Ísafold - 12.09.1918, Blaðsíða 3

ISAFOLD

fastir í Danmörku, eigi undanþegnir
herskyldu og því eftir batði þigild-
andi og mígildandi herskyldulögum
nndiropnir þeirri skyldu. En eftir
1918 6. gr. 2. mgr. eru Islendingar
skýlaust herskyldu undanþegnir, þótt
biisettir séu í Danmörku.
Eftir 1908 5. gr. 2. mgr. skyldu
foi réttir:di islenzkra námsmanna við
Kaupœ.iiafnaiháskóla haldast. En
samkv. 1918, 13. gr. 2. mgr. falla
þau burr, en sjóður stofnaður að
cokkru af þeirri innstæðu, er vextir
hennar hafa gengið til námestyrks
islöDzkr.i stúdenta við Kaupmanna-
hafnarhá kóla.
Eftir 1908 5. gr. 3. mgr. skykiu
Danir og íslendingar vera jafnsetttr
um rétt til fiskveiða í landhelgi Is
lands og Danmerkur, meðan Danir
hefði á hendi fiskveiðagæzlu i íslenzkri
landhelgi, eða hið skemsta 37 ár.
Samsvarandi ákvæði er í 1918 6.
gr. 3. málsgr. með þeim roun, að
ákvæðinu má segja upp eftir 25 ár.
í 1918 6. gr. 4. og 5. málsgr.
eru ákvæði um jafnrétti skipa og um
það, að vörur, afrek og uppgötvanir
annars landsins skuli eigi sæta óhag-
stæðari meðferð í hinu landinu en
vörur nokkurs annars lands, m. ö.
o.: ívilnunarákvæði, sem eigi eru
ótið i millirikjasamningum.
9. Fjárreiður. Eftir 1908, 7. gr.
2. mgr. skyldi Danmörk greiða ís-
landi eitt skifti fyrir öll i* 1/^ miljón
kr. Eftir 1918, 14. gr. geldur Dan-
mörk 2 milj., og skal stofna af þeirri
fjárhæð 2 sjóði til styrkingar and-
legu sambandi milli landanna og til
íslenzkra visindaiðkana, svo og náms-
styrks nanda islenzkum námsmönn-
um. Helmingurinn, 1 miljón, hvetf-
ur undir íslenzk yfirráð, en hinn
undir dönsk.
Að sjálfsögðu kostar ísland fyrir-
svar fyrir sig í Khöfn, og greiðsla
Danmerkur til skrifstofu Islands þar
fellur tir sögunni, 1918 13. gr. 1.
mgr.
10. Um eftirlit hvors lands með
löggjöf hins til framkvæmdar samn-
ingum og annara mála, er báða að-
ilja skifta, eru engin ákvæði í 1908.
Hvort uppburður Islandsmála fyrir
konungi í ríkisráði Danmerkur skyldi
haldast eftir 1908, eða eigi, hefir
sumum þótt óvíst en aðrir fullyrða,
að hann hefði haldist, sbr. þó aths.
við 6. gr. 1908. Eftir 1918, 16.
gr. er stofnað til ráðgjajar-nefndar,
er geri athugasemdir um lagafrum-
vörp, er varða framkvæmd sambinds-
laganna beinlínis eða mál, er fara
skal með með hliðsjón af ákvæðum
þeirra.
11. Oddamaður í gerðardómi um
ágreining út af hvort mál væri sam-
eiqinleqt eða eiqi, skyldi dómstjóri hæzta-
réttar Danmcrkur vera eftir 1908,
8. gr. Eftir 1918 17. gr. skal odda-
maður í gerðadómi út af ágreiniugi
um skilning á sambandslöquntim vera
kjörinn af norsku oq scensku stjórninni
til skiftis.
12. Eítir 1908 voru þessi mál
því óuppseqjanlega sameiginleg, auk
konungssambandsins og ákvæða 2. gr.:
a. Konungsmata og borðfé konungs-
ættar.
b. Utanríkismál.
<?. Hermál og
d. Jafnrétti þegnanna, Islendinga í
Danmörku og gagnkvæmt.
Eftir 1918:
a. KonuDgsmötu og borðfé kon-
ungsættar ákveður hvort ríkið um
sig, og er slik ákvörðun hinu
óviðkomandi.
b. Hermál Danmerkur eru íslandi
með öllu óviðkomandi.
c. Umboð vort samkv. 7. gr. til
meðferðar utanríkismála vorra er
afturtækt að 25 árum liðnum.
d. Jafuréttisákvæði 6. gr. er upp-
segjanlegt að 25 árum liðnum.
Hæztarétt er væntanlega líkt
um eftir 1908 og 1918. Sjá þó
að ofan.
Eftir 37 ár gat ísland tekið
til sín eftir 1908:
a. Peningasláttu.
b. Þegnrétt.
c. Káupfána.
d. Landhelgisgæzlu.
Eftir 1918:
a. Þegnréttur {>egar aðskilinn.
b. Fáni einnig.
c. Peningasláttu og
d. Laudhelgisgæzlu tekur ísland í
sínar hendur, er það vill.
Ákvæði 1908 9. gr. um samfélags-
slít málanna a—b og ákvæði 1918
y ?? *y,'*
Arni Eiríksson
Hefldsala.
Tals. 265 og 554. Pósth. 277.
Smásala.
Vefnaðarvörur, Prjónavörur mjög fjölbreyttar.
Saumavélar með hraðhjóli
og
no ára verksmiðjuábyrgð

Smávörur er snerta saumavinnu og hannyrðir.
þvotta- og hreinlætisvórur, beztar og ódýrastar.
WjáffT' Tækifærisgjafir.
Reykjavík.
Útibú i Hafnarfirði. Simi: 9.
Egill Jacobsen
Simi: 119.
Útibú í Vestmannaeyjum. Sími: 2,
Landsins fjölbreyttasta Vefnaðarvöruverzlun.
Prjónavörur, Saumavólar, Isienzk flögg.
Regnkápur, Smávörur, Drengjaföt,
Telpukjólar, Leikföng.
Pantanir afgreiddar gegn eftirkröfu ef óskað er.
Öllum fyrirspurnum svarað greiðlega.
VandaOar vörur. Ódýrar vörur
Soðlar,
Hnakkar (venjul. trévirkjahpakkar),
Járnvirkjahnakkar (rósóttir), Spaða-
hnakkar með ensku lagi, Kliftöskur,
Hnakktöskur, Handtöskur, Seðiaveski,
Peningabuddur, Ianheimtumanna
veski, Axlabönd. AUskonar Ólar til-
heyrandi söðlasmiði, Byssuólar, Byssu-
hulstur, Baktöskur, Beizlisstengur,
ístöð, Járnmél, Keyri, Tjöld, Fisk-
ábreiður, Vagna-yfirbreiðslur o. m.fl.
Aktýgi ýrnsar gerðir og allir sérstakii
hlutir til þeirra.
Gömul reiðtýgi keypt og seld.
Fyrir söðlasmiði: Hnakk-og söðul-
virki, Plyds, Dýnustrigi, Hringjur o.fl.
Söðlasmíðabúðin Laugavegi 18 B.
Sími 646.
E Krlstjánsson.
c7C. cRnáersen & Son
Reykjavík.
Landsins e 1 z t a klæðaverzlun og
saumastofa. Stofnsett 1887.
Aðalstræti 16. Sími 32.
Stærsta úrval af alls-
. konar fataefnum .
. og öllu til fata. .
18. gr. um slit samnings þess, er í
lagafrv. því felst, sem hér liggur
fyrir, eru mismunandi að því leyti,
að samþykki Alþingis eða Ríkisþings
er nóg eftir 1908, en hér þarf a/8
Alþingis og atkvæðagreiðslu kjósanda,
þannig að samningnum verður eigi
slitið nema ®/16 eða 56,85°/0 þeirra,
sem á kjörskrá verða, greiði atkvæði
með þvl.í JSjá III. kafla, aths. við
18. gr.
Eftir 37 ár hefði sambandið milli
íslands og Danmerkur eftir 1908 og
ef uppsagnarákvæðum 9. gr. hefði
verið beitt, verið þannig:
a. Konungur og konungsætt hin
sama.
b. Önnur mál óuppsegjanlega sam-
eiginleg og undir forræði Dan-
merkur samkvæmt 1908, 6.
sbr. 7. gr.:
1. Utanríkismál og
2. hermál.
3. Konungsmata og borðfé kon-
ungsættar ákveðin af báðum
löndum samkv. 6. gr.
c. Jafnréttisákvæði þ^gnanna sam-
kvæmt 5. gr. 1. og 2. málsgr.
Og svo anðvitað, að 4., 6., 7. 1.
málsgr. og 8. gr. frv. 1908 hefðu
haldið gildi sinu.
Eftir frv. 1918 getur sambaudið
verið þannig eftir 25 ár:
Að konungssambandið eitt standi og
að örðu leyti sé ekkert réttarsam-
band milli landanna annað en það,
sem er að alþjóðalögum milli full-
valda og siðaðra ríkja. Island getur,
áður en 25 ár eru liðin, hafa ráð-
stafað samkv. frv. eftiryild öllum mál-
um sinom, nema umboðinu til með-
ferðar utanrikismálanna eftir 7. gr,
og að því leyti sem það er bundið
við jafnréttisákvæði 6. gr. En um-
boðið eftir 7. gr. getur það tekið
aftur eftir 25 ár, og einnig numið
brott jafnréttisákvæðið að sama tíma
liðnum.
Frv. 1908 töldu margir mikla
framför, ef miðað er við ástand það,
sem nú ríkir og samband landanna
hefir hvilt á um hríð í verki og
framkvæmd, þó að löglaust hafi
verið að dómi flestra hérlendra
manna. Og þó hverjum manni
sýnilegt, að frv. 1918 er annars
eðlis, gleggra, og fer alla leið til
fullveldis landinu til handa, bæði í
orði og i verki, eins og fullsannað
ungis »Skrá yfir prentaðar íslenzkar
bækur og handrit i Stiftisbókasafn-
inu í Reykjavik* og sömuleiðis
»Skýrsla um bækur þær, sem gefn-
ar hafa verið Stiftisbókasafninu á ís-
landi í minningu Þjóðhátiðar íslands
1874«; báðar prentaðar hér i Reykja
vik árið 1874. Enn fremur ritaði
hann örlítinn bækling, sem eg áður
hefi neínt: »Um Stiftisbókasaftiið«
(Rv. 1862), var það skýrsla um hag
safnsins og fleira því viðvíkjandi og
hvöt til íslendinga um að styrkja
það.
Eftir Jón Árnason verður Hall-
grimur Melsteð bókavörður þ. 23.
d. sept. 1887; hann hafði áður um
nokkur ár aðstoðað Jón A rnason
á safninu, fyrst kauplanst, siðan
fyrir nokkra þóknun. I þau 19 ár
sem hann var landsbókavörður, bætt-
ust safninu fjöldi bóka og handrita,
svo að bindatala safnsins í bókum,
sem 1880 var talin 20 þúsund, var
um aldamótin siðustu orðin um 50
til 60 þús. bindi, auk þess sem
handritasafn þess hafði aukist drjúg-
um. Frá 1887 til 1895 var yfir
kennari Pálmi Pálsson aðstoðarmað-
ur við safnið og síðan eg frá des-
emberbyrjun 1895, þar til er Hall-
grímur andaðist 8. d. septembermán.
1906. Báðir vorum við samtimis
forngripaverðir við Forngripasafn Is-
lands, sem nú nefnist Þjóðminjasafn.
Fyrir hvorn tveggja starfan saman-
lagðan höfðum við 1100 til 1200 krón-
ur í laun á ári. Eg minnist þessara
smánarkjara, ekki vegna óvirðingar
þeirrar, sem sýnd hefir verið manni
og embættismanni þjóðfélagsins hér
á landi með sultarlaunum, heldur
einungis tii að benda á, hvað hér
er í húfi, hinn gífurlega háska, sem
af þessu getur stafað, og vex með
hverju árinu sem líður. Eg átti þvi
láni að fagna að verða eftirmaður
yfirkennarans við bæði söfnin og
verð hreinskilnislega að játa, að vart
mun geta prýðilegri viðskilnað en
hans við alt, sem hann hafði þar
um fjallað. Hans haga hönd, reglu
semi, nákvæmni og elja gerðu hann
að ágætis safnverði, en hann kaus
að lokum konunglegt embætti, þótt
rýrt sé, með eftirlaunum, heldur en
I að hírast við sultarlaun þessi og
með tryggingarlausa ellidaga í vænd
um. Þessi saga endurtekur sig bæði
við sötnin og aðrar opinberar stöður
og mun gera því örar, sem tímar
líða fram. Þannig hef eg í lands-
bókavarðarstöðu minni orðið á bak
að sjá tveim samverkamönnum min-
um, þeim docent Jóni Aðils og
próf. Guðmundi^ Finubogasyni, og
enn er á ný einn horfinn eftir statta
dvöl hér á safninu, alþingismaður
Benedikt Sveinsson, til annars arð-
vænlegra starfa. Þetta er því hörmu-
legra sem tíð mannaskifti munu
óviða koma sér ver en á bókasöfn-
um. En alvarlegust er þó sú hugsun,
að laukiétt og óumflýjanleg afleið-
ing af þessu ástandi, ef helst, verður
sú, að á endanum fást ekki aðrir
en lélegustu og liðléttustu menn
þjóðfélagsins i embættisstöður lands-
ins og opinberar sýslanir, því að
þeir, sem rnestur tápur og þróttur
er í ungra manna, munu skjótt læra
að leita þangað í lífinu, sem loðn-
ara er til lifsbeitarinnar.
Þá skal eg í örfáum orðum skýra
frá helztu framfarasporum sem safn-
ið hefir stigið á síðustu áratugum.
Eg nefndi skrár þær, sem Jón
Arnason samdi og út voru gefnar
þjóðhátíðarárið 1874. Stjórnarnefnd
safnsins hvarf síðar aftur að því
ráði að fara að láta prenta bókaskrár
fyrir safnið, en nú urðu skrár þess
árlegar ritaukaskrár (accessionskata-
Jogar) yfir alt prentmál, jafnt erlent
sem íslenzkt. Ná þær frá árinu
1887 til þessa dags, að kalla má,
þvi eg hef nú þvi nær fullbúið til
prentunar handrit fyrir árin 1916
og 1917; fann hentugra að taka
bæði árin i einu til að geta rýrt að
nokkru hinn mikla pappírskostnað
og prentunar. En nú hygg eg ráð-
legast að hætta að semja og prenta
skrár þessar, því að rétt um síðustu
aldamót var byrjað á að semja spjald-
skrá yfir allar bækur safnsins, ís-
lenzkar og útlendar. Til þess verks
var ráðinn Jón rithöfundur Ólafsson,
og hafði hann það með höndum
um nokkur ár, en síðar tók við
þeim starfa cand. jur. Páll E. Óía-
son, og hefir hann nú lokið honum
og árleg viðbót verður jafnóðum
spjaldskráð hér eftir svo að það má
heita tvíverknaður að halda gömlu
skránni áfram, einkum þar sem hún
ekki nær yfir nema brot úr æfi
safnsins.
Þá skal eg stuttlega minnast á
handritasafn Landsbókasafnsins. Stofn-
inn undir því er hið merka handrita-
safn Steingríms biskups Jónssonar,
sem konungur gaf því 1845. Arið
1880 jókst það stórum, er þvi bæt-
ist handritasafn Jóns Sigurðssonar,
yfir 1000 bindi; þá var annar stór
viðbætir, sem þvi hlotnaðist 1901,
er þingið veitti 22 þúsandir króna
til kaupa á handritasafni Bókmenta-
félagsins, enn fremur má nefna hið
fjölskrúðuga handritasafn þjóðskjala-
varðar, Jóns Þorkelssonar, handrita-
saín Flateyjar-framfarastofnunarinnar
o. fl. Nú er handritasafnið orðið
yfir 7000 bindi og það er gleðilegt
að geta tilkynt, að nú er byrjað að
prenta hina margþráðu skrá yfir safn-
ið, lykilinn að þessum fjársjóði fyrir
sögu og bókmentir lands vors. Kann
eg fyrir safnsins hönd stjórn og
þingi hinar beztu þakkir fyrir fjár-
veitinguna til þessa verks og vona
því geti orðið haldið áfram af alefli
framvegis.
Um hið mesta happ, sem þetta
safn hefir hlotið I minni landsbóka-
varðaitíð, þessa fögru og þörfu bygg-
ingu, skal eg ekkert segja í þetta
sinn með því að eg hef við sýningu
Landsbókasafnshússins árið 1909
gert grein fyrir henni og þakkað
bæði þingi og þjóð fyrir hana og
þáverandi ráðherra Hannesi Hafstein,
sem mestan og beztan þáttinn átti
i því að hún varð til. En þegár eg
nú lít yfir liðna æfi þessarrr stofn-
unar, þá hvarflar hugurinn til þeirra
manna, bæði látinna og lifanda, is-
lenzkra og útlendra, sem hafa unnið
kauplaust fyrir þetta safn af ást
til þjóðar vorrar, íslenzkra fræða og
islenzkrar tungu og gefið því gjafir.
Hér skulu nefnd nokkur nöfn úr
stjórnarnefndum safnsins og af yfir-
umsjónarmönnum þess: Jón Thor-
stensen landlæknir, Steingrímur
biskup Jónsson, Þórðnr háfirdómari
Jónassen, Ólafur dómkirkjuprestur
Pálsson, Helgi biskup Thordarsen,
þeir bræðurnir Pétur biskup og Jón
\