Ísafold - 20.01.1910, Síða 1

Kemui út ými8t einu sinni eða tvisvar i
viku. Yerö &rg. (80 arkir minst) 4 kr., er-
lendia 5 kr. ef)a 1 lfa dollar; borgist fyrir
míbjan júli (erlendis fyrir fram).
ISAFOLD
Uppiðgn (skrifleK) bnndin viö Aramót, ei
ÓRÍld nema komm aé til útgefanda fyrit
1. obt. frg aanpandi aknldlans vib blabib.
Afgreiðala: Anatnratraati 8.
XXXVII. árg.
Reykjavík fimtudaginn 20. jan. 1910.
I. O. O. P. 91121872
Forngripa8afn opi() sunnud., þrd. og fmd. 12 2
íslandsbanki opinn 10—2 V* og bll*—7.
K. F. U. M. Lestrar- og skrifstöfa frá 8 árd. til
10 siðd. Alm. fundir fsd. og sd. 8 V* síbdegis
Landakotskirkja. Guðsþj. 91/* og 6
Landakotsspitali f. sjúkravitj. 10*/• °*
Landsbankinn 11-2 7«, 61/*-61/*. Bankas .]. vi
Landsbókasaín 12-3 og 6-8. Utlán 1-a
Landsskjalasafnið á þrd. fmd. og ■
Lækning ók. i læknask. þriðjd. og föstd. 11 12
Náttúrugripaeafn opib !*/.->f‘/* A sunnudögain
Tannlœkning ók. Pósth.str. 14. 1. og d. md. 11-1
Þegnskylduvinnan.
i.
Á alþingi 1903 bar Hermann Jónas-
son fram tillögu til þingsályktunar þar
sem skorað var á landsstjórnina að
semja og leggja fyrir næsta alþingi
frumvarp til laga um þegnskylduvinnu
á íslandi, er hefði í sér fólgin ákvæði,
þau er hér fara á eftir:
1. Að allir verkfærir karlmenn, sem
eru á íslandi og hafa rétt inn-
fæddra manna, skuli á timabilinu
frá þvl þeir eru 18—22 ára, inna
þegnskylduvinnu af hendi á því
sumri, er þeir helzt óska og hafa
gefið tilkynning um fyrir 1. febr.
næsta á undan. En hafi einhver
eigi int þegnskylduvinnuna af
hendi, þegar haun er 22 ára, þá
verði hann, frá þeim tíma og
til 25 ára aldurs að mæta til vinn-
unnar nær sem hann er til þess
kvaddur, en mega þó setja gildan
mann í sinn stað, ef knýjandi
ástæður hamla honum að vinna
sjálfur af sér þegnskylduvinnuna.
2. Að þegnskylduvinnan sé í því fólg-
in, að hver einstakur maðnr vinni
alls 7 vikur á einu eða tveim
sumrum, eftir því sem hann ósk-
ar, og að vinnan sé endurgjalds-
laus að öðru en því, að hver fái
kr. 0,75, sér til fæðis hvern dag,
sem hann er bundinn við nefnda
vinnu.
3. Að þegnskylduvinnan sé fram-
kvæmd með jarðyrkju, skógrækt
og vegavinnu í þeirri sýslu, sem
hver og einn á heimilisfang, þeg-
ar hann er skráður til þegnskyldu-
vinnunar.
4. Að þeir, sem vinnunni stjórna geti
kent hana vel, og stjórn: eftir
föstum, ákveðnum reglum, hkt og
á sér stað við heræfingar.
Þannig hljóðar tillagan um þegn-
skylduvinnuna. — Umræðurnar um
hana á þinginu urðu stuttar, og virð-
ist það dálítið furðulegt, þegar þess
er gætt, að hér er um stórmerkilegt
nýmæli að tefla. En því til afsökun-
ar má geta þess, að tillagan var bor-
in upp í þinglok og hafa þingmenn
því sennilega ekki verið bunir að atta
sig á efni hennar eða stefnu. Eigi
að síður var hún samþykt i neðri
deild, svo að segja í einu hljóði.
Þeir, sem tóku til máls um tillög-
una voru, Hertnann Jónasson (1. þingm.
Húnv) sem framsögumaður og Þór-
hallur Bjarnarson (þingm. Borgf.).
Aðrir töluðu ekki.
Að loknu alþingi urðu hinsvegar
töluverðar umræður um málið í blöð-
unum, einkum Ingólji, Norðurlandi og
Vestra. Ingólfur og Norðurland mæltu
á móti tillögunni; en Vestri hélt
henni fram. Man eg sérstaklega eftir
einni grein í því blaði frá þeim árum
um þetta mál, eftir Kristin Guðlaugs-
son óðalsbónda á Núpi í Dýrafirði.
Var þar margt vel sagt og skynsam-
lega athugað. — Þá var og grein um
þegnskylduvinnuna í sama blaði eigi
alls fyrir löngu (í júním. s.l.) eftir
Hannes Jónsson búfræðisk., — að eg
hygg — og fer hún í sömu átt.
En annars lá málið niðri um skeið,
og var lítið um það rætt. Með rit
gerð Hermanns (ónassonar í Andvara
1908 er það vakið af nýju til umræðu.
Á sambandsfundi Ungmennajélaga,
er haldinn var 20. febr. f. á. var sam-
þykt að gefa út þessa ritgjörð Her-
manns og útbýta henni ókeypis til
þess að vekja þekkingu manna á mál-
inu.
Síðan hefir þegnskylduvinnutilhögun
verið rædd á ýmsum fundum og sam-
komutn, einkum innan Ungmenna-
félaganna. Eiunig var hún rædd á
fundi nemenda búnaðarnámsskeiðsins
við Þjórsárbrú í fyrra vetur og hlaut
þar eindregin meðmæli. Og á fundi
Suðrajélagsins að Þjórsártúni, n. júlí
s.l. var samþykt tillaga í þá átt að
óska þess, að stjórnin undirbyggi mál-
ið og legði frumvarp um það fyrir
næsta þing.
Loks samþykti þingmála og héraðs-
málafundur í Vestur-ísafjarðarsýslu,
28.—29. okt. f. á. í einu hljóði til-
lögu um að skora á stjórnina að und-
irbúa og leggja fyrir næsta alþingi
frumvarp um þegnskylduvinnu.
Þannig hefir þá komið ný hreyfing
á þetta mál, og menn vaknað til um-
hugsunar um það. Ungmennafélögin
hafa tekið það á dagskrá hjá sér, rætt
það og reynt til að vekja áhuga fyrir
því.
En þegnskylduvinnuhugmyndin er
enn ekki nægilega rædd eða skýrð.
Þeir, sem um málið hafa hugsað eru
ekki á eitt sáttir um ýms meginatriði
þess og fyrirkomulag.
Og þess er heldur ekki að vænta,
að menn geti strax orðið á eitt sáttir
í jafnstóru mikilvægu máli, sem þegn-
skylduvinnuhugmyndin er. Fyrir því
verður að hugsa betur um þetta mál,
ræða það og undirbúa, eigi sizt ef
það er ætlun manna og ósk, að það
komi fyrir næsta þing.
II.
Þeim, sem rætt hafa um þegnskyldu-
vinnuna hefir eigi komið saman um
það, hvort hún ætti að hvíla á mönn-
um eða þjóðinni sem skyldukvöð eða
aðeins að heimila hana, og láta þá
hverjum einum frjálst, hvort hann
innir hana af hendi eða ekki. — í
tillögu Hermanns, er gjört ráð fyrir
því, að allir séu skyldir til að taka
þátt í henni, annaðhvort með því, að
vinna sjálfir eða fá mann í sinn stað
til þess.
Hinsvegar virðist hann ekki leggja
neina áherzlu á þetta atriði í Andvara-
grein sinni, sem áður er nefnd. Hann
virðist jafnvel þar hallast heldur að
því, að þegnskylduvinnan sé leyst af
hendi »með frjálsum vilja, en eigi eft-
ir lagaboði«.
Sum Ungmennafélögin hafa einnig
hallast á þessa sveif. Og sennilega
hefir þessi breyting á tillögunni aukið
henni byr og vaxandi fylgi.
En það er hætt við og hér um bil
víst, að þegnskylduvinnan nær ekki
sínum tilgangi, ef hún er frjáls og
hverjum í sjálfsvald sett, hvort hann
vinnur eða ekki. Með því móti mundi
hún koma afarmisjafnt niður á menn.
Hinir óeigingjarnari og áhugasamari
mundu leysa hana af hendi, en allir
hinir koma sér hjá því. Alt skipu-
lag vinnunnar yrði þá meira á tvístr-
ingi og í óvissu, og erfiðara að koma
við reglu og aga.
Ef þegnskylduvinnan á að geta gert
gagn og orðið að tilætluðum notum,
verður hún að vera skylda, undan-
tekningarlaus skylda. Hún verður
með öðrum orðum að vera lögbund-
in og altnenn. Verði þvi ekki komið
við, getur þegnskyldan aldrei orðið
annað en »blaðlaus hugmynd*, and-
vana fædd.
Að tala um frjálsa þegnskylduvinnu
lætur að vísu vel i eyrum, en er að öðru
leyti svo mikill barnaskapur, að það
tekur engu tali. — Vilji menn mál-
inu vel, og hafi trú á gagnsemi þess,
þá er aðalatriðið að koma því í það
horf og á þá braut, er gefur þvi var-
anlegan og góðan sigur. Og í sjálfu
sér er þetta þegnskylduvinnumál svo
þarft, og felur í sér svo margt og
mikið gott, að vér megum ekki draga
sjálfa okkur á tálar í málinu með stað-
lausu hugmyndaflugi og skýjaborgar-
tildri.
Því að það er að draga sjálfa sig á
tálar, að vera að ræða hér um »frjálsa
þegnskylduvinnu«. — Hver sá, er
þekkir okkar þjóð, þekkir okkur öll,
hlýtur að kannast við, að slikt fyrir-
komulag mundi ekki blessast, hvorki
í bráð eða lengd.
Og hvað er það, sem gjörir það
hættulegt eða varhugavert, að lögskipa
þegnskylduvinnuna? Ekki neitt, síð-
ur en svo! Það er þvert á móti hið
eina rétta og nauðsynlega, ef þegn-
skylduvinnan á annað borð er rétt-
mæt og líkleg til að vinna þjóðinni
gagn. En um það efast eg ekki fyr-
ir mitt leyti, eg þykist þess fullviss,
að hún gjöri það í mörgu tilliti.
Hjá öðrum þjóðum eru menn skyld-
ir til hervarnar. Þar verða allir að
inna af hendi heræfingar og tekur
það vanalega 1—2 ár. Þetta þykir
sjálfsagt og detlur engum i hug að
skorast undan því.
En það er mjög fátítt, að þessar
heræfingar komi að beinum notum,
einstaklingum eða þjóðinni; því fer
betur. Hitt er viðurkent, að menn
hafi óbeinlínis mjög mikið gott af
þessum æfingum. Menn venjast þar
skipulegri stjórn, læra hlýðni og æfa
limaburð sinn og gang.
Þegnskylduvinnan mundi koma svip-
uðu til leiðar hér. Menn mundu æfast í
stjórnsemi og hlýðni, og læra ýms
vinnubrögð, er þeir kunna ekki áður.
Og vinnan, sem leyst væri af hendi,
kæmi þjóðinni að gagni og gerði
betur en borga allan kostnað.
Sumir hafa haldið því fram, að með
þegnskylduvinnunni væri verið að
leggja skatt á þjóðina, er kæmi illa
niður og óréttlátlega.
Satt er það að vísu, að hér er um
eins konar álögu að tefla. En ekki
er mikil ástæða til að ætla, að sú á-
laga yrði óréttlát í framkvæmdinni. —
Það má reyndar segja um flestar á-
lögur og skatta, að þau séu að meira
eður minna leyti ranglát, eins og
þeim er alment fyrir komið. En um
þegnskylduvinnuna er öðru máli að
gegna.
Svo er málinu varið, að rétt skoðað er
þegnskylduvinnan í raun og veru
skólaskylda. — Þessi umræddi þegn-
skylduvinnuskattur, er þvf eftir eðli
sínu miklu fremur skólagjald en skatt-
ur.
Þá hefir verið sagt, að þegnskyldu-
vinnan kæmi í bága við störf margra
manna í þjóðfélaginu og svifti þá at-
vinnu. — Það er að vísu svo, að
meðan hún stendur yfir, verður ekki
annað gert. En naumast mundi það
verða til baga, og allra sízt þegar
fram í sækti. Mönnum mundi ekki
verða sagt upp fastri atvinnú fyrir það,
þó að þeir yrðu að leysa af hendi
þegnskylduvinnuna.
Erlendis eru menn kallaðir til her-
æfinga hvenær sem er, og ber það
sjaldan við, að slíkt hafi atvinnumissi
í för með sér, nema rétt um þann
tíma, er æfingin stendur yfir. Þar
eru menn teknir frá fastri atvinnu til
heræfinganna, og það jafnvel hvernig
sem stendur á. Þegar heræfingunum
er lokið, taka þeir aftur við störfum
sínum.
Annars er það hálfkyndugt að vera
að gera mikið úr atvinnutjóninu, er
þegnskylduvinnan hefir í för með sér.
Gerum nú ráð fyrir, að hún stæði
yfir í 10 vikur. Um styttri tíma get-
ur naumast verið að ræða. En hvað
er 10 vikna tími af allri starfsæfi
manna, er komast til vits og ára?
Það er ekki nema örlítið brot.
Hins vegar vitum vér það, að fjöldi
fólks, einkum í kaupstöðum og við
sjó lifir í hálfgerðu og algerðu iðju-
leysi dag eftir dag og jafnvel ár
eftir ár. Og þetta iðjuleysi tíðkast ef
tii vill mest meðal yngra fólksins
Það er sannleikur, sem eigi verður í
móti mælt.
Iðjuleysi hefur í för með sér geysi
fjáreyðslu, bæði beinlínis og óbeinlín-
is. Það er álitin einhver skaðlegasta
þjóðar eyðslusemi að gjöra ekki neitt
og eyða timanum í aðgerðarleysi.
Auk þessa leiðir af iðjuleysinu alls-
konar óreglu og aðra eyðslusemi, er
eigi verður tölum talin. Og vinnu-
leysið meðal yngra fólksins, einkum
þeirra, er ganga hinn svonefnda menta-
veg, er sorglegur vottur um ómensku
og spiltau hugsunarhátt.
Þegnskylduvinnan er líkleg til þess,
fremur en flest annað, að geta smátt
og smátt ráðið bót á þessu þjóðar-
böli.
5. 5.
Bókmentir og listir.
Hall Caine: í þriðja
og fjórða lið. Bjarni Jóns-
son fró, Yogi þýddi. Rvk.
1909.
Guðmundur Gamalíelsson stakk dá-
litlu nýprentuðu kveri að mér á dög-
unum niðri á »letigarði«, en svo nefna
sumir hin fjölsóttu kaffihús í Reykja-
vík, því að þar ala flestir slæpingar
bæjarins aldur sinn. Hann gaf mér
kverið með því skilyrði, að eg skrif-
aði ritdóm um það.
Manar-Hallur, höfundur bókarinn-
ar, kom hingað fyrir nokkrum árum
og fann helli nokkurn, sem aðrir að
vísu þektu. Eftir þessi kynni af land-
inu, að mig minnir, skrifaði hann langa
skáldsögu um íslenzkt efni: Týndi
sonurinn, einhvern fáránlegasta sam-
setning og vitlausasta, sem eg hefi
lesið, þó fremur sé hann vingjarnleg-
ur i vorn garð. Synir Reykjavikur-
höfðingjanna eru látnir fara þar í
fjallgöngur og vera ötulir gangnafor-
ingjar, en allir vita, að svo hátt hafa
fæstir þeirra komist lengst af, þó
nú sé þetta farið að breytast. Þegar
eg opnaði kverið hugsaði eg, að gott
væri það ekki, ef það líktist Týnda
syninum.
Saga þessi er um illar afleiðingar
ofdrykkju, sérstaklega arfgengi hennar
og hagnýting dáleiðslu til þess að
lækna hana. Höf. gerir ofdrykkjuna
sem ægilegasta í augum lesandans og
er eg ekki að lasta það. Forvígis-
mönnum bindindis mun þvf þykja
saga þessi hið mesta þing. Annars
veður höfundurinn svipaðan reyk í
bindindismálinu og fyr um íslenzk
efni.
Sagan lýsir ungri stúlku, sem þjáist
af meðfæddri drykkjusýki og reynt er
að lækna með dáleiðslu. Lýsingin á
ástríðuköstum stúlkunnar, aðferð dá-
valds o. fl. sýnist mér næsta f]arri
virkileikanum. Ekki er það heldur
sennilegt, að stúlkan, fædd með þess-
um ósköpum af drykkjumannaætt i
hnignun, hafi verið sá engill, sem hún
að öðru leyti er látin vera. Senni-
legast er, að úrættingarmerkin hafi sésl
á henni í ýmsu öðru. í mótsetningr
við þennan skáldskap Halls er dáliti
saga i eftirmála bókarinnar um drykkju
rúta, er hann rakst á, á götum Lund
úna. Sú saga er að öllu sennileg o£
eðlileg sem frekast má.
Drykkjuskaparbölið hefir bersýnileg:
orðið Halli áhyggjuefni. Hann telu'
það helming allra mannkynsins þraut;
og sýnist hallast að algjörðri útrým
ing áfengis. í formála bókarinnar Oj
eftirmála er hann að brjóta heilam
um, hvort ofdrykkjan sé synd eð
sjúkdómur eða hvorttveggja. Virðis
honum eigi alls kostar Ijóst hvoi
heldur sé. Svarið fer að sjálfsögð
eftir því, hver skoðun manna er
frelsi viljans, en nú er naumast ur
aðra skynsama skoðun að tefla en þ:
að viljinn sé að fullu og öllu háði
eðlilegu orsakalögmáli, svo svari
verður skýrt: drykkjuskapur er sjúl
dómur og ekkert annað. En þó hein
speki Halls sé léttvæg, er sú skoðu
4. tölublað
hans sennilega rétt, að dáleiðslu og
andleg áhrif má meira nota til lækn-
inga en flestir hyggja.
Hjá mér varð kver þetta létt á met-
unum. Eg lánaði það að lokum tveim
konum til að lesa það á jólunum og
spurði þær, hversu þeim líkaði sagan.
»Vel,« sögðu báðar. »Fremur skemti-
leg og Jór vel.« Eg býst því við, að
svo þyki flestum og þeir geta því
keypt kverið sér til skemtunar, en
bindindismenn til þess að útbreiða
bindindi. Aðrir geta líka keypt það
með góðri samvizku til þess að styrkja
Guðmund Gamalíelsson, því að það á
hann margfaldlega skilið fyrir sinn
góða vilja til þess að gefa út góðar
bækur. Auðgist Guðmundur, auðgast
bókmentir vorar þótt aldrei skrifi hann
sjálfur nokkra línu. Stendur hann að
þessn leyti að baki Sigurði Kristjáns-
syni, sem er alkunnur bókasmiður.
Hann yrkir betur en skáldin, þegar
honum þykir svo við horfa.
Wilhelm Hauff: Kalda
hjartað. Æfintýri. Kjart-
an Helgason þýddi. Rvk.
1909. Gaðm. Gamalielsaon.
Þetta litla kver eiga allir að kaupa.
Það er nokkurs konar ný Mjallhvít,
sem líklega verður minnisstætt hverju
íslenzku barni. Eini gallinn er, að það
skuli ekki vera með myndum. Eg
las það á skólaárum mínum í þýzkri
lesbók og hefi aldrei getað gleymt
því síðan. Eg rakst á þýðinguna hjá
kunningja mínurn og lánaði hana til
þess að geta þegar látið börn mín
lesa kverið. Daginn eftir keypti eg
það sjálfur. Þriðja daginn sendir
Guðm. Gamalíelsson mér það og eg
býst við, að eg kaupi eitt eða tvö
eintök enn til þess að gefa þau. Ætti
þetta að vera nokkur sönnun fyrir
því, að æfintýri þetta sé gott, en til
þess að sannfæra þá, sem ekki trúa
mér, vil eg geta þess, að æfintýrið er
heimsfrægt og þýtt á ótal tungur. Eg
vil ekki spilla ánægju kaupendanna
með þvi að fara út í efni kversins.
G. H.
Samábyrgrðarstjórinn,
hr. Jón Gunnarsson er væntanleg-
ur með Ceres.
Húsbruni.
Nóttina milli 11. og 12. þ. m. brann
til kaldra kola íbúðarhús Bjarna járn-
smiðs Kjartanssonar á Arnarstapa á
Snæfellsnesi, járni varið alt. Matvæli,
eldiviður (í kjallara), fatnaður, reiðtygi
og önnur búsáhöld brunnu inni, nema
nokkuð af sængurfatnaði úr einu rúmi,
er bjargað varð fyrir skemdum. Inni
brann og allmikiðafsmíðatólum. Eldsins
varð vart að líðandi miðnætti, og fengu
heimamenn þá bjargaðsér, á nærklæð-
um einum, í fjósið, og brunnu þó
sumir nokkuð. Á var austanvindur
allhvass með frosti, og var því verra
til vatns en annars, enda ekki all-
nærri. En leitað var allra bjargráða
af nábúum, þá er vart varð eldsins,
en ekki var annað hendi nær, það er
slökkva mætti, en klaki og snjór.
Nærri stappaði, að ekki yrði heyin
varin, því þangað bar neista og branda.
En með því að skifta liði og láta
nokkra menn moka fönn á heyin,
tókst að mestu að verja þau. — í-
búðarhúsið var vátrygt, en aðrir mun-
ir allir óvátrygðir. Skaði líklega ofar-
lega á öðru þúsundi króna.
(Eftir bréfi af Snæfellsnesi sunnan-
verðu 14. þ. m.).
Embættisprófi
i læknisfræði við háskólann lauk
Gunnlaugur Claessen 19. þ, mán með
I einkunn.