Tíminn - 02.08.1980, Blaðsíða 7

Laugardagur 2. ágúst 1980.
7
Kvikmyndin Óöal feöranna
hefur veriö talsvert í fjölmiöla-
umræöu undanfarnar vikur,
ekki sist fyrir þá ádeilu á kaup-
félögin I landinu sem menn hafa
þóst finna i henni. Þar koma
m.a. fram tvær persónur, annar
kaupfélagsstjóri og hinn brask-
ari úr Reykjavik og er báðum
lýst sem verstu skúrkum. M.a.
er látið svo lfta Ut sem þeir hafi
meö prettum verömæt laxveiöi-
réttindi út úr bláfátækri ekkju,
og siðan kóróni hinn fyrr nefndi
verkið meö því aö gera kaup-
félagiö gjaldþrota á einni nóttu,
svo aö ekkjan tapar talsveröum
hluta af greiöslunni sem hún
haföi fengið fyrir laxveiöirétt-
inn.
Er ég haföi séö þessa mynd
gat ég ekki aö þvi gert aö ýmis-
legt vildi bögglast fyrir brjóst-
inu á mér úr henni. Það er aö
visu margt gott um hana aö
segja til dæmis er leikur góður
og myndataka um margt ágæt.
A hinn bóginn þykist ég einnig
vera nokkuð sæmilega kunnug-
ur kaupfélögunum i landinu og
starfsemi þeirra. Þaö fór ekki
hjá þvi aö þar fannst mér margt
i myndinni koma mér spánskt
fyrir sjónir og vera ólikt þvi sem
ég er vanur úr raunveruleikan-
um.
Þaö dylst engum aö þessi
mynd er ádeiluverk af sama
toga og alþekkt eru I bókmennt-
um flestra þjóöa og frá flestum
timum. Þaö fer heldur ekki á
milli mála aö skotspónn ádeil-
unnar I henni eru kaupfélögin
hér á landi. Við sliku er út af
fyrir sig ekkert aö segja —
kaupfélögin eru þaö athafnasöm
hérlendis að ekki er viö ööru aö
búast en aö þaú geti af og til
oröiö fyrir skeytum ádeilu-
skálda.
A hinn bóginn er það grund-
vallaratriði i öllum ádeiluverk-
um, sama hvaöa listgrein þau
tilheyra að höfundarnir hafi
þaulkynnt sér það sviö sem þeir
ætla aö beina ádeilunni aö, séu
meö öörum orðum nægilega vel
hnútum kunnugir til að geta
vegið og metið af réttsýni og
siöan byggt markvissa ádeilu á
traustri þekkingu. Siöan geta
menn leikiö sér meö sögu-
þráöinn og breytt honum eftir
vild þegar þessu marki er náð.
Þetta er þaö sem a.m.k. i bók-
menntum má kalla raunsæið i
ádeilunni, þ.e.a.s. hvort um þaö
sé aö ræöa aö lýsingin á þvi sem
deilt er á, sé sannferðug eöa
ekki. 1 umf jöllun um bókmennt-
ir er þetta grundvallaratriði
sem hvaðeftir annaökemur upp
á boröiö hjá bókmenntafræöing-
um, og ég sé ekki annað en aö
nákvæmlega þaö sama eigi viö
um söguþráö I kvikmyndum. Og
i þessu viröist mér samning
söguþráöarins i kvikmyndinni
hafa tekist vægast sagt heldur
böslulega.
Gat gjaldþrotið
átt sér stað?
Af myndinni aö dæma er ekki
annað aö sjá en aö hún gerist nú
á dögum i blómlegu land-
búnaöarhéraöi. Ekki verður
annaö séö en efnahagur fólks
þar um slóöir hljóti almennt aö
vera nokkuð sæmilegur og þar
meö veröur aö ætla aö kaup-
félagiö hljóti einnig aö vera
a.m.k. þokkalega á vegi statt.
Þaö verður ekki séö aö héraöiö
hafi i heild oröiö fyrir neinum
fjárhagslegum skakkaföllum,
og engir atvinnulegir eöa efna-
hagslegir öröugleikar héraös-
manna i heild eru nefndir i
myndinni. Þvert á móti er það
tekiö sérstaklega fram aö
félagsmenn eigi talsveröar inni-
stæöur i kaupfélaginu, sem
bendir bæöi til sæmilegs efna-
hags þeirra og eins til hins aö
félagiö njóti allgóös viöskipta-
legs trausts, bæöi innan héraös
og utan.
Svo gerist þaö stutt og laggott
einn góöan veöurdag aö kaup-
félagiöveröur gjaldþrota og þaö
svo rækilega aö félagsmenn
þess tapa öllum innistæðum sin-
um. Og ekki nóg meö þaö, held-
ur gerist þaö þennan sama dag
aö nágrannakaupfélag opnar
útibú i verslun eldra félagsins
og ræöur kaupfélagsstjórann
fyrrverandi sem útibússtjóra.
Astæöa fyrir þessu er engin gef-
in upp I myndinni önnur en sú aö
Dr. Eysteinn
Sigurðsson
ritstjóri:
Vi
lagsstjóranum og lifnaöarhátt-
um hans minnti ýmislegt mig,
aö breyttu breytanda, á fræga
sögupersónu úr ööru eldra
skáldverki, og er þaö Jóhann
Bogesen kaupmaöur I Sölku
Völku eftir Halldór Laxness.
Undir lok þeirrar bókar kemur
kaupfélag einmitt viö söguna,
sem má hafa oröiö kveikjan aö
þessum þætti i söguþræöinum i
Oöali feöranna.
Ég treysti mér aö visu ekki
alveg til aö fullyröa, eftir að
hafa aðeins séö myndina einu
sinni, aö hér sé þaö á feröinni
sem bókmenntafræöingar nefna
bókmenntaleg áhrif en það er þó
býsna margt sem bendir i þá
áttina. Og eigi aö leita bók-
menntalegrar fyrirmyndar I
Sölku Völku, þá segir þaö sig
sjálft aö slikt er vitaskuld
algjörlega úti hött. Salka Valka
erhálfrar aldar gamalt verk, og
sú þjóðfélagslýsing og ádeila
sem þá átti viö er orðin gjörsam-
lega úrelt núna áriö 1980. Fyrir
hálfri öld voru Islendingar
margir hverjir raunverulega
vanir aö tala um sem muninn á
þvi hvort fólk liti á hreyfinguna
sem stofnun eöa sem félag. Viö,
sem vinnum aö fræöslumálum
samvinnuhreyfingarinnar,
höldum þvi fram aö hún sé fé-
lagshreyfing þar sem lýðræöiö
veröi aö vera virkt og áhrifa fé-
lagsmanna veröi aö gæta viö
alla ákvaröanatöku og stjórnun.
I Óöali feik-anna er hins vegar
litið á hreyfinguna sem stofnun.
Þar er litið svo á aö henni sé
stjórnaö á sama hátt og fjöl-
þjóðlegu gróöafyrirtæki i út-
löndum — allt vald komi aö of-
an, allar ákvaröanir séu teknar
á skrifstofum langt i burtu frá
félagsmönnunum, og þeir fái
ekkert aö vita um frámgang
mála fyrr en allt sé ef til vill
komiö i óefni.
Lærdómsr í k t
dæmi
Fyrir þá sem til þekkja er
þannig á ferðinni hér hreinn
barnaskapur og ímyndun, en
ekkert sem á skylt við rökfasta
ogbitastæöa ádeilu á kaupfélög-
in. Lærdómarnir, sem kaupfé-
lögin og samvinnuhreyfingin i
heild geta dregiö af þessari
mynd, eru hins vegar ýmsir og
hreint ekki svo léttvægir.
Gj aldþr ot
kaupfélagsins
í Óðali feðranna
bróðir kaupfélagsstjórans sem
er sparisjóösstjóri á staönum og
alþingismaöur héraösbúa hafi
ákveöiö aö ganga aö félaginu og
innheimta skuld þess viö spari-
sjóöinn. Stjórnarmenn eöa
endurskoöendur kaupfélagsins
koma hins vegar ekki við máliö
og eru raunar ekki nefndir i
myndinni.
Ég held að engum, sem til
þekkir, geti yfirleitt flogiö i hug
aöhalda þvi fram að svona geti
hlutirnir gengið fyrir sig i hin-
um haröa raunveruleika. Rót-
gróið kaupfélag I grónu land-
búnaöarhéraöi er ekki sett á
hausinn á einni nóttu eftir
duttlungum tveggja manna.
Slik félög eiga eignir, bæöi I
byggingum, vörubirgöum og
útistandandi skuldum félags-
manna. Ef óeölileg skuldasöfn-
un hefur átt sér staö, þá hefur
þaö veriö búiö aö koma fram I
reikningum fyrri ára og I óeöli-
legum rekstrarerfiðleikum hjá
félaginu. Slikt gerist ekki svo
fyrirvaralaust aö félagsmenn
veröi þess ekki varir meö tals-
veröum fyrirvara. Slik félög
veröa ekki gjaldþrota á ör-
skammri stundu, nema þá meö
þvi móti aö einhver aöili sé I aö-
stööu til aö draga fé út úr
rekstrinum og geri þaö en þá er
vitaskuld oröiö um glæpamál aö
ræöa. Ef langvarandi rekstrar-
erfiöleikar hjá félaginu hefðu
verið undanfari gjaldþrotsins,
þá heföu félagsmenn vitaskuld
ekki trúaö þvi fyrir fjármunum
sinum og þá ekki tapaö þeim.
Með öörum oröum, þá veröur
ekki séö af lýsingu myndarinnar
aö n okkur flötur sé á þvi aö ætla
að gjaldþrot hafi þarna yfirleitt
getaö átt sér stað. Enn þá ótrú-
legra er aö félagsmenn hafi get-
aö veriö svo óvitandi um yfir-
vofandi gjaldþrot sem myndin
vill vera láta. Undanfarandi
rekstrarerfiöleikar heföu átt aö
koma fram I reikningum félags-
ins og f umræðum á aðalfundum
þannig aö félagsmenn heföu
vitaö um stööuna. Og þá heföi
t.d. ekkjan i myndinni ekki lagt
peninga sina inn á reikninginn i
kaupfélaginu heldur tekið þá
beint til sin.
Áhrif frá
Sölku Völku
Lýsingin á heimili og lifnaö-
arháttum kaupfélagsstjórans er
einnig svo langt frá öllum raun-
veruleika aö engu tali tekur, og
þarf ekki annaö en aö minna á
billiardstofu og sundlaug i kjall-
aranum i þvi sambandi. Ég veit
ekki hvort það er tilviljun, en
einmitt i lýsingunni á kaupfé-
vanmáttugir fátæklingar, og
biliðámillirikraog fátækra var
þámunbreiöara en þaöer I dag.
Lika má telja trúlegt aö þá hafi I
skjóli þessara aöstæöna getaö
viögengist átölulaust margs
konar spilling i fjármálum og
viðskiptabraski, sem nú á dög-
um er út i bláinnaö tala um. Svo
er fyrir aö þakka aö nú er allur
almenningur oröinn mun meira
vakandi yfir öllu framferöi
ráöamanna og lika mun upp-
lýstari um allt sem viökemur
fjármálum og viöskiptum en
vari' byrjun þessarar aldar. Svo
áfram sé haldið með Óöal feör-
anna, er þá til dæmis trúlegt aö
útibússtjóranum og sparisjóðs-
stjóranumhafi oröiölengi vært i
þessum störfum sinum eftir þaö
þokkalega athæfi aö hafa haft
stórfé af viöskiptamönnum sin-
um? Og voru heimamenn þvi-
likir bláeygir sakleysingjar upp
til hópa aö sparisjóösstjórinn
vænti þess aö halda þingsæti
sinu viö næstu kosningar eftir
þetta athæfi?
Félag en ekki
stofnun
Kórvillan, sem gerö er I
myndinni, erfólgin i þvi sem viö
i samvinnuhreyfingunni erum
Ein saman sú staðreynd aö
nokkur skuli telja sér stætt á þvi
aö bera á borð fyrir fólk boö-
skap á borö við þennan, og þaö
fyrir stuöning af almannafé,
segirsina sögu svo aö ekki verö-
ur um villst. Sú staðreynd er
talándi dæmi um að þaö er rétt,
sem haldiö hefur veriö fram
undanfarin ár, aö samvinnu-
hreyfingin veröur aö stórauka
fræöslustarf sitt. Þjóöfélags-
breytingar siöustu áratuga hafa
gert þaö aö verkum aö kaupfé-
lögin eru allt of viöa ekki sami
blákaldi raunveruleikinn fyrir
fólki og áöur var.
Þessu veröur samvinnuhreyf-
ingin aö mæta meö þvi til dæmis
aö stórauka Utgáfu blaöa og
fréttabréfa, ráöa fleiri fræöslu-
fulltrúa og virkja þá vel, efla og
útvikka námskeiöahald sitt,
halda svæöafundi, og I stuttu
máli, reyna eftir öllum leiöum
aö auka upplýsingaflæöiö út til
þjóöarinnar og stuöla aö já-
kvæöri umræðu manna á meöal
um samvinnumál. Þessi kvik-
mynd sýnir þaö svart á hvitu aö
viö, sem höfum lagt áherslu á
þörfina fyrir aukiö fræöslustarf,
höfum haft rétt fyrir okkur. Þar
er svo sannarlega kominn timi
til þess fyrir samvinnumenn aö
bretta upp ermarnar og taka
rækilega til hendinni.
Gullbrúðkaup:
Ólafur B. Hjálmarsson og
Ragnheiður Guðmundsdóttir
frá Mosvöllum
Onfirsk hjón, sem búsett hafa
verið i Reykjavik i fulla þrjá ára-
tugi eiga gullbrúðkaup i dag, gift-
ust 2. ágúst 1930.
Ólafur Bergþór er fæddur á
Selakirkjubóli I önundarfirði 26.
ágúst 1903, sonpr Hjálmars skipa-
smiös er siöast bjó á Mosvöllum
(fremri bænum) Guömundssonar
smiös á Selakirkjubóli, Einars-
sonar, og konu hans Guðbjargar
Björnsdóttur á Kaldá Zakarias-
sonar.
Ragnheiöur er fædd á Mosvöll-
um 25. október 1902, dóttir Guð-
mundar bónda þar (ytri bænum)
Bjarnasonar hreppstjóra I Tröö I
Alftafiröi, Jónssonar, og konu
hans Guörúnar Guömundsdóttur
á Vöðlum og Kirkjubóh, Pálsson-
ar.
Ekki verður hér rakinn ævifer-
illþeirra hjóna, þess eins getiö að
Ólafurstundaöi sjó á ýmisskonar
skipum á yngri árum, eins og titt
var um Vestfiröinga, en siöar hóf
hann búskap á Mosvöllum, fyrst í
smáum stil en tók svo við búi af
tengdaforeldrum sinum. Jafn-
framt stundaöi Ólafur ýmsa
vinnu utan heimilis, var lengi
vegavinnuverkstjóri og verk-
stjóri við sláturhúsiö á Flateyri.
Sá Ragnheiöur þá um búskapinn
meö bömum þeirra, en þau voru
fjögur: Valdimar yfirflugumferö-
arstjóri i Reykjavik, Ingileif hús-
freyja á Bólstað i Báröardal
noröur, Kristján látinn og Gestur
arkitekt og skipulagsfræðingur i
Reykjavik.
Ariö 1948 brugöu þau Ólafur og
Ragnheiöur búi og fluttust til
Reykjavikur og þótti nágrönnum
þeirra i önundarfirði aö þeim
mikill sjónarsviptir.
Þegarsuöurkom geröist ólafur
efnisvöröur hjá Olluverslun Is-
lands i Laugarnesi og starfaöi þar
óslitið til ársins 1977.
minnug og fróð um margt, þrátt
fyrir talsveröan aldur, ekki siöur
húsfreyjan. Og nú, þegar hugsaö
er til þeirra á gullbrúökaupsdag-
inn meö þakklæti fyrir kynningu
og samskipti fylgir þvi sú ósk og
von að sálargáfur þeirra haldist
óskertar lengi enn.
Ólafur Þ. Kristjánsson.
Fornkunningjar ólafs og Ragn-
heiðar, frændur og vinir, minnast
margra ánægjulegra stunda á
vistlegu heimili þeirra aö Rauöa-
læk 49, ljúfmannlegrar gestrisni
þeirra og glaöværöar, og
skemmtilegrar og oft lærdóms-
rikrar upprifjunar á liönu mann-
lifi vestra, þvi aö þau eru bæði