Tíminn - 09.08.1980, Side 9

8
Laugardagur 9. ágúst 1980
Laugardagur 9. ágúst 1980
13
Frá Hirtu.
um ást þeirra á skáldskap, tón-
list, dansi og öðrum lifsnautn-
um.
En umheimurinn, sem bjó
yfir háleitustu hugmyndunum
um hvernig hlutirnir ættu að
vera — og jafnframt mesta mis-
skilningnum — gat ekki séð eyj-
unai friöi, loks þegar augu hans
höfðu beinst að henni. Nitjánda
öldin, svo full af framfarahug,
flutti umbótamenn i trilarlegum
og þjóðfélagslegum efnum
þarna Ut og sérstaklega voru
þaö trúboðarnir, sem uröu á-
hrifamiklir, —þó einkum til ills.
Nokkrir voru góðir og hjarta-
hreinir menn, en aðrir, á borö
við John Macdonald, „Postula
Norðursins” voru þvargarar og
harðstjórar, sem hnepptu fólk-
ið i viðjar slíkrar hreintrUariök-
unar aö við lá að allur efnahag-
ur gengi úr skoröum. Þetta
kastaöi dimmum skugga yfir lif
manna og setið var i kirkjum-
. við bænahald i sibylju.
John Sanders sagöi árið 1878
að sunnudagur á St. Kiddu væri
ein samfelld nótt. Menn voru
skvldir til að sækja messur, og
það kostaði harðar skriftir að
vera fjarri. „Þegar klukkan
hringir, þyrpist fólk i hóp til
kirkjunnar, niöurlUtt og með
eymdarlegu augnaráði. Synd
samlegt telst aðllta til hægri eða
vinstri. Ekki er að sjá að þarna
fari glatt fólk á leiö til þess aö
hlýða á fagnaðarríkan boðskap,
fremur hjörö fordæmdra, sem
Djöfullinn er að hrekja niður i
botnlaust dlki,” ritaði hann.
En ef til vill má segja aö fáir
staöir I heimi henti jafnvel til
þess að predika þann Guð, sem
engin grið gefur, því landslagiö,
svo nakiðog alvörugefið ásvip,
virðist vera slikum boðskap
hæfilegur rammi. IbUar á St.
Kildugáfusig algjörlega á vald
þessum hreintrúarkreddum og
bókstaf hans hræröu þeir sig
ekki frá, þrátt fyrir tilraunir til
að blanda hann einhverju
bllðara. Skáldskapur þeirra og
tóniökun dó út, enda forboðin af
prestunum og loks kunnu þeir
ekki aöra tónlist en sálma, sem
þeirsöngluðu við einhverja lag-
leysu og hræðilegt var á að
hlýða. Sumir hlutu nokkra
kennslu hjá trúboðnunum, þótt
langflestir vildu litið af ensku
vita né vildu læra að skrifa og
þeir héldu fast við hina gömlu
gellsku mállýsku, sem var
norrænuskotin og ekki á færi
margra Utlendinga aö skilja.
En hvi þurfti endi að verða á
þetta bundinn? Hvl þurfti þetta
þjóðfélag, sem staðið hafði af
sér alla storma I þúsund ár, ein-
þá og prettvlsi, sem þeir höföu
nú lært og fullir eftirvæntingar
um fleiri merki kærleiks komu-
manna.
Þó verður ekki einu sinni
ferðamönnunum kennt um allt.
ömurlegasti þátturinn i dauöa
St. Kildu var sá skelfilegi sjúk-
dómur, sem nýfædd börn
hrundu niður úr, — „tenatus in-
fantum” eða „átta daga sjúk-
dómurinn”. 77 böm dóu á árun-
um 1830-91 og enn I dag má finna
ærið magn af bakteriunni I gólfi
og veggjum kofanna á eyjunni.
Talið er aö sjúkdómurinn hafi
átt rót aö rekja til þess siöar aö
smyrja naflastreng nýborins
barns meö fýlalýsi sem geymt
var i þurrkuðum gæsarmaga, —
en slikt var ákjósanlegur staður
fyrir bakterluna að þroskast í.
En þar sem St. Kidlu búar létu
aldrei uppi viöókunnuga þá siðu
sem tengdust fæöingu, en ein-
skoröuöu þá þekkingu viö sjálfa
sigog ljósmæður slnar, eru ekki
færðar á þetta sönnur. Þvi litu
menn á það sem hluta af undir-
búningi barnsfæðingar aö smlða
dálitla Ukkistu og höföu prest-
arnir aö vonum ekkert við það
að athuga.
Rik tilfinning hryggðar og
sektar er enn tengd brott-
flutningi fólksins frá St. Kildu.
Yfirvöldin lögöu hart aö sér til
þess að útvega hjálp handa IbU-
unum við að ná fótfestu I Skot-
landi, en ekki tókst þó betur til
en svo aö enga vinnu var hægt
aðbjóða aðra en skógarhögg og
þaö fólki, sem aldrei hafði séð
tré. Niska og nánasarháttur var
reyndar einkennandi fyrir allan
undirbúning aö sjálfum brott-
flutningi fólksins og þegar aö
þvl kom aö fá því húsaskjól.
Þaö, ásamt þvi fjaðrafoki, sem
blööin gerðu út af þessu, jók
ekki á velliðan Utlaganna.
Sumum tókst að koma sér vel
áfram utan heimalands síns, en
fleiri þjáðust af ósæld og heim-
þrá. Aöeins 20 manns af upp-
runalegum ibúum St. Kildu eru
nú á llfi, og eru þeir dreifðir um
allt Skotland, England og fleiri
lönd. Háðulegt má telja að á
fæöingarstað þeirra er nú allt
kvikt af llfi á sumrum, af
náttúrufræðingum, göigiigörp-
um og því 30 manna liði, sem sér
um radarstöð hersins.
Fyrir kemur þó að eyjar-
skeggjar leggja leið slna þang-
að, til þess aö sjá heima-
stöövarnar að nýju. Meira aö
segja þeir sem voru aðeins lltil
börn, þegar þeir fóru frá Hirtu,
gleyma henni ekki. 1 fyrra var
krukka með ösku I, sem var leif-
ar Malcolm Macdonald, flutt til
eyjarinnar. Hann fór þaðan sem
ungur maöur, skömmu áður en
allir voru fluttir burtu, og varð
hann slöar þjónn á hóteli i' Lond-
on.
Tom Steel, höfundur bókar-
innar „Llf og dauöi á St. Kildu”
ræddi viö Malcolm Macdonald
um æskustöövar hans.
„1 mlnum augum var lífið á
St. Kildu friöur og hamingja.
dásamleg hamingja. Þetta var
betri veröld.”
A legsteini hans, sem fluttur
var til eyjarinnar sjóleiðis frá
Hebridseyjum stendur aðeins:
„Malcolm Macdonald. Fæddur
á Hirtu 1908”. Ekki er getið um
hvar hann dó né hvenær, né um
aðra þætti ævi hans.
(AM þýddi úr Guardian)
angrað, og sem fór i öllu að eigin
reglum, að hröma og deyja á
miðri tuttugustu öld?
Skuldinni vegna dauða St.
Kildu hefur veriö skellt á lltil-
sigld stjórnvöld sem neitað
höföu að gera þarna sæmilega
hafnaraðstöðu og koma á út-
varpssambandi, til þess að gera
Ibúunum llfiö nokkru bærilegra.
Brottflutningurinn hefur veriö
‘ kallaður tuddaleg athöfn yfir-
valdanna, sem ekki máttu vita
til þess að hópur sérkennilegra
manna byggi djarfmannlegu og
frumstæðu lifi á svo afskekktum
stað, að hann var sjaldnast með
á kortum, sem gerö voru af
Bretlandseyjum. En þetta eru
rómantlskar ranghugmyndir.
lbúar St. Kildu fluttu burtu,
vegna þess aö þaö vildu þeir
sjálfir. Þeir tólf karlar og átta
konur, sem ein voru orðin eftir
fulloröins fólks 1930, rituðu öll
undir bænaskjal til rlkisritarans
I Skotlandi, þar sem þau óskuöu
aö veröa aöstoðuö við aö komast
frá eyjunni hið fyrsta, — „biöj-
um og förum auömjúklegast á
leit við yöur...” var ritað i skjal-
inu.
Brottflutningur fólks, veikindi
og hrapandi markaður fyrir
fuglinn, fiðrið, oliuna og aðrar
afuröir, gerði fólki ómögulegt
að framfleyta sér. Fólksf jöldinn
var orðinn of lltill og röskunin á
fjölda karla og kvenna svo mik-
il, aö ekki var hægt aö haga
störfum á vanabundinn hátt.
Þannig var T>aö þvl ekki
einangrun eyjarinnar sem varð
byggð á eyjunni aö fjörtjóni,
heldur það að einangrunin rofn-
aði. Byggðin hafði þrifist á svo
óbyggilegum stað, vegna þess
hve hún var án sambands við
aðrar byggðir og geröist sjálfri
sér nóg og samheldin. Þegar
aörir komu svo á greiöari sam-
skiptum, fluttu þeir meö sér
framandlegan varning og
þurftirsem ibúarnir fóru smám
saman að reiða sig á og riðu
þessari menningu að fullu.
Þá komu gestirnir með trúar-
hugmyndir sem trufluðu öflun
bjargræðis og jarðyrkjustörf.
Þeir fluttu með sér peninga og
þar meö peningaviöskipti inn I
samfélag, sem ekki var sllku
vant. Enn komu þeir með sykur
og te sem flytja þurfti annars
staðar frá til fólksins. Ferða-
mennirnir, sem flykktust að til
þess að snuöra I öllu, þreifa á
öllu og hlægja að öllu, fluttu og
með sér þá spillingu , sem allir
ferðamenn færa með sér inn í
frumstæð þjóöfélög. Fyrst
spilltu þeir fólkinu meö gjöfum
og peningum og þegar St. Kilda
hvarf úr tisku, létu þeir þá eiga
sig og þeir sátu uppi með slægð
nokkru sinni neytt.
Smekkur þeirra hlýtur að
hafa veruð mjög frábrugðinn
smekk fiðurfjárins, sem þarna
var á ferð svo milljónum skipti,
þvi varla vék frá nösum þeirra
eimurinn af fýlslýsi, sem þeir
notuðubæöi sem ljósamat og til
þess að sjóða I. Sem kunnugt er
notar fýllinn lýsi sitt, sem lyktar
afar illa til þess að fæla frá sér
óvinveitta fugla, en menn á St.
Kildu töldu ilminn ágætan og
tóku fýlinn fram yfir fisk, sem
þeim þótti bragðlltill og þeir átu
litið af.
En þetta forna þjóðfélag hafði
þróað meö sér sinn eigin smekk
og lifsform, sem hæföi aðstæð-
um vel. Tjörguðu kofarnir virt-
ust gestkomendum örgustu
hreysi, en sannleikurinn var sá
að þeir voru hlýir, þurrir og vel
vindheldir og tóku fram rétt-
hyrndum og reisulegri kofum,
sem spekingur einn ofan af
fastalandinu byggði handa þeim
árið 1860. Fyrstu heimildir um
byggðina á St. Kildu frá saut-
jándu og átjándu öld, geta
hvergi um að ibúarnir hafi þóst
ósælir eða verið óánægðir með
llfskjör sin. Þeir Martin Martin,
sem þarna kom 1698 og Kenneth
Macauley, sem kom 175&, gátu
sérstaklega um áhyggjuleysi
það og gleöi sem einkenndi
menn viö störf þeirra og gátu
Rústir byggðarinnar á St. Kildu.
Predikararnir umhverfðu
himnaríki í helvíti
Akyrrum og sólrlkum morgni
fyrir 50 árum, klæddust þær
manneskjur, sem eftir voru á
St. Kildu I sparifötin sln, báöu
hinar vanalegu bænir, lögöu
opna biblíu og dálitla hrúgu af
haframjöli á matboröiö á hverju
heimili og yfirgáfu hina ellefu
kofa, sem I byggövoru á eynni, i
hinsta sinn. Kl. 7 um morguninn
var hópurinn þvi' tilbúinn aö
ganga um borð I varöskipiö
HMS Harebell, sem sent var
samkvæmt stjómartilkipun til
eyjarinnar, I þeim tilgangi aö
tæma þessa byggð, sem veriö
hafði við lýði I meira en þúsund
ár. Sauöfé og nautgripum hafði
þegar veriö skipað um borö I
annað skip, en kettirnir höföu
veriö látnir Ut á guð og gaddinn
og hundum drekkt i höfriinni.
Hinn 29. ágúst I ár hyggst litill
floti halda til eyjarinnar þar
sem f för veröur aðalborinn jarl,
nokkrir umhverfisverndarmenn,
Tólf af hinum upprunalegu
eyjarskeggjum og tveir póst-
þjónustumenn. Þessi hópur sigl-
ir I kjölfar Harebell, 110 milur
frá Argyllog mun lenda á Hirtu,
sem er stærsta eyjan. Þar verö-
ur haldin guðsþjónusta I litlu
kirkjunni með stóra altarið, þar
sem alvörumiklir kennimenn
stóðu áður og predikuðu stund-
um allan daginn. Póstþjónustu-
mennirnir hyggjast stimpla
þarna frimerki, á 40 þúsund sér-
prentuöumslög, sem send veröa
áhugamönnum um St. Kildu,
hér og þar I heiminum.
Þrátt fyrir að eyjan sé af-
skekkt, veðrátta strlð og vont að
spá fyrir um hana frá degi til
dags og þótt erfiðleikum sé
bundið að komast þarna I land,
heldur St. Kilda áfram að
freista feröalanga. Slðastliöin 25
ár hefur herinn haft þama rad-
arbækistöövar fyrir flugskeyti.
Menningarsjóður I Skotlandi
sem fékk eignarhald á eyjunni
áriö 1956, hefur unnið kappsam-
lega að þvi að endurbyggja
nokkra kofanna, halda við
veggjum og 1400 byrgjum með
torfþaki, sem menn á St. Kildu
notuöu sem forðabúr. Náttúru-
verndarráðiö hefur lýst þarna
friðland, til þess að vernda þann
mikla fjölda af hafsúlum, fýl-
um, lundum og öörum sjófugl-
um, sem þarna eru, ásamt Soay
sauðfénu og St. Kildu músar-
rindlinum og hagamúsunum.
Þáer aðnefna ferðamenn, sem I
vaxandi mæli hafa sótt til eyjar-
innar, frá þvi um miðja ni-
tjándu öld og hafa laöast þangað
aö nokkru vegna frábærrar
náttúrufegurðar eyjarinnar, en
einnig vegna þess sérkennilega
fólks sem þar bjó.
Hinir upprundegu St. Kildu-
búar hljóta að hafa komist nær
fuglunum, sem þeir bjuggu
með, veiddu, átu, fláðu til
klæöagerðar eða seldu, en
nokkrar aörar skepnur, sem
sjálfar voru án vængja. Sjófugl-
arnir voru undirstöðubjargræði
þeirra og til þess að ná til þeirra
klifuþeir eftirsúlumog fýluppi
hina óaögengilegu varpstaði
þeirra, sem oft voru hundruö
feta yfir sjó.
Þeir uröu klifur- og bjarg-
menn I eðli slnu, þvl um leiö og
þetta var sjálft bjargræöiö,
gerðist þaö þeim leikur og list
og urðu menn að vera liötækir I
hömrum, ættu þeir að teljast
einhvers nýtir. Þeir voru færir
um aö stökkva fram af bjargbrún
niður á örmjóar sýllur, sem
stundum voru ekki sýnilegar ó-
vönum og I roki og regni, ef svo
Hlutskipti kvennanna var eitt
hið erfiðasta meðal þegna
Bretasjóia.
bar undir. öklar karla á St.
Kildu voru líka beinameiri en
gerist hjá venjulegum mönnum
og tær þeirra voru svo sterkar
og um leið lipurlegar að á göml-
um ljósmyndum eru þær likari
tám apa en manna.
Klifuri klettum, róðurá bátum
og — af einhverri ástæöu, — fata-
gerð, var verk karlmannanna.
Konurnar sáu um eldamennsku,
möluðu korn, spunnu og þvoöu
þvott, en voru annars burðar-
dýr. A þeim lenti allur dráttur
ogburöur og þær urðu tvisvar á
dag að leggja á sig langa göngu-
ferð yfir hóla og hæðir, til þess
aö mjólka kýrnar.
Andlit þessa fólks voru stór-
beinótt, augun smá, og nefið
hvasst og svipar meir til indiána
I S-Amerlku, en manna af kyni
Ibúa Hebridseyja. Æfi kvenn-
anna á St. Kildu, barneignirnar,
hin skamma hvlld, erfiöisvinn-
an og þrúgandi trúarbrögð, sem
blönduöust ævafornri hjátrúnni,
hlýtur að hafa veriö ein hin
erfiðasta, sem nokkrir þegnar
Englakonunga hafa lifað.
1500 ár, eða fram til 1930, var
St. Kilda, — eöa nákvæmarsagt
hinar fjórar eyjar, Hirta, Dun,
Soay og Boreay og klettar þar I
kring, — eign MacLeodsaf Dun-
vegan á Skye. IbUarnir greiddu
ráösmanni lénsherrans skatt,
en greiddu aldrei tekjuskatt né
opinber gjöld, greiddu aldrei at-
kvæði I kosningum, né gengdu
þeir herþjónustu. Þarna voru
bókstaflega engir glæpir framd-
ir, lögregla kom þarna aldrei á
land og menn notuöu ekki
peninga, heldur höfðu vöru-
skipti á þurftum slnum.
Ibúarnir, sem aldrei uröu
fleiri svo vitað sé en 180, ráku
þarna þjóðfélag i anda
jafnaöarstefnu, — en undir
strangri og fööurlegri yfirum-
sjón. A hverjum morgni, nema
á sunnudögum, komu allir full-
orönir karlar saman á þorps-
torginu og ræddu verk dagsins
og fleiri mikilsverð mál, líkt og
bátaviögerðir og athugun á sig-
vööum.
ASt. Kildu gilti þó eignaréttur
á sinn hátt. Bátarnir voru hver
um sig sameign nokkurra fjöl-
skyldna, sem hver bar ábyrgð á
viðhaldi þeirra samkvæmt
eignarhluta. Sú vinna sem
gjaldiö til lénsmannsins út-
heimti, var þó unnin af öllum i
sameiningu. Svo var einnig um
fuglaveiðamar, en afrakstrin-
um deildu menn jafnt á milli
sln. Þúsundir fugla voruhengdar
upp I þorpinu að dagsverki
loknu og hver hlaut eftir þörfum
af þeim. Þvl varðhver og einn I
þessu þjóðfélagi að treysta á
annan til þess að fá komist af og
arður af þvl að hafa lagt sig
meir fram en annar þekktist
ekki. Sauöféö var einnig þáttur I
llfsbjörginni og það var einka-
eign manna, en ef menn misstu
nokkra sauöi, sameinuðust aðr-
ir um aö bæta þeim skaðann.
Þessi hugsunarháttur var
mikið gremjuefni gesta frá
meginlandinu, sem betur höfðu
tileinkað sér I viktorlönskum
anda þá dyggð að launa ætti ein-
staklingsframtak og dugnað.
Robert Connell ritaði árið 1887:
„Eftir hálfs mánaðar dvöl á St.
Kildu hlaut ég að komast að
þeirri niðurstööu að þetta gutl
við sósialisma væri undirrót
þess siðferðilega öngþveitis,
sem á meðal eyjarskeggja rik-
ir.” Skólastjórinn John Ross,
sem þarna var á ferð tveimur
árum siðar, lýsti og stórlegri
furöu sinni á þeim hugsunar-
hætti manna þarna aö þeir
þorðu ekkiaöbæta eigin hag.af
ótta viö að hljóta fordæmingu
granna sinna.
En hvað sem því leiö, þá duld-
ist dcki aö menn höfðu aörar
hugmyndir um stöðu manna I
þjóðfélaginu á St. Kildu en al
mennt geröist i Bretaveldi.
Fram til 1860 bjuggu menn I
gluggalausum, tjörguðum kof-
um, sem fullir voru af sóti og
reyk og húsdýrum og á moldar
gólfinu lágu haugar af mykju.
Um langan aldur bjuggu þeir
sér til skó Ur súluhálsum, sem
þeir fláðu og höföu hausinn fyrir
hæl, gerðan af náttúrunni
sjálfri. Viöurværi þeirra, sem
einkum var tilreitt úr hinum
ýmsu llkamshlutum fuglanna
(— þar á meðal var nokkurs
konar grautur, sem gerður var
Ur lundakjöti og egg, sem
geymdhöfðu veriðlherrans háa
tið) hlýtur aö hafa verið eitt hið
ókræsilegasta, sem menn hafa
Sjófuglinn og klifur I björg var Ibúunum i merg runnið frá alda öðli.
I ár eru 50 ár liðin frá brott
flutningi síðustu íbúanna
á St. Kildu, sem byggð
hafði verið í ÍOOO ár