Ísafold - 17.11.1919, Blaðsíða 2

2
kvæði séu um þess háttar atvinnu-
r^kstur.
Sérstaklega ríkir mikil óvissa aS
því er snertir réttarstöðu samvinnu-
félaganna. Er ein hlið þess máls
gerð að umræðuefni í síðasta hefti
af Tímariti íslenzkra samvinnufé-
laga. Greinin, sem heitir „Skatt-
frelsi atvinnufélaga“, er eftir rit-
stjóra tímaritsins. Er í henni skýrt
nokkuð frá aðstöðu samvinnufélaga
til skattamálanna, og niðurstaða
höf. er sú, að félögin eigi að vera
skattfrjáls. Aftur á móti er eigi með
einu orði minst á réttarstöðu þess-
ara félaga að öðru leyti, en eins og
kunnugt er, leika þau lausum hala,
án þess að löggjafarvaldið hafi sett
þeim nokkrar sérstakar skorður.
Það sem hér liggur fyrir er skatt-
skylda samvinnufélaganna og skal
því eigi, að þessu sinni, rætt um
samvinnufélagsskapinn yfirleitt —
eðli slíkra félaga og skipulag. Að
eins skal bent á, að skoðanir manna
cru mjög skiftar um hvað sé sam-
vinnuf élagsskapitr (cooperation).
Orðið er svo „rúmgott“ að það má
teygja eins og hrátt skinn. Þrátt
fyrir alt það, sem um samvinnufé-
lagsskapinn hefir verið ritað, hefir
engum enn tekist að skilgreina hann
á fullnægjandi hátt. Fyrir löggjöf-
ina er þó nauðsynlegt að geta á-
kveðið einhver skipulagsskilyrði,
en' jafnvel ekki um þaú hafa menn
orðið sammála. í tímariti því um
samvinnufélög, er komið hefir út
hér á landi síðan 1907, hafa komið
fram sundurleitar skoðanir jafnvel
á helztu frumatriðum félagsskapar-
ins. Hinir ofsafengustu áhangend-
ur samvinnustefnunnar telja að í
henni felist sérstök lífskoðun eða
öllu heldur sérstök trú. Auðvitað
sjá allir aðrir, að hér er að eins um
að ræða atvinnurekstur með sér-
stöku skipulagi og er þá fyrsta
skylda þeirra, sem krefjast sérrétt-
inda fyrir félögin, að fá skýrt á-
kveðið um skipulagsskilyrðin. Eins
og sýnt mun fram á hér á eftir, er
það hin mesta fjarstæða að sam-
vinnufélögin eigi að vera skatt-
frjáls, en samt sem áður er nauð-
synlegt, vegna starfsemi félaganna,
að ítarleg lagaákvæði séu um skipu-
lag þeirra.
Hérlendir samvinnumenn sækja
allan sinn vísdóm til Danmerkur.
Þaðan er runnin kenning sú er
tímaritið flytur um skattfrelsi sam-
vinnufélaganna. Er þar í landi eins
ástatt og hér, að löggjöfin um sam-
vinnufélög er mjög ófullkomin. A
þessum ófullkomna lagagrundvelli
hefir myndast dönsk réttarvénja og
þessa réttarvenju vill svo tímarit
samvinnufélaganna fá lögfesta hér.
Hitt mun höf. þó kunnugt, að í Dan-
r.iörku er þessi réttarvenja alment
álitin algjörlega röng og miklar lík-
ur til að henni verði breytt með
lögum. Bæði í Englandi og Þýzka-
landi er samvinnufélagálöggjöfin
miklu ítarlegri og fulkomnari en í
Danmörku. Samkvæmt brezku lög-
unum „The Industrial and Provi-
dent Soeieties Aet“ frá 1893 er sam-
vínnufélögum að eins veitt skatt-
frelsi undir sérstökum kringum-
stæðum og þýzku sérríkin leggja
skatt á öll samvinnufélög.
í umræddri grein er ótvírætt gef-
ið í skyn, að hér muni hið bráðasta
reynt að fá löggjafarvaldið til að
skera úr um skattagreiðslu sam-
\ innufélaganna. Er þar réttilega
tekið fram, að rökrétt og heilbrigð
bugsun eigi að ráða, en þá verður
líka niðurstaðan önnur en sú er kom
ist er að í samvinnutímaritinu. Þeg-
ar tekin er fyrir aðstaða samvinnu-
félaganna til skattamálanna, er eðli-
1 'gast að greina á milli framleiðslu-
félaganna og kaupfélaganna.
Að því er framleiðslufélögin (slát
urfélög, mjólkurfélög o. fl.) snertir
tr málið svo ljóst, aða óþarfi virðist
um að deila. Úr því að skattur er
lagður á félög yfirleitt er sjálfsagt
að skattskylda þau líka. I venjuleg
hlutafélög setja menn fé sitt til þess
að fá arð af því. í framleiðslufélög-
in leggja menn inn sauðfénað og
nautgripi í nákvæmlega sama til-
gaugi — í fjárgróðaskyni. Hér er
því ekkert er gefur minstu ástæðu
til þess að skapa framleiðslufélög-
unum sérstöðu.
Um þá hliðina er snýr að kaup-
félögunum er það að segja, að injög
hefir verið reynt að flækja málið,
einkum með því að greina milli
kaupfélaga, er að eins verzla, við fé-
lagsmenn og hinna, er einnig selja
öðrum. Er því ástæða til að fara
nokkrum orðum um kaupfélagsskap-
inn sjálfan.
Hverjum þeim sem athugar sögu
kaupfélaganna yerður það Ijóst, að
félögin hafa tekið miklum umskift-
um frá því fyrst er þau voru stofn-
uð. Þau voru í upphafi eins konar
velgerðarstofnanir meðal efnalítils
fólks, og var þeim venjulega stjórn-
að ókeypis af mönnum, sem áhuga
höfðu fvrir þjóðfélagsumbótum. En
nú eru þau orðin hrein atvinnufé-
lög, sem reka almenn viðskifti. Þau
haga sér eins og venjulegir kaup-
menn, hafa opna búð og fastlaunað
starfsfólk. Alt er þetta með sama
liætti hjá þeim kaupfélögum, sem
cngöngu verzla við félagsmenn, og
verksvið þessara félaga er í raun og
veru ekkert afmarkaðra. Þeir sem
til þekkja í Danmörku — samvinnu-
landinu mikla — vita að það er
engum erfiðleikum bundið að verzla
við kaupfélag, sem að eins skiftir
við félagsmenn. Inntökugjaldið er
venjulegast að eins smái’æði, t. d.
25 aurar, og engin takmörk fyrir
því hvenær menn geta orðið félagar.
f framkvæmdinni er þannig enginn
munur á þeim og öðrum kaupfélög-
um.
Kaupfélögin og önnur samvinnu-
fólög starfa í nákvæmlega sama til-
gangi sem önnur atvinnufélög, þ. e.
til að græða fé. Og það myndast hjá
þeim eignir eins og öðrum félögum.
Það er haldið eftir tilteknum hluta
af ársarðinum og þannig myndast
margvíslegir sjóðir. Auðvitað stend-
ur á sama til hvers á að nota þessa
sjóði, það má nota þá til hvers er
vera skal, t. d. til að styrkja pólitísk
blöð. Engum heilvita manni dettur
í hug að halda því frarn í alvöru að
slíkt fé eigi að vera skattfrjálst.
Þá kemur og fyrir að samvinnufé-
lögin eignast hús og lóðir. Ekkert
af þessu getur skifst meðal félags-
rnanna eftir viðskiftamagni. Leysist
íélagið upp, renna eignirnar til
þeirra sem síðast hafa verið í fé-
laginu. Og ennfremur má í sam-
vinnufélögum jafnt og hlutafélög-
um láta allan ársarðinn „hverfa“
með því að láta liann standa í fé-
laginu, svo að ekkert verði til út-
borgunar. *
Það er einnig augljóst, að sam-
kvæmt hlutarins eðli eiga samvinnu-
félög að vera skattskyld. Má og í
þessu sambandi minnast nánar af-
^töðu þjóðfélagsins til samvinnufé-
lagsskaparins. Hlutverk hinnar al-
rnennu verzlunar er að útVega þjóð-
félaginu góðar og ódýrar neyslu-
* FO ! i>
vörur, með því að sjá um að vör-
urnar séu til taks handa neytendum
þegar á þarf að halda. Annar þátt-
ur verzlunarinnar er að selja af-
urðir landsins bæði utan lands og
innan. Fyrir þjóðfélagið skiftir það
eitt máli, hver framkvæmir þessi
störf ódýrast, að öðru jöfnu. Geti
samvinnufélagsskapurinn unnið
þetta hlutverk betur en verzlunar-
stéttin, þá hverfur verzlunarstétt-
in að sjálfsögðu úr sögunni. Sé aft-
ur á móti verzlunarstéttin færari
um að inna þetta verk af hendi, þá
heldur hfin velli. Bæði hin almenna
verzlun og samvinnufélagsskapur-
inn byggist á frjálsri samkepni, en
sé samvinnufélagsskapnum veitt sér-
réttindi er eigi lengur um frjálsa
samkepni að ræða. Það er því ófrá-
víkjanlegt skilyrði að báðir aðilar
standi jafnt að vígi — beri sömu
byrgðar og þoli sömu takmarkanir
Treysti samvinnufélögin sér ekki til
þess að þreyta kappskákina án þess
að fá mann í forgjöf, hafa þau sjálf
dæmt sig ófær til þess að vinna það
verk, sem þau ætluðu sér.
----—.—-------
Milliþisganefnd
0—
Svo sem kunnugt er ákvað al-
þingi í sumar að skipa skyldi
milliþinganefnd til þess að rann-
saka berklaveiki hér á landi og
koma fram með tillögur til varn-
ar lienni. Yar það hyggileg ráðstöf-
un mjög, því „hvíti dauðinn“ gríp-
ur mjög um sig hér á landi og
kvað vera að magnast upp á síð-
kastið.
Shjórnin hefir nií. skipað menn
í nefnd þessa og urðu fyrir valinu
þeir hinir ágætu læknar, Guðm.
prófessor Magnúsison, Sigujrður
spítalalæknir Magriússon á Vífils-
stöðum og Magnús. Pétnrsson hér-
aðsilæknir á Húlmavík.
Líklega mun nefndin byrja að
starfa mjög bráðlega.
--------o--------
Járnbrautarslysið
við Yigerslev.
Laugardagskveldið 1. þ. m. um
kl. 9 vildi það til að barn datt út
úr Járnbrautarlestinni frá Kalund-
borg og var hún þá stödd hjá Viger-
slev. Var lestin jafnskjótt stöðvuð
og síðan látin renna til baka þang-
að sem barnið liafði dottið út, Lest
þessi var orðin á eftir áætlun og
enginn mundi eftir, að auka-hrað-
lestin frá Korsör var á næstu grös-
um. /
Menn gættu þessa ekki fyr en það
var orðið af seint. Þegar lestin var
að komast á hreyfingu aftur, kom
Korsör-liraðlestin á fleygiferð á
aftasta vagninn, sem molnaði i
spón. En þar með var ekki alt bú-
ið. Eimvagn Korsör-lestarinnar og
5—6 næstu vagnarnir í lestinni
þeyttust út af sporinu við árekstur-
inn og lágu mölbrotnir fyrir utan
brautina. Og út úr rústunum valt
fólkið, sumt dautt, sumt nær dauða.
Samstundis var kallað á hjálp
innan frá Kaupmannahöfn og er
það stuttur vegur. Var nú farið að
hreyfa við rústunujn, ná fólkinu,
sem lá þar inni, og flytja það á
næstu spítala. Á slysastöðvunum
liggur eimvagninn eins og afvelta
skepna og snúa hjólin upp, skamt
frá er stór hrúga, og ægir þar sam-
an hjólum, vagnþökum, bekkjabrot
um, hurðum og ýmsu úr vögnunum,
öllu brotnu og brömluðu í einum
hrærigraut. Og innan úr þessari
Ijótu hrúgu berast' angistarvein
deyjandi fólks:
„Gefið mér að drekka! — Vatn,
vatn. — Eg er að deyja. — Æ,
hjálpið þið mér“.
Og út úr hrúgunni sést á tvo fæt-
ur manns, sem ásamt mörgum öðr-
um liefir beðið bana inni í þessum
hörmulegu rústum.
Á víð og dreif á grundinni í kring
liggja lík dauðra manna, sem bii-
ið er að ná út úr rústunum. Og
raenn eru önnum kafnir við að
grafa dauða og lifandi upp iir rúst-
unum og bera þá burt. Og bifreið-
arnar koma hópum saman og aka
særðum og dánum á sjúkrahtisin.
Frásögn éins farþegans.
Blaðamaður einn við „Politiken“,
sem var farþegi í Korsörlestinni,
segir svo frá slysinu: ::
„Klukkuna vantar nokkrar mín-
útur í 9. Við áttum að koma á
brautarstöðina í Khöfn eftir 4 mín-
útur og lestin var troðfull af fólki.
Okkur liafði seinkað um stundar-
fjórðung og aðallestin frá Korsör
var rétt á eftir okkur og þess vegna
varð að flýta sér. Eg heyri stun-
urnar og gauraganginn í vélinni og
það hvín í hjólunum þegar þau
snertu samskeytin á járnbrautartein
unum. Við fljúguin áfram.
Alt í einu hriktir í öllu. Ferða-
koffort og fólk hendist til á klefa-
gólfinu og í sarna bili heyrist voða-
legur gnýr. Árekstur? Eg hleyp
samstundis út í myrkrið. Nú er alt
kyrt og eg sé að eins eimvagn fram-
undan mér. Ljósið speglast í braut-
arteinunum.
Er þetta að eins snögg lestar-
stöðvun? En einmitt í þessu heyri
eg fyrstu neyðarópin og þau auk-
ast og margfaldast. Eg hleyp áfram
meðfram lestinni. Alt í einu birtist
ný sýn. Eg sé gafl úr vagni, bekk
áfastan við hann og nokkur spítna-
brot. Alt annað er horfið. Eg heyri
einhverstaðar úti í myrkrinu eim-
vagninn suðandi og másandi. Þar
sér í eld og virðist sem sé að kvikna
í timburflekunum sem næstir liggja,
frá eldstæðinu. Á að steikja fólkið
lifandi? — Nei þarna kemur ein-
liver og nú streymir vatn ofan í
kolaglóðina.
Nú koma fleiri og fleiri. Úti á
grundinni sjást menn hlaupa til og
frá með ljósker í höndumun og
brunaliðsmennirnir eru farnir að
draga fólkið út úr rústunum. Þárna
fara þeir með höfuðlaust lík, þarna
hangir fótur á bjálkabrgti. Og al-
staðar eru kvalaveinin. Nóttin er
þrungin af hræðilegum þjáningum,
af þrotlausum skelfingum. —
Annar farþegi segir svo frá, að
vagninn sem hann sat í hafi kastast
á hliðina og rétt sig við aftur á ein-
hvern óskiljanlegan hátt. I þeim
vagninum varð ekkert manntjón en
að eins lítilsháttar meiðsli.
Alla nóttina var verið að grafa í
rústunum. og alt af voru að finnast
fleiri og fleiri, dauðir og lifandi
Ifinn maður fanst eftir 6 klukku-
tíma. Sjúkrahúsin sem næst voru
fyltust af særðum mönnum.
Alls er talið, að farist hafi 42,
en nálægt helmingi fleiri særst.
Ein og sjá má af þessari frásögn,
hefir slysið ekki orðið af því, að
brautarvörður hafi gefið skakt
merki, eins og sagt var í skeyti því
er hingað barst um slysið, heldur af
þeirri tilviljun að barnið datt út
úr lestinni. Foreldrar barns þessa
voru með lestinni ásamt öðrumböm-
um sínum og voru þau að flytja bú-
ferlum. •
Slys þeta er eitt hið allra sorg-
legasta sem orðið liefir nokkurn
tíma á jáijnbrautunum í Danmörku,
og stærra en þau tvö sem mönnum
eru í fersku minni: slysin við Geu-
tofte og Bamminge.
Gentofte-slysið varð 11. júlí 1897
ú sunnudagskveldi. Atvikaðist það
á þann hátt, að lest hélt kyrru fyr-
ir á stöðinni, en önnur, sem elcki
átti að stöðvast í Gentofte, kom á
ileygiferð frá Helsingör. Voru ljós-
merkin á stöðinni í lagi og sýndu að
lest var á teinunum, en lestarstjór-
inn á lestinni frá Helsingör skeytti
þeim ekki og rendi á lestina sem fyr-
ir var. Fórust þar 33 menn en um
80 særðust.
Sextán árum síðar, 26. júlí 1913
varð slys við Bramminge á leið milli
Kolding og Esbjerg, og bar það við
um hábjartan dag. Þar olli ekki á-
rekstur slysinu, heldur rann leslin
af sporinu og var því kent um, að
lestin hefði ekið of hart. Þá fórust
15 manns, þar á meðal Sabroe fólks-
þingsmaður.
Erl. símfregnir
Frá fróttaritara ísafoldar.
Khöfn, 8. nóv.
Frá London er símað, að Bols-
víkingum verði vel ágengt á víg-
stöðvunum.
Denikiu og Judenitsh hafa horfið
frá að taka Petrograd og Moskva.
Malone liefir lagt fram í neðri
málstofunni uppkast að friðar-
samningum milli rússneskra Bolshe-
vika og Bandamanna. Samkvæmt
því eiga öll rússnesku ríkin, sem
risið hafa upp á síðustu árum, að
haldast við lýði. Viðskiftabannið á
að nemast úr gildi.
Eistlendingár hafa byrjað sókn
hjá Pskoff til þess að hjálpa Jude-
nitsh.'
Frá Berlín er símað, að Ilaase,
foringi óliáðra jafnaðarmanna, sé
látinn.
Austurrikis-stjórnin hefir nú
skilað bandamönnum friðarsamn-
ingnum undirskrifuðum.
Samkvæmt ósk baiMamannahafa
þeir gert þær breytingar á stjórn-
arfarinu, sem krafist var af banda-
mönnum.
Frá London er símað, að fastar
loftferðir þaðan til Parísiar verði
hafnar á mánudag (í gær).
S'ímskeyti frá Arkangelsk segir
að uppljóst «é orðið um leynisamn-
ing, sem Japanar hafi gert við
mótstöðumenn Bolsevikka í Rúss-
landi.
Mikill fjöldi ji'panskrahermanna
er kominn til Síberíu.
Frá Washington er símað, að
1,500,000 — hálf önnur miljón —
verkamanna hafi nú lagt niður
vinnu í Bandaríkjunum.
Kliöfn 9,‘nóv.
Frá Helsingfors er símað að upp-
víst hafi orðið um fjölment njósn-
arfélag sem starfar gegn stefnu