Ísafold - 01.11.1920, Blaðsíða 2

2
ÍSAFOLD
Aðeins ein bending iað lokum.
Þeir sem um iðnfræðileg efni rita,
hljóta að nota mikið af nýjum orð-
um. En þá er nauðsynlegt að hafa
ætíð í byrjun útlenda (tekniska)
heitið moð.
Um órödduð 1, m, n, og fleira
t Morgunbl. 24. þ. m. ritar einhver
herra H. grein, er heitir: „Framburð-
ur á íslenzku' ‘, og mun ritgerð mín um
þetta sama efni í Skólablaðinu síðast,
vera orsök ritsmíðarinnar. En Undar-
legt er að menn skuli við svona rit-
smíðar dylja nafu sitt. Margt er vel
sagt í greininni og víst er nauðsyn á
að halda máli þessu vakanda, en sökum
þess að höf. mótmælir orðum mínum
um órödduðu lin-hljóðin 1, m, n, er eiga
stað þegar þessi hljóð standa hjá lok-
hljóðunum k, p, t, þá verð eg að fara
nokkrum orðum um þetta efni.
pað er alls enginn efi á því, að ó-
rödduðu hljóðin í orðum eins og stúlka,
stampur, fantur, eru upphaflegri í ís-
lenzku en rödduðu hljóðin þar, hjá
þeim sem þau nota. pað dugir ekki
að halda að fleiri málfræðingar séu á
gagnstæðri skoðun, því slíkt er engin
sönnun, og svo er nú þess að gæta, að
hér geta eigi aðrir málfræðingar um
dæmt, en málvitringar germönsku fom-
málanna, sem eru kunnugir allri mál-
sögunni og eru heima í samanburðar-
málvísi. Nú eru einmitt þeir sem fremst
ir em í norðrænum málvísindum, allir
mín megin í þessu efni, og má af mönn-
uni sem Islendingar hafa lesið mest
eftir nefna t. d. þá Adolf Noreen og
Finn Jómsson, auk margra fleiri, enda
sýna rit þeirra þetta. Gagnslaust er
einnig að vitna í nýju málin, dönsku,
þýzku og ensku, sem hafi rödduð hljóð
í þessuni samböndum, því þau eru
þarna engin sönnun, með því að þau í
flestu standa á nýrra málstigi en ís-
lenzkan.
Fráleitt getur það heldur talist fram
burðar létting að segja t. d. stúhlka f.
stúlka og yfirleitt er þessi óhljómkvæði
framburður alt annarar tegundar, en
harði framburðurinn íhabhði (f. hafði)
og gengur í gagnöfuga átt, því það að
búa til hart og tvítekið (eða langt)
hljóð með mjúku hljóði, er þvert á
móti því að hafa mjúkt hljóð með
mjúku hljóði og hart með hörðu. par
er samræmi, en hitt ósamræmi. Að
skifta landinu í þessu efni í norðaust-
urland og suðvesturland, er líka rangt,
jþví óraddaði framburðurinn 'í þessum
hljóðasamböndum nær yfir austur-,
suður-, og vesturland ásamt með vest-
asta hluta norðurlands, en raddaði
framburðurinn að eins yfir hitt af norð
urlandi.
Lengi má um það deila, hvort hljóm-
fegurra sé að hafa þarna rödduð hljóð
eða órödduð, því að þar finst sitt
hverjum, líkt og deila má um hvort
t. d. danska eða íslenzka sé hljómfeg-
urri og Iþýðari. pessi hljóð sem hér
ræðir um, eru eigi heldur hóti meir
ófær í söng, en sk, st, tk o. fl., t. d. i
háski, ást, litka (frb. liþka), sem vit-
anlega eru óhljómkvæð sambönd og þó
hefi eg eigi orðið var við að söngfólk
í kirkjunum hérna hafi þau rödduð í
söngnum eða sé annars í nokkrum vand
ræðum með þau og því síður órödduðu
hljóðin í hjálpa, vanta o. s. frv. pað
sem söngmenn einkum telja vond hljóð
í íslenzku fyrir sönginn, eru beint ddl
og ddn í t. d. fall, vænn, og svo þar
næst bbl og bbn í abbl og nabbn (f.
afl, nafn), og þó eru öll þau sambönd
samsett af rödduðum hljóðum.
Hvað snertip framburð Jóns heit-
ins Ólafssonar, sem í sannleika var
ágætur, þá var hann samt, þrátt fyrir
tilgerðina með rödduð 1, m, n, engu á-
heyriiegri en inn einnig ágæti fram-
burður Benedikts heitins Sveinssonar
er haíði þarna órödduð hljóð. Full-
kunnugt er að f og g t. d. í haft (af
hafður) og lagt (af Iagður) eru órödd-
uð, og hefir þó aldrei heyrst að sörg
meun né ræðumenn kvarti undan þeim
eða telji þau lýti felenzkunnar. V.'tan-
lega hefir danskau þau í þessum sam-
böndum sem rödduð hljóð, en engum
fullvita manni dettur í hug að segja
að það sé frumleg fyrirmynd, sem sanni
að oss beri að álíta þann framburð
sem bæði fornhelgan í íslenzku og rétt-
an í nútíma tali hennar. En alveg það
sama -sem hér gildir um hljómkvæðu
blásendurna, gildir einnig um hljóm-
kvæðu linhljóðana, þegar þeir lenda í
samskonar stöðu.
pátíðar endingin í veiku sögnunum
var upphaflega sérstakt sagnorð, er
hét dóau (sbr. to do *í ensku). pað er
týna í norðrænu en þýddi sama sem
að gjöra nú. Kallaða er því = gerða
kalla. Pegar nú óraddað hljóð fór næst
á undan, varð endingin -þa (síðar -ta)
t. d. hleypþa (af hleypa) Iþ. e. með
órödduðu upphafshljóði; en færi radd-
að hljóð næst á undan varð endingin
-ða (síðar -da eða -ða) t. d. gleymða,
færða (af gleyma, færa) þ. e. með
rödduðu upphafshljóði. I fornu og nýju
máli standa nú þátíðirnar t. d. mælti
og rænti með t af því að 1 og n vóru
órödduð, sem kemur til af því að hljóð-
in sem í öndverðu fóru næst á undan
þeim (í maþlan, rahnan) höfðu þessi
áhrif á þau; en aftur standa t. d. þá-
tíðirnar bældi og reyndi með d, af þvi
að þar voru 1 og n rödduð. Annars gæti
þessi mismunur alis ekki átt sér stað.
pegar nú t var orðið fast í mælti og
rænti, varðveitti það 1 og n frá því
að verða hljómkvæð á ný, þótt þau
með tímanum hlyti að verða það í nú-
tíðinni. í öllu þessu lögmáli og ýmsu
fleira, sem nefna má, er bein sönnun
fólgin. Vitanlega er þetta lögmál, nú
orðið einungis sem einfalt barnastafróf,
/
og því er hart að þurfa að færa þeim
mönnum heim sanninir-'um þetta, er
þykjast kunna íslenzku s*vo vel, að þeir
fara að skrifa um málfræðileg efni fyr-
ir fólkið.
pað er alkunnugt að f er raddað
(mjúkt) í ljúfur, en verður óraddað
(hart) á undau órödduðu hljóði t. d.
í ljúft, og á sama hátt er g raddað í
þægur en óraddað í þægt; en algerlega
á sama veg er iþvi farið, að 1, n, sem
rödduð eru í svalur, vanur, en verða
órödduð í svalt vant o. s. frv. Jeg skil
ekki í, að nokkrum manni detti í hug
að fara að kenna íslendingum að segja
ljúf’t, þæg’t, sval’t, van’t með rödd-
uðu hljóði við óraddað hljóð. Slíkt
vrði málskemd en engin málfegrun, því
hver þjóð verður að sætta sig við mál
sitt eins og það að eðli sínu er, og svo
er um íslendinga, og það jafnt þótt
einhverjum misvitrum mönnum finnist
þarna döusk og ensk sambönd linhljóða
og lokhljóða fegurri en vor samböud á
þeim. Annars er þetta hér umrædda
samræmislögmál mjög rótgróið og fag-
urt í íslenzkunni. pannig verður t. d.
raddaða hljóðið ð óraddað, þ. e. fær
þ-hljóð á undan óraddaða hljóðinu k,
svo sem í blíðka, er verður blíþka í
góðum framburði. Að þetta lögmál
stefni í tillíkinga áttina er alveg rétt
athugað hjá hr. H., en það er enginn
ókostur á þessu lögmáli, heldur þvert
á móti kostur á marga lund, enda eru
tillíkingarnar engin óprýði talin, t. d.
makki f. manki, brátt f. bráðt, hóll f.
hólr o. s, frv. pær, og alt þetta lögmál,
mun og mjög hindra ina skaðlegu hljóð-
linun, sem danska og sænska hafa víða
orðið fyrir. Aftur er engin hætta á
I
því, að stúlka verði stúkka eða piltur
verði pittur, þótt 1 sé þarna óraddað,
svo sem höf. virðist halda, því hér
kemur svo margt fleira til sögunnar,
sem of langt yrði að fara nú út í. En
einmitt þetta lögmál gerir skiljanlegt
hvernig tillíkiugarnar gátu til orðið t.
d fríðka hlaut fyrst að verðn fríþka
til þess seinast að verða fríkka o. s.
frv.
Lengra þarf eg líklega eigi að fara
út í þetta mál í þessari ritgerð, en því
er fyllilega óhætt að trúa, ,að það fasta
lögmál ræður í óbjagaðri íslenzku, „að
láta raddað hljóð vera með rödduðu
hljóði, en óraddað hljóð með órödduðu
hljóði' ‘. Til þess að f á þetta framgengt,
fer íslenzkan þann veg, að láta rödduðu
hljóðin verða órödduð er þau standa
með órödduðu hljóði. Danskan gengur
öfuga leið við þetta, með því að hafa
gert órödduð hljóð að rödduðum, er þau
standa við raddað hljóð. Niðurstaðan
verður þá líka gagnstæð, því tungutak
hennar er lint en íslenzkunnar er hart
og getur þó hvort um sig haft í sér
fólgna mikla fegurð. Sem dæmi upp
á þetta má nefna vatn, sem orðið er
vann (ritað vand) úr vaðn (úr vadn
=vatn), eða banki ( bakki) sem orðið
er ban'ge (ritað banke) úr ban‘ke (úr
bahnke = bakki). Pessi leiðarskifting
er eitt af því, sem því veldur, að til-
líkingarnar urðu aldrei almennar í
austnorðrænu (= sænsku og dönsku),
en gerðust aftur svo feiknar algengar
í vestnorðrænu (norsku og íslenzku).
Stefnumunurinn þarna er afargamall.
Jóhannes L. L. Jóhannsson.
Hvað lesa menn?
Oft heyrir maður talað um, að
þessi eða Mnn sé bókhneigður. —
Þeir grípa hverja tómstund sína til
þess að lesa. — En hvað lesa svo
þessir bókhneigðu menn? — Það er
sitthvað að hafa gaman af bók-
lestri eða kunna að velja sér góðar
bækur.
Mikill meiri hluti manna 'les
einkum sögur, ekki þær sögur, sem
heyra til sagnvísindanna, heldur
þær, sem kalla má lygasögur. Allur
hinn svonefndi skáldskapur eða óð-
ur er einskonar lygi, spunnið úr
ímyndunarafli mannsins. — Það er
heillaspuni, oft í listabúningi.
Góður skáldskapur hefir gildi,
einkum frá listarinnar sjónarmiði,
og er eg ekkert að amast við hon-
um, fremur en þjóðtrú og þjóðsögn-
um, sem er ein tegund skáldskap-
ar, eða máske öllu heldur isagt ein
tegund lyginmar.
Það kemur mörgum vel saman
um það, að mikill meiri hluti af
öllum skáldskap eða öllum skáld-
ritum hafi nauðalítið bókmentalegt
gildi- — Það er eigi alt guli sem
glóir. Á bókamarkaðinn í útlöndum
lcoma árlega skáldrit í þúsunda tailj
hjá stórþjóðunum. Og fæst af því
er eftir þekta rithöfunda. Það eru
óþektir „aktaskrifar“, sem unga
mestu út af „reyfurum‘% glæpa- og
leynilögreglusögum. Þetta er lesið
bezt af lýðnum.
Allmikið hefir verið snúið á ís-
lenzku af þessari tegund bóka og
þesskonar bæknr seljast hér vel,
eins og annarstaðar. — Sá er galli
á alt of mörgum mönnum, einkum
kvenfólki, að þeir sækja mest eftir
æsandi og óheilnæmum sögum. —
Margar sögur eru beinlínis óholiar
mönnum, aif því þær flytja óheil-
brigðar lífsskoðanir og glæða í
manninum dýrseðli hans. Eins og
það er nauðsyalegt að mexm neyti
heilnæmrar fæðu fyrir viðhald og
þrifnað líbamans, svo er það og
eigi síður þörf á því, að borin sé
umhyggja fyrir sálinni. Hún þarf
einnig heilnæmt fóður, eða andlega
næringu.
Mér er sagt, að ekkert blað þríf-
ist. nema það flytji áltaf sögur neð-
anmáls, sem menn svo kalla. Allur
almenningur, einkum kvenfólk og
unglingar, les þær, og sjaldan ann-
að í blöðum. Fræðibækur les eigi
'þessi stóri hópur lesandi mlanna.
Þeir eru tiltölulega fæstir, sem lesa
þær. Þetta ber öllum þeim saman
um, bæði hér á landi og í öðrum
löndum, sem bezt tök hafa á því,
að kynna sér það, hvaða bækur
fólkið les mest. Það eru bókaverðir
bókasafna og lestrarfélaga, sem
hafa athugað þetta mann bezt. —
Það er því fengin sæmilega góð
reynsla fyrir því, hvaða rit álmenn-
ingur les mest í öllum mentalönd-
um. Og það kom nýlega fram á
fjölmennum norrænum rithöfundia-
fundi sú kenning eða staðhæfing,
að gagnslítið væri að gefa út góðar
bækur, því þær gengju sízt út. Þær
lesa fæstir og þær skilja fæstir.
Það er sorglegt að þurfa að
kannast við þetta, sem sannreynd
eða sannleika. — Reyfarasögur eru
skemtilegri en „Faust“ og „Pétur
Gautur“, eða svo finst æði mörg-
um. — I beztu bókunum eru mörg
gullkomin í þeim umbúðum, að al-
menningur hefir eigi þeirra not,
getur eigi og nennir ei'gi að brjóta
gulivægustu setningarnar til
mergjar. — Yfirleitt eru beztu
skáldritin eigi svo 'létt eða skemti-
leg aflestrar sem flestir reyfara-
rómanar, isem fjöldanum er ætlað.
Því neita eg ekki, að eitthvað nýti-
iegt sé í flestnm sögum. Sumir
finna guilkorn í öllum sögum eða
skáldritum, þó aðrir finni iþar ekk-
ert. Jafnve’l Matthías fann mörg
gullkorn í leirburði Símonar, að
vitni Bóiu-Hjálmárs, sbr. „Guðs-
pjallasnakkur I Gufuvík syðra gull-
kornin tínir úr Símonar drít.
Eg hefi um mörg á haft tækifæri
til þess að kynna mér áhugia ung-
menna fyrir þjóðlegum fræðum. Og
Áriai og oilífiiii.
Prédikanir eftir Harald
Níelsson, prófessor í guð-
fræði. Reykjavík 1920.
Með hálfum huga.
Eg skal þegar taka það fram, að
eg get þessarar bókar með hálfum
huga.Ekki vegna þess, að hún sé svo
torskilin eða sérstökum erfiðleikum
sé bundið að benda á megin-
uppsprettur þeirra hugsana, sem
hún er ríkust af. Heldur af hinu,
að eg lít svo á, að leikmanni sé of-
vaxið að finna til fulls og benda á,
hvílíkt gildi er fólgið í henni fyrir
trúarlíf vort. Því að sjálfsögðu ætti
prestlærðum mönnum að skiljast
betur,hveágætar prédikanir eruhér
á ferðinni.Og sattaðsegja er eg hálf
forviða á því, að enn skuli ekkert
hafa heyrst frá prestastétt þessa
bæjar um bókina. Henni stæði þó
óneitanlega næst að mæla með
henni, teldi hún hana einhvers
verða, og vara við henni, ef henni
fyndist hún hættuleg- Þögnin er
undjarleg, hvernig sem á hana er
litið.
reynsla mín er sú, að flest urig-
menni lesi lítið t. d. í íslendinga-
sógunum. Þeim þykir íslendinga-
sögumar ólæsilegri en útlent og
innlent sögumsl. — Að eins örfá
ungmenni til sveita., hvað þá í kaup-
stöðum, vita nokkuð úr Islendinga-
sögunum, að 2—3 sögum frátöid-
um. Það sem ungáiennin vita íir
t d. Njálu, Grettlu og Egilssögu,
er einkum það, sem þau hafa heyrt
eldra fólkið tala um, skemtilegnstu
kaflana xir þeim.
Fyrir einum eða tveimnr manns-
öldrnm lásu sveitamenn fomsög-
umar vetur eftir vetur og kváðu
rímur. Margir greindir og minnugir
al'þýðnmenn kunnu flestar söguim-
ar nálega utan iað. Meun töluðu um
ýmisa menn og atburði í þeim í
heimahúsum og í samkvæmum. Það
var mörgum eitt hið skemtilegasta
samtal, það var sókn og vörn um
Snorra goða, Njál, Skarphéðinn,
Bergþóru, Hallgerði, Gunnar, Bolla,
Kjartan, Guðrúnu, Hrefnu o. s. frv.
Og enn hafa eldri mean yndi af
þess konar samræðum.
Of lítið er gert að því, að kenna
uppvaxandi mömium að meta ís-
lenzkar fornbókmentir, kenna þeim.
að* lesa sögnm'ar sér til gagns og
ánægjn. Hörmulegt að vita til þess,
að menn frá mentaskólannm 'hafa
margir eigi lesið nema lítið eitt laf
fcrnsögum vorum, vita aðeins nöfn
á 'þeim. — En máske þeir fari að
lesa þær þegar þeir eldast og læra
betur að skilja, five mikill andleg-
ur fjársjóður er í þeim fólginn. —
Um þær bækur Iþarf eigi að segja
eins og skáldið kvað: „Umbúðirnar
eru vætt, en innihaldið lóð“. Því
þar eru engar umbúðir og innibald-
ið er hverju gul'li dýrmætara, gim-
steinar bókmenta vorra, sem tönn
tímans aldrei vinnur á, sem aldrei
fyrnist. — En þeir eru svo fáir,
sem hafa þeirra not, kunna að meta
þær.
Eg skal viðurkenna það, að í
nýrri tíðar bókum eigum við fs-
lendingar mikinn og góðan fjár-
sjóð. En þrátt fyrir það eru neðan-
málssögur Lögbergs, Heimskringlu
og ýmsra annara blaða mikln meira
Ræðumannshæfileikarnir.
Hafi einhver efast um það, að
próf. Haraldur Níelssea væri með
allra snjöllustu ræðumönmmi og
prédikurum þessa lands, þá
mundi þeiin efa áreiðanlega
hrundið eftir lestur þessara prédik-
iana. Einhversstaðar í öllum ræðun-
um kemur franft svo mikil snild í
framsetning og efnismeðferð, svo
rík andagift og marghrotin hugs-
ana-auðlegð, að unnn er að lesa- Og
formið á þessum ræðum er fastara
og heilsteyptara en tíðast er á stóí-
ræðum. í hverri ræðu bindur text-
inn alla hluta hennar saman í eina
heild. Hver hugsun er sprottin út
frá honum og hver málsgrein skýr-
ir hann. Og samfara andríkinn og
fegurð framsetningarinar er djúp-
ur guðfræði-lærdómur og gagngerð
þekking á öllum trúarlærdómum
og kirkjulegum skoðunum framan
úr frumkristni. Alt þetta styður að
því, að höf. á óvenjulega góða að-
stöðu til þess að skrifa þær ræður,
sem sameini bæði fegurð og þekk-
ingu, trúarsannindi og tilfinningu.
é
Birtan yfir bókinni,
En mest er þó vert um birtuna,
sem er yfir allri bókinni- Fu sú
birta stafar af fegurð lífskoðunar-
innar, sannleikslotningunni, viss-