Ísafold - 13.11.1912, Blaðsíða 1
Kemu út tviflTttr 1 viku, Verö árg, (80
arkir minst) i kr. erlendis 5 kr, otia 1>/i
Aollar; borjist fyrir mibjan júli (erlenAia
fyrir fram).
ISAFOLD
IJppflScn (skrifiey) bnnAin vib áramót, er
ógilA nema komin sé til útgefanda fyrii
1. okt. og kaapandi aknlálans viö blabift
Afgreibala: Anstnrstrreti 8.
XXXIX.
árg.
Reykjavík 13. nóv. 1912.
75. tölublað
Páíí Ttlelsfeð
1812 - 13. nóv. - 1912.
I. O. O. F. 938309
KB 13. 13. 9. 10. 26. 9. G
Alþýðufél.bókasafn Templaras. 8 kl. 7—9.
Angnlækning ókeypis í Læk.iarg. 2 myd. 2—8
Borgarstjóraskrifstofan opin virka daga J0—3.
Bæjarfógetaskrifstofan opin v. d. 10—2 og 4—7
Bæiargjaldkerinn Laugav. 11 kl. 12—8 og 5—7
Eyma-,nef-og h&lslækn. ók. P0sth.str.14A fid.2—8
ís?andsbanki opinn 10—2*/s og 61/®—7.
K.F.U.M. Leatrar- og skrifstofa 8 árd,—10 EÓd.
Alm. fundir fid. og ad. 81/* sibdegis.
Landakotskirkja. Ctubsþj. 9 og 8 & helgum
Landakotsspítali f. sjúkravitj. 10‘/a—12 og 4—5
Landsbankinn 11-21/*, ö^/a-B^/a. Bankastj. viM2-2
Landsbókasafn 12—3 og 5—8. Útl&n 1—8
Landsbúnabarfélagsskrifstofan opin fr& 12—2
Landsféhirbir 10—2 og 5—8.
Landsskjalasafnib hvern virkan dag 12—2
Landsiminn opinn daglangt [8—9] virka daga,
helga daga 10—12 og 4—7.
Lækning ókeypis Þingh.str. 23 þd. og fsd. 12—1
N&ttúrugripasafn opið 14/a—2 */a & sunnudðgum
Sam&byrgð Islands 10—12 og 4—0.
Stjórnarrábsskrifstofurnar opnar 10—4 daglega
Talsimi Reykjavikur (Pósth. 8) opinn daglangt
(8—10) virka daga; helga daga 10—9.
Tannlækning ókeypis Pósth.str. 14B md. 11—12
Vifilsstabahælib. Heimsóknartimi 12—1.
ÞjóðmenjasafDÍb opib þd., fmd. og sd. 12—2.
ísafold.
Til nýárs kemur hcijold altaf út
tvisvar í vika, miðvikudaga og laug-
ardaga.
Vegna óska margra kaupenda hér í
bæ og auglýsenda er meiningin að
reyna að koma á þeirri reglu, að blað-
ið jafnan komi át um hádegisbilið.
Þvi eru auglýsendur vinsamlega
beðnir að skila auglýsingum kvðldinu
áður en pær eiga að koma í blaðið.
Framvegis verður Jsajold og seld í
lausasölu, 5 aura blaðið.
Útgej.
Samgöngumálið.
I.
Samgöngumálið á sjó er flestum
málum þýðingarmeira, þeirra sem eru
á dagskrá þjóðarinnar. Það skiftir
mörgum hundruðum þúsunda hvort
farmgjöld og fargjöld þau, sem ís-
lendingar þurfa að borga árlega, eru
lág eða há, og það getur ennfremur
skift hundruðum þúsunda árlega fyrir
landið, hvort þær vörur, sem lands-
menn þurfa að kaupa, eru keyptar á
heppilegum stað eða óheppilegum, eins
og hitt líka getur skift hundruðum
þúsunda fyrir landið, hvort þær vör-
ur, sem fluttar eru út úr landinu, eru
seldar á heppilegum stað eða óheppi-
legum.
Því miður verður varla sagt að þetta
mál sé enn komið á dagskrá þjóðar-
innar. Svo mikið hefir sinnuleysið
verið, að þjóðinni hefir, að minsta
kosti til skamms tíma, varla komið
annað til hugar en að taka við þeim
samningum, sem aðrar þjóðir vildu
unna oss. Að vísu höfum vér greitt
árlega lítilfjörlegt gjald til samgöngu-
bóta á sjó, aðallega meðfram strönd-
um landsins, en þó með nokkrum
umyrðum og eftirtölum. Ástæðan til
þeirra umyrða er skilningsleysið á því,
hve samgöngurnar eru þýðingarmiklar
fyrir þjóðina og andvaraleysið um þá
þjóðarskyldu, að gera sér fulla grein
fyrir, hvar oss er hentugast að reka
verzlun vora, og haga framkvæmdum
vorum eftir því.
Og þótt dálítið sé farið að rofa
fyrir skilningnum á mikilvægi þessa
máls í hugum ýmsra manna, þarf það
enn að skýrast og athugast frá mörg-
um hliðum, og á þeirri athugun er
meiri þörf um þessar mundir, en ver-
ið hefir lengi undanfarið.
Því nú eru tímamót i sögu sam-
göngumála þessa lands, eða í öllu
falli vitjunartími þjóðarinnar um þetta
mál, en undir því alt komið, hvort
hún þekkir hann eða ekki.
Tvö félög hafa kept hér um sam-
göngur fyrirfarandi ár. Við þá sarti-
kepni græddi landið svo mörgum
hundruðum þúsunda skifti. Ekki virt-
ist þá þurfa nema nokkurn vegin heil-
brigða skynsemi til þess að sjá, að
landinu væri tjón að því að þessi
samkepni legðist niður, að það var
hagur þess að hvorugur keppinaut-
anna þyrfti að sligast eða uppgefast í
baráttunni, að það var þjóðræknis-
skylda að stuðla að þvi, að sá keppi-
nauturinn,, sem var minni máttar,
þyrfti ekki að fara halloka.
En í stað þess að athuga þetta með
skynsemd og láta sér hughaldið um
þetta, gerast þau undur og býsn með
þjóð vorri, að fjöldi íslenzkra manna
gekk í lið með voldugri keppinautn-
um til þess að koma hinum á hnén
og hafa þau samtök og samvinna
borið þann árangur, sem öllum er
kunnugt um.
Á meðan framkvæmdarstjóri Thore-
félagsins lagði fé sjálfs sín í hættu,
til þess að verja Thorefélagið frá því
að þurfa að gefast upp og beiðast
lausnar frá samningi, sem var land-
inu að mörgu leyti einkar-hagkvæm-
ur, var hann ofsóttur og atyrtur af
íslenzkum mönnum og islenzkum
blöðum fyrir viðleitni sína.
Eðlilega hafa þessir menn ekki hátt
um sig um þetta mál um þessar
mundir og er það þeim fremur til
sæmdar en vansa, því vonandi er, að
gauragangur þeirra gegn Thorefélag-
inu og samningum við það hafi
fremur átt rót sína að rekja til skiln-
ingsleysis á það hvað í hættu var og
nytsemi samkepninnar, en að ódreng-
skap væri um að kenna.
Þótt Thorefélagið sé ef til vill ekki
með öllu úr sögunni hér á landi, er
ekki við öðru að búast en það sigli
að mestu í kjölfar Sameinaða félags-
ins úr þessu. Um samkepni um farm-
gjöld og fargjöld verður naumast að
ræða. í stað samkepni félaganna má
búast við samvinnu þeirra. Samein-
aða félagið ætlar sér stóru sneiðarnar
en Thorefélaginu molana.
Þingið sá sér ekki annað fært en
leysa Thorefélagið frá samningnum
við landsstjórnina, eða gaf ráðherran-
um heimild til þess. Skilmálar þeir
um viðkomustað á Þýzkalandi, er ráð-
herra má setja félaginu, til þess að
það losni við samninginn, verða vist
að litlu haldi. Danska kaupmanna-
stéttin vill ekkert um þá heyra, vegna
hagsmuna sjálfrar sín, og hefir verzl-
unarblað Dana, Bðrsen, tekið af öll
tvimæli um þetta og hinn nýi fram-
kvæmdarstjóri félagsins mun heldur
stofna til búþrota félagsins, en hann
reyni að reisa rönd við þeim kröfum
dönsku verzlunarstéttarinnar, að Þýzka-
landsferðir séu afnumdar. Með því
er þá landið svift þeim mikla hagnaði,
er af þeim hefir leitt síðustu árin.
Farmgjöld hafa hækkað stórlega síð-
an samningar voru gerðir við gufu-
skipafélögin. Helzta vörnin fyrir landið
virtist þá í því fólgin, að Sameinaða
félagið var bundið ákveðnum farmgjöld-
um um margra ára bil. Yrði það að
hlíta sömu farmgjöldum hingað til
lands, sem áður voru tiltekin, gat
Thorefélagið heldur ekki hækkað farm-
gjöld sín. Hver þessi farmgjjöld séu
í raun og veru, virðist þó álitamál.
Kaupmenn hafa fengið 10—30% upp-
bót á farmgjöldum hjá félögunum
undanfarið og hafa verið um þetta
nokkuð fastar reglur. Fyrsta afleið-
ingin af því að Thorefélagið sligaðist
og nýr framkvæmdarstjóri tók við því,
var sú, að félögin hættu að gefa eftir
nokkuð af hundraðsgjaldinu og nemur
það vist miklu fé fyrir landsbúa.
Þó lét Sameinaða félagið sér ekki
þetta eitt lynda. Það vill græða á oss
meira fé: Það segir blátt áfram upp 10
ára samningnum, sem það hafði gjört
við dönsku og íslenzku stjórnina. Um
rétt félagsins til þess að ^era þetta
verður ekki dæmt hér. Ymsir lög-
fræðingar hér líta svo á, að félagið hafi
ekki heimild til þess að segja upp
samningnum. En hins vegar má bú-
ast við þvi, að það hafi ekki hrapað
að uppsögninni án þess að leita sér
aðstoðar lögfræðinga og ráða þeirra
um þetta. Takist félaginu að losa sig
við samninginn, má búast við að af því
leiði mjög tilfinnanleg hækkun, líklega
bæði á jarm- og jargjöldum til lands-
ins og jrá pví, og getur sú hækkun
numið útlátum landsbúa svo hundruð-
um þúsunda skiftir árlega. Sjálfir voru
landsbúar nýbúnir að leggja á sig vöru-
toll. Tollurinn til Sameinaða félags-
ins getur orðið miklu þyngri og þótti
þó víst mörgum nóg um áður. Og
þegar Sameinaða félagið hækkar farm-
gjöld sin, er ekki hætt við öðru en
að hin útlendu félögin fylgi þeim í
því.
Hverendir verður á umþenna samn-
ing er óútkljáð enn þá. En eðlilegt er
að landsbúar séu nokkuð áhyggjufullir
um þetta. Það var því þakkar vert
að Stúdentafélagið hér boðaði til fund-
ar um málið á föstudaginn var og
bauð á hann ýmsum fésýslumönnum
og kaupmönnum bæjarins. Samgöngu-
málið er umfangsmikið og fyrsta skil-
yrðið fyrir því að nokkuð sé hægt að
lagfæra í því er það, að málið verði
fyllilega ljóst fyrir sem allra flestum.
Ög þótt fundurinn væri góður og
ýmsar upplýsiugar kæmu þar fram,
er ekki við því að búast að svo yfk-
gripsmikið mál verði skoðað á einum
fundi, svo verulegt gagn sé að.
Félagið gerði þarft verk með því að
stofna til annars fundar um málið og
fá þar til framsögu þá menn, er það
veit færasta til þess.
Nákvæm athugun þarf að fara fram
um þetta á undan ráðagerðum og
framkvæmdum.
-----ese-----
Nazim Pasha,
yfirhershöfðingi Tyrkja
Nazim Pasha hefir undanfarið verið
hermálaráðherra Tyrkja. En er skær-
urnar tóku að magnast með Tyrkjum
Og hinum Balkanþjóðunum, tók Nazim
Pasha sjálfur við yfírherstjórninni. Er
vitanlega engnm heiglum hent að hafa
forustuna, er við svo marga skal etja
f einu, sem Tyrkir verða nú að gera,
En traust mikið bera Tyrkir til
Nazim Pasha.
Savov, hershöfðingi Búlgara
Hann hefir getið sér afbragðs orð-
stír í ófriðnum. Hann hefir verið
tvisvar sinnum hermálaráðherra Búlg-
ara: frá 1891—1898 og frá 1903 —
1907. Honum er þakkað mest, að
her Búlgara er svo vel búinn og æfð-
ur, sem raun hefir borið vitni.
Svo þykir mikið koma til her-
stjórnarhæfileika hans, að hann er
kallaður í erlendum blöðum: Moltke
vorra daga.
Savov er maður á sextugs aldri (f.
í8s7).
Þau tíðindi gerðust þennan dag (18/ii)
fyrir 100 árum hér á norðlenzku höfð-
ingjasetri, Möðruvöllum íHörgárdal, að
háborin yngismær, amtmannsdóttir, er
þar átti heima, ól barn ógefin í föð-
urgarði; og er eigi vandskilið, að
sveinn sá yrði móðurforeldrum sínum
lítill fagnaðargestur, þann veg, sem
hann var undir kominn, eigi ósiðvand-
ari en heldri menn gerðust hér í þann
tíð. Hann var og útlagur ger af heim-
ilinu nýfæddur og þaðan fluttur á
næsta bæ þegar er upp stytti kafalds-
byl þann, er þá stóð og var svo harð-
ur, að eigi náðist til nærkonu, þótt
eigi væri lengra að vitja en til næsta
bæjar og örskamt í milli. Þetta var
og víkingsvetur, einhver hinn óvæg-
asti á öldinni, — austurfararvetur
Napóleons mikla, til Rússlands, er
feigðaróð kvað yfir heimsveldi
hans. — Og olli Ólufarbylur þessi
þar á Möðruvöllum því, að amt-
mannsfrúin hlaut að gerast bjargrýgur
dóttur sinnar. (Ólöf ríkaLoftsdóttir, hins
ríka, er Ólufarbylur er eftir heitinn, var
upprunnin á Möðruvöllum).
Sveinn þessi, er hér um getur, er
sá hinn sami sem nú verðurum skráður
lítill söguþáttur, og alþjóð minnist i
dag af ást og virðing, á aldarafmæli hans.
Hún telur hann með sinum meiri
háttar merkismönnum. Þjóðskörung
væri ofnefni að kalla hann, og því
mundi hann sízt kunna sjálfúr, ef
því væri að skifta, svo lítillátur sem
hann var alla tíð og fjarri öllum metn-
aði. En hitt mun enginn treysta sér
af honum að bera, að mikill nytja-
maður hafi hann verið, maður, sem
vann í yfirlætislausri kyrþey, drjúg-
virkur og hagvirkur, og jafnan aðallega
að einhverju þjóðþörfu og fögru.
Páll hét faðir sveins þessa, er hann
var heitinn í höfuð á, og var Þórðar-
son prests á Melstað. Hann tók sér
þaðan ættarnafnið. Hann var i þann
mund handritari Stefáns amtmanns
Þórarinssonar á Möðruvöllum og gekk
síðan að eiga dóttur hans, barnsmóður
sína, Önnu Sigríði (f 1844), er hann
hafði framast áður fyrir hans tilstuðn-
ing, tekið lagapróf í Khöfn og gerst
þá sýslumaður Múlsýslunga. Páll
yngri var á fóstri með bændafólki í
Eyjafirði til þess er hann var 7 vetra
og fluttist þá með foreldrum sínum,
er þá fóru að búa á Ketilsstöðum á
Völlum, sýslumannssetri í Norður-
múlasýslu í þá tíð, ólst þar upp og
gekk í skóla, Bessastaðaskóla, útskrif-
aðist þaðan, er hann hafði tvo um
tvítugt (1834) með góðum vitnisburði,
sigldi samsumars til Khafnar og
tók að afloknum undirbúningsprófum
þar til að lesa lög, að vilja föður sins,
en hefði kosið heldur sjálfur, að hann
segir, annaðhvort málfræði eða guð-
fræði, hætti við nám eftir nokkur
missiri vegna heilsubilunar, og fór
heim til íslands, til föður síns, er þá
var orðinn sýslumaðurÁrnesinga(i83 5)
og bjó í Hjálmholti. Hann (P. M. eldri)
varð síðan amtmaður vestra (1849) og
lézt 1861. Hann þótti vera mikilhæfur
vitsmunamaður; var margt árkonungs-
fulltrúi á alþingi, og forseti var hann
á þjóðfundinum (1851).
Páll yngri Melsteð kvæntist vetur-
inn 1840 Jórunni ísleifsdóttur háyfir-
dómara Einarssonar og fór að búa á
2 kúa grasbýli á Brekku á Álftanesi í
vordögum 1841. Um haustið það
tók hann til að kenna börnum á
heimili sinu og þar næst piltum undir
skóla (Bessastaða). Brunaslys flæmdi
hann frá Brekku (1844) og fluttist
hann þá að Hjálmholti til föður sins,
er hann aðstoðaði í embætti og var
brátt settur til að þjóna því í forföllum
hans, en var konungsfulltrúaskrifari á
alþingi (hjá Bardenfleth) 1845 og 1847.
Til Reykjavikur fluttist hann 1846 og
settist þar að, hafði á hendi prent-
siniðjuforstöðu hin næstu missiri, stjórn
hinnar einu prentsmiðju, sem þá var
á landinu og fluttist um það leyti til
Reykjavikur utan úr Viðey, en þar
hafði hún verið langa tíð undir for-
stöðu hins mikla afreksmanns Magn-
úsar Stephensens konferenzráðs, og
sonar hans síðan. Þessi missiri var
hann og um hríð umsjónarmaður við
Latinuskólann.
Eftir það var hann settur sýslu-
maður all langt áraskeið, fyrst í Ár-
nessýslu í forföllum föður síns og
siðan í Snæfellsnessýslu 1849—1835,
þjónaði þá og Mýrasýslu með nokkur
missiri. Bjó þá nokkur ár á stórbýl-
inu Bjarnarhöfn, landnámsjörð Bjarnar
hins austræna. Sama starf hafði hann
siðar i Gullbringu- og Kjósarsýslu
1858—62. Eftir það gerðist hann
málflutningsmaður við Landsyfirrétt
allmörg ár, 1862—1885, skipaður með
ráðherrabréfi, með því að hann hafði
þá fyrir fáum missirum, kominn á
fimtugsaldur, leyst af hendi embættis-
próf í lögum í Khöfn, hið minna,
sem kallað var, eða í »dönskum lög-
um«, með þvi að slept var Róma-
rétti m. m.
Konu sína Jórunni misti hann 1858,
og kvæntist árið eftir Þóru Grims-
dóttur amtmanns Jónssonar (f 1850),
sem enn er á lífi í mjög hárri elli og
þjóðfræg fyrir stofnun kvennaskól-
ans í Reykjavik, hins fyrsta almenna
kvennaskóla á landinu. Þeim varð
eigi barna auðið. En við fyrri kon-
unni eignaðist P. M. 8 börn, er flest
dóu í æsku; 3 ein urðu fulltíða: 1
sonur, er lézt rúmlega tvítugur, ný-
orðinn stúdent; 1 dóttir lifði fram
undir elli heilsubiluð alla æfi, — lézt í
fyrra — og önnur dóttir er enn á
lífi, Anna Sigriður, gift Stefáni um-
boðsmanni Stephensen á Akureyri; hún
nam áður rjómabústjórn í Danmörku
fyrst íslenzkra kvenna(?).
Að kenslu við latinuskólann komst
P. M. 1866 og hafði hana á hendi
fullan fjórðung aldar, til 1891, í fastri
ráðning síðari árin. Það starf fór
honum mikið vel úr hendi. Hann
þokkaðist þar hverjum manni vel, sem
ella. Skólapiltar færðu honum heið-
ursgjöf að skilnaði (1891) og fluttu
honum lofsamlegt kvæði. — Sá sem
þetta ritar, minnist þakklátlega hinna
stórmiklu viðbrigða til batnaðar, er
fylgdu komu hans að skólanum, að
minsta kosti í einni námsgrein, dönsku.
Enda tók hann raunar þar við af
kennara, sem var mjög ósýnt um þá
keuslu, kunni málið illa, einkum aðal-
kensluatriðið í því, framburð, jafnvel
með afburðum, þótt háskólaembættis-
próf hefði] leyst af hendi með sæmd
í óskyldri námsgrein. Páll Melsteð var
maður einkar-hlýlyndur, ljúflátur og
glaðmæltur, og skyldurækinn alt um
það.
Þeirra hinna sömu mannkosta hafði
hann og notið í valdsmannssessi, og
verið eigi að síður fullfylginn sér við
þá sýslu. Snæfellingar sendu hann á
þing 1859, og mun það verið hafa
engu miður fyrir vinsældir hans en
að hann hefði venju meiri þing-
menskuhæfileika, — var þó vel
máli farinn. Hann sat og á þingi 1861
og 1863. En gaf eigi kost á sér
framar. Mun hafa geðjast annað bet-
ur en sú iðja. Kaus heldur að vera
þingritari hjá forseta, aldavin sínum
Jóni Sigurðssyni.
Það sem langfremst heldur nafni
P. M. á lofti er ritmenska hans.
Blaðamenska var í bernsku hér á
landi þá stund alla, er hann var á bezta
skeiði. En hverjum manni betur fór
hún honum úr hendi, enda hafði hann
allmikinn hug á henni, þótt enginn
gróðavegur væri þá, heldur þvert á