/5 kl. 9V2 árd.
Uppkast að lögum
um
ríkisréttarsamband Danmerkur og íslands.
1. ísland er frjálst og sjálfstætt land, er eigi verður af hendi látið. Það er
i sambandi við Danmörku um einn og sama konung og þau mál er
báðir aðilar hafa orðið ásáttir um að telja sameiginleg í lögum þessum.
Danmörk og ísland eru því í ríkjasambandi, er nefnist Veldi Danakon-
ungs. í heiti konungs komi eftir orðið Danmerkur: og íslands.
2. Skipun sú er gildir i Danmörku um ríkiserfðir, rétt konungs til að
hafa stjórn á hendi i öðrum löndum, trúarbrögð konungs, myndugleika
hans og um ríkisstjórn, er konungur er ófullveðja, sjúkur eða fjarstaddur
svo og um það, er konungdómurinn er laus og enginn ríkisarfi til, skal
eintiig gilda að því er til Islands ketnur.
3. Þessi eru sameiginleg mál Danmerkur og íslands:
a. Konungsmata, borðfé ættmenna konungs og önnur gjöld til konungs-
ættarinnar.
b. Utanríkismálefni; enginn þjóðasamningur, er snertir ísland sérstaklega,
skal þó gilda fyrir ísland nema rétt stjórnarvöld íslenzk samþykki.
c. Hervarnir á sjó og landi, ásamt gunnfána, sbr. þó 57. gr. stjórnarskr.
5. jan. 1874.
d. Gæzla fiskiveiðaréttar þegnanna að óskertum rétti íslands til að auka
eftirlit með fiskiveiðum við ísland eftir samkomulagi við Danmörk.
e. Fæðingarréttur. Löggjafarvald hvors lands tim sig getur þó veitt
fæðingarrétt með lögum, og nær hann þá til beggja landa.
f. Peningaslátta.
g. Hæstiréttur. Þegar gjörð verður breyting á dómaskipun landsins,
getur löggjafarvald íslands þó sett á stofn innanlands æðsta dóm í
íslenzkum málum. Meðan sú breyting eigi er gerð, skal þess gætt, er sæti
losnar í hæstarétti, að skipaður sé þar maður, er hafi sérþekking á
íslenzkri löggjöf og kunnugur sé íslenzkum högum.
h. Kaupfáninn út á við.
4. Öðrum málefnum, sem taka bæði til Danmerkur og Islands, svo sem
póstsambandið og ritsimasambandið milli landanna, ráða dönsk og is-
lenzk stjórnarvöld í sameiningu. Sé um löggjafarmál að ræða, þá gera
löggjafarvöld beggja landa út um málið.
5. Danir og íslendingar á íslandi og íslendingar og Danir í Danmörku
njóta fulls jafnréttis; þó skulu forréttindi íslenzkra námsmanna til hlunn-
inda við Kaupmannahafnarháskóla óbreytt. Svo skulu og heimilisfastir ís-
lendingar á íslandi hér eftir sem hingað til vera undanþegnir herþjónustu
á sjó og landi. Um fiskiveiðar í landhelgi við (strendur) Danmerkur og
Islands skulu Danir og íslendingar jafnréttháir, meðan 3. grein
er í gildi.
6. Þangað til öðru vísi verður ákveðið með lögum, er ríkisþing og alþingi
setja og konungur staðfestir, fara dönsk stjórnarvöld einnig fyrir hönd
íslands með roál þau, sem eru sameiginleg samkvæmt 3. gr.; að öðru
leyti ræður hvort landið að fullu öllum sínum málum.
7. Meðan ísland tekur engan þátt í meðferð hinna sameiginlegu mála, tek-
ur það heldur ekki þátt í kostnaði við þau. Þó leggur ísland fé á kon-
ungsborð og til borðfjár konungsættmenna hlutfallslega eftir tekjum Dan-
merkur og íslands. Framlög þessi skulu ákveðin fyrir fram um tíu ár
í senn með konungsúrskurði, er forsætisráðherra Dana og ráðherra Islands
undirskrifi. Ríkissjóður Danmerkur greiðir landssjóði íslands eitt skifti
fyrir öll 1 milj. 500,000 kr. og eru þá jafnframt öll skuldaskifti, sem
verið hafa að undanförnu milli Danmerkur og íslands fullkomlega á
enda kljáð.
8- Nú rís ágreiningur um það, hvort málefni séu sameiginleg eða eigi, og
skulu þá stjórnir beggja landanna reyna að jafna það með sér. Takist
það eigi, skal leggja málið í gerð til fullnaðarúrslita. Gerðardóminn
skipa fjórir menn, er konungur kveður til tvo eftir tillögu ríkisþingsins
(sinn úr hvorri þingdeild) og tvo eftir tillögu alþingis. Gjörðarmenn-
irnir velja sjálfir oddamann. Verði gerðarmenn ekki á eitt sáttir um
kosningu oddamannsins, er dómsforseti hæstaréttar sjálfkjörinn odda-
maður.
9- Ríkisþing og alþingi getur hvort um sig krafist endurskoðunar á lögum
þessum, þegar liðin eru 25 ár frá því er lögin gengu í gildi. Leiði end-
urskoðunin ekki til nýs sattmála innan þriggja ára frá því er endurskoð-
unar var krafist, má heimta endurskoðun af nýju á sama hátt og áður að
fimm árum liðnum frá því nefndur þriggja ára frestur er á enda. Nú
tekst ekki að koma á samkomulagi meðal löggjafarvalda beggja landa
innan tveggja ára frá þvi endurskoðunar var krafist í annað sinn, ákveður
konungur þá með tveggja ára fyrirvara eftir tillögu um það frá ríkisþingi
Ur nejndaráliti:
Island er stillet ved Siden af Danmark som en særlig Stat. Island udöver
udelukkende Raadighed over alle sine övrige Anliggender deriblandt Sagernes
Foretagelse for Kongen samt de islandske Ministres Udnævnelsesmaade.
Þetta er á íslenzku:
ísland er sett við hlið Danmerkur svo sem sérstakt ríki. ísland hefir
eitt umráð yfir öllum öðrum málum sínum, þar á meðal flutningi mála fyrir
konungi og því, hvernig íslenzku ráðgjafarnir eru skipaðir.
Nýjar bœkur.
Búnaðarrit. Útgef-
andi: Búnaðarfélag Íb-
lands. 22. ár, 1.—2.
hefti. Rvik 1908.
Þau eru allfróðleg og fjölbreytileg,
þessi tvö hefti, sem út eru komin af
þessum árgangi.
* Fyrra heftið flytur skýrslur um starf
félagsins árið sem leið og hitt og þetta
þar að lútandi: Nautgripafélagaskýrslu
árin 1904—1905 eftir Guðjón Guð-
mundsson; um smjörsýning við Þjórs-
árbrú og um mjólkurskólann á Hvit-
árvöllum, báðar eftir Grönfeldt, ásamt
athugasemdum frá sama um rjómann
frá félagsmönnum rjómabúanna; um
bráðapestarbólusetning tvö haust und-
anfarin eftir Magnús Einarsson; um
plægingarkenslu í Brautarholti 1907
eftir Jón Jónatansson; um skóga á
íslandi eftir skóræktarstjórann nýja, A.
F. Koefod-Hansen, o. fl. o. fl.
Síðasta hefti flytur mjög þarfan og
vandlegan leiðarvísi um heimilisvatns-
veitu á sveitabæjum eftir Jón Þorláks-
son verkfræðing (hann kallar það »vatns-
leiðslu« á heimilum), með mörgum
myndum, og mun hver meðalgreind-
ur bóndi einfær um að koma npp
hjá sér vatnsveitu í bæ ogfjós m. m.
eftir þeim leiðarvísi, hvort heldur er
vatnslindin liggur hærra eða lægra en
bæjarhúsin. Það væri þvi stórmikil
framför, ef sá umbúnaður kæmist á
til sveita ekki síður en i kaupstöðum,
vinnusparnaður, þrifnaðarauki o. fl.
gott. Kostnaður er furðulítill, og fátt,
sem hægt er að gera til umbóta og
þæginda á heimilum meira um vert
né arðsamara, þegar öllu er á botn-
inn hvolft. Mundu það vera öfgar,
að spá heimilisvatnsveitu á annan hvern
bæ á landinu að 5 árum liðnum?
Fyrirstaðan er óvíðast annað en fram-
taksleysi. Reynslan muti gera menn
óðfúsa að taka upp þá nýlundu, er
þeir sjá hana fyrir sér hjá nágranna
sínum eða sveitunga.
Uni jrájærur er næsta hugvekja í
heftinu, eftir Torja í Ólafsdal, ábata
á þeim mikinn og merkilegan umfram
hitt, að láta ganga með dilk, þrátt
fyrir fólkseklu, aukna kjötsölu og mál-
nyturýrnun frá því sem áður var.
Höf. leggur vandlega niður kostnað og
ábata á hvorii aðferðinni um sig,
hagnað og óhagnað, með þeim fágæt-
um fróðleik um búnaðarhagi og bún-
aðarntál, sem hann hefir til brunns að
bera, þeirri víðskygni og þeirri hag-
sýni, sem löng búnaðarreynsla hefir
kent honum. Hann leggur til, að
tekinn sé upp aftur gamli búmanns-
siðurinn, að hafa í seli, ekki jafn-
mörgutn og kotin eru á landinu, held-
samlagsseljum frá mörgum heimilum,
bæði til vinnusparnaðar og samvinnu-
félagsskapar í vöruframleiðslu og sölu
hennar. Hann segir á einum stað,
að þó ekki væri nema helmingur alls
ásauðar á landinu, sem tiema muni
200 þús. að tölu, nytkaðar í góðum
högum og ef þær mjólkuðu líkt og
hjá einum bónda er hann til nefnir
(Jóni í Tröllatungu), þá færi sumar-
gagnið af þeim alls fram úr 1 tnilj.
króna. — Þetta er hugvekja, sem all-
ir ásauðareigendur á landinu ættu að
kynna sér og íhuga rækilega.
Smjörsala samlagsbúanna 1907 er
þriðja greinin í heftinu, eftir Sigurö
Sigurðsson ráðunaut. Hún hefir orðið
minni nokkuð þá en 2 hin næstu á
undan, 240 þús. pd. í stað 280 og
250 þús. þá, og kennir höf það lak-
ara árferði fyrst og fremst, vorkuld-
um og gróðurleysi, sem hnekti mjög
öllu gagni af skepnum. Þrjátíu voru
búin alls á landinu, sem smjör flutt-
ist frá í fyrra út yfir pollinn, og fengu
samtals 18,000 kr. í landssjóðsverð-
laun, 6 nokkuð á annað þús. kr. hvert
(Rauðalækjar 1331, Hróarstungu 1319,
Baugstaða 1260, Rangár 1198, Arnar-
bælis 1074, Áslækjar 1026), og ekk-
ert minna en 100 (Vatnsdals 102).
Verðmunur á dönsku smjöri og betri
hluta íslenzka smjörsins var að jafn-
aði 8— 14 a. Sumstaðar varð hann
alt að 30 a., og frá 2 búum 35 og
37 a.; og ætti pað ekki að vera verð-
launasmjör. — Gallana á smjörinu
rekur höf. til: a) meðferðar mjólkur-
innar og rjómans á heimilunum; b)
smjörgerðarinnar á búunum; c)geymslu
og útflutnings ásmjörinu, — ogkenn-
ir ráð til að varast þá alla. Hugvekja
hans er því harla þörf og nytsamleg.
Einar Helgason ritar mjög góða
skýrslu um Gróðrarstöðina i Reykja-
vík árið 1907, og fylgja henni 4
heillar blaðsíðu myndir.
Þá eru búnaðarjréttir af árinu í
fyrra eftir sama höf., grein eftir Sig-
urð ráðunaut um Skeiða-áveituna fyrir-
huguðu (eða ekki fyrirhuguðu), skýrsla
um störf hans í félagsins þjónustu
það ár, og loks grein um kollótta Jéð
í Strandasýslu eftir Guðjón Guðmunds-
son ráðunaut.
Dulrœnar smásög-
ur. Teknar eftir skil-
góðnm heimildnm. Safn-
aði: Brynjólfur Jóns-
son frá Minna-Núpi.
Bessast. 1907 (Skúli
Thoroddsen) IY-f-150
bls. 8.
Þetta er raunar nýtt þjóðsögusafn
og má sjá efnið nokkuð á flokkun-
inni. Fyrst eru 10 sögur um ber-
dreymi, þá 20—30 feigðarboðar, því
næst dánarsvipir (14), þá fáeinar sög-
ur um dulartilbrigði, þá 12 nýjar
huldufólkssögur, og loks 10—12 sög-
ur um dulardýr. Sögurnar hafa lang-
flestar gerst mjög nýlega, í þeirra
manna minnum, sem nú lifa. Þær
eru líkar að flestu eldri þjóðsögum.
Huldufólkssögur t. d. alveg sama tó-
bakið, og naumast frásagnarverðari að
öðru en því, að þær hafa flestar gerst
mjög nýlega, í þeirra manna minni,
er nú lifa, sumar jafnvel örfárra ára.
Sama er um fyrirbrigðin mörg. Þeirra
eru þau merkust, sem fyrir eru beztar
heimildir. Nefna má öðrum fremur
suma feigarboðana, t. d. þann, er
jafnmerkur maður og Guðm. lieit.
Thorgrímsen á Eyrarbakka segir frá,
að 8 árum áður en Kristján konung-
ur VIII. dó, dreymir hálfsystur hans,
Eugeníu Iversen, 12 vetra garnla telpu,
að henni verður gengið á leið í skóla
í Khöfn inn um breitt hlið inn í
stóran sal dökkhjúpaðan, þar sem
stendur á miðju gólfi fjarskastór lík-
kista vafin svörtu flaueli og á hana
letrað gullnum stöfum:
Her hviler
Christian den Ottende
Danmarks sidste souveraine Konge
Död den 20. Januar 1848.
Barnið ntundi þetta orðrétt, en
skildi þó alls ekki t. d. orðið sou-
veraine; spurði bróður sinn (G. Th.),
hvað það þýddi.
Draumnum lauk við það, að hún
þóttist standa í blóði upp í mjóalegg,
varð hrædd og vaknaði.
Þetta var á útmánuðum 1840, og
ritaði G. Th. drauminn samstundis i
bók, sem systir hans átti, og »ásjálf-
sagt enn«, skrifar hann 1892.
Kristján konungur andaðist 20. jan.
1848. Þá lagðist niður einvaldsstjórn
í Danmörk og hófst hertogadæma-
ófriðurinn, sem stóð mörg missiri
með miklu mannfalli.
Ingibjörg húsfreyja á Hellum í
Landsveit sér oft fyrir óorðna hluti.
Sögulegast er það, er hún sér af
hlaðinu á Hellum 25. ágúst 1895 um
kveldið bæinn hruninn og brekkurnar
í fjallinu, sem hann stendur undir,
Skarðsfjalli, víða hrapaðar niður. Þá
kom hópur manna framan af bæjum
með graftól og smíðatól. Þeir héldu
að Hvammi allir nema þrír, sem komu
heim að Hellum. Þetta hvarf þegar.
Hún sá það i albjörtu og glaðvakandi.
Réttu ári eftir, 25. ágúst 1896 (á að
vera ''26. ágúst) kom landskjálftinn
rnikli, bærinn á Hellum datt og brekk-
urnar í fjallinu hröpuðu niður. Eftir
það komu menn til hjálpar. Þeir
fóru flestir fyrst að Hvammi til Ey-
ólfs oddvita, er ráðstafaði þeim á bæ-
ina. En þrír fóru beint að Hellum.
Hvammur er næsti bær við Hellur.
Þessu svipaðar sögur hafa gerst á
öllum öldum og gerast enn. Það er
stök fáfræði og fábjánaháttur, að segja
þær allar tóma lygi eða hugarburð.
En betra hefði verið alt um það, ef
Ingibjörg hefði sagt frá þessum fyrir-
burði og fengið hann skrásettan þeg-
ar í stað eða að minsta kosti löngu
áður en landskjálftarnir komu. —
Höf. tjáist hafa skilgóðar heimildir
fyrir sögunum. Svo þarf og að vera.
En því mun þó vera valt að treysta
alstaðar. Sögur aflagast ótrúlega fljótt,
ef margra fara í milli eða fárra jafn-
vel. T. d. er sagan Fyrir manndauða
í Vestmanneyjum (bls. 38) stórum af-
laga borin, þótt höf. segi hana ekki
hafa farið nema 2 manna í milli.
Hana heyrði fyrstur manna Þorsteinn
læknir, sem enn lifir, af vörum þeirra,
er fyrirburðinn heyrðu sjálfir og fundu,
og skrásetti að vörmu spori. Hún
var prentuð eftir hann skömmu eftir
í Þjóðviljanum.
Prestskosning
fór fram í Viðvfk í Skagafirði laugar-
daginn var, 9. þ. mán. f>ar höfðu tveir
þriðjungar kjósenda sótt kjörfund og
konur ekki slaklegar en karlar. Tala
kjósenda alls 301. Atkvæði greiddu
194, en 5 urðu ónýt. Síra |> 0 r 1 e i f-
ur Jónsson Irá Skinnastað varð
drýgstur; fekk 80 atkv. þá hlaut síra
Jónmundur 60, og hinn þriðji umsæk-
jandi 49; það var Sigurbjörn Ástv.
Gislason kandfdat.
Með því að enginn hlaut helming
greiddra atkvæða, er veitingarvaldið
ekki beint bundið við atkvæðagreiðsl-
una, eftir nýju lögunum. þó er gert
ráð fyrir, að sá fái að jafnaði veitingu,
sem flest hefir fengið atkvæðin.
Frézt hefir, að jþ. J. sé að hugsa um
að selja upp brauðinu eða veitingar-
voninni fyrir því.
Um Stað í Steingrímsf., af nýju
auglýstan, eru þeir i kjöri, sira Böðvar
Eyólfsson aðstoðarprestur í Árnesi og síra
Guðlaugur Guðmundsson Skarðsþingaprest-
ur.