Tíminn - 04.10.1981, Side 18

18

NÓBELS-
VERÐLAUNIN
— Hverjir fá þau,
hvernig eru þeir valdir?
Þau eru liklega óteljandi, bókmenntaverðlaunin sem veitt
eru i heiminum ár hvert. Eins og við má búast eru menn sist
á eitt sáttir um gildi slikra verðlauna en flestir geta þó að
likum verið sammála um að engum verðlaunum fylgi jafn-
mikil virðing og þeim sem kennd eru við Nóbel. Nóbelsverð-
launin hafa verið veitt undantekningarlitið á hverju ári frá
1901 og nú fer að liða að þvi að sænska akademian tilkynni
hver hafi orðið fyrir valinu i ár. Alláreiðanlegar heimildir úr
innsta hring akademiunnar herma að meðal þeirra sem
helst koma til greina að þessu sinni séu Claude Simon,
Nadine Gordimer og annaðhvort Mario Vargas Llosa eða
Gabriel Garcia Marquez.
■ t erfðaskrá sinni frá árinu 1895
kvað Alfreð Nóbel uppfinnandi
dýnamltsins, svo á um aö eignum
hans skyldi ráðstafað skynsam-
lega og arðurinn nýttur til að
veita þeim verðlaun sem taldir
væru hafa lagt nokkuð af mörkum
til að hagur mannkyns vænkaðist.
Fimm verðlaun skyldu
veitt — ein fyrir afrek á sviði
læknisfræöi, önnur fyrir eðlis-
fræði, þriöju fyrir efnafræði,
fjóröu fyrir þann sem talinn væri
hafa stuðlað aö friði i heiminum
og fimmtu verðlaunin átti sá að fá
sem skrifaö hefði betri bækur en
aðrir.Tekið skal fram að Nóbels-
verölaunin I hagfræði komu löngu
siðar til sögunnar og eru ekki á
vegum Nóbelsnefndarinnar,
heldur Sviþjóðarbanka. Fjár-
haldsmer.n sjóöa Nóbels hafa
reynst vanda sinum vaxnir og i ár
er liklegt að verðlaunin i hverri
grein nemi einni milljón sænskra
króna en það ætti til dæmis að
nægja til að halda einum rithöf-
undi uppi við sæmilegan kost i
nokkur ár.
Hefur setið i nefndinni
siðan 1921
Nóbel ákvaö að verðlaunahaf-
arnir skyldu valdir af sérstökum
nefndum og óskaði eftir þvi að
sænska Akademian veldi bók-
menntaverðlaunahafann ár
hvert. Akademia þessi var stofn-
uö árið 1786 og i henni eru 18
menn. Sitja menn i henni ævi-
langt en undir eins og einn meö-
limur fellur frá kjósa hinir annan
i hans stað og þannig endurnýjar
Akademian sig sjálf. Um það bil
helming • meðlimanna má kalla
„bókmenntamenn” en hinir eru
heldur ekki allfjarri bókmennt-
um.
Það er sérstök nefnd innan
sænsku Akademiunnar sem sér
um aö velja úr tilnefningum þá
sem helst koma til greina. 1 þess-
ari nefnd eru nú sex félagar: Jo-
hannes Edfelt, Karl Ragnar
Gierow og Artur Lundkvist, allir
bókmenntamenn á áttræðisaldri
sém hafa setið I Akademiunni i tiu
til tuttugu ár — Lars Gyllensten,
á sjötugsaldri fyrrverandi pró-
fessor i læknisfræði og jafnframt
höfundur nokkurra bóka, aukin-
heldur ritari Akademiunnar, —
Osten Sjostrand, skáld
og gagnrýnandi á sextugsaldri,
og loks Anders Osterling, skáld og
gagnrýnandi sem hefur setið i
Akademiunni siðan 1919 og i Nó-
belsverðlaunanefndinni siðan
1921. Hanner97ára gamall en, að
þvi er Ulf Linde, listgagnrýnandi
sem er einn af nýjustu félögum
Akademiunnar segir, þá er hann
„varla elstur I hjarta sér”.
Þar sem verðlaunin eru afhent I
desember á hverju ári og vana-
lega tilkynnt um mitt haust hver
þau muni hljóta er ljóst að starf
Nóbelsnefndarinnar hefst strax i
byrjun hvers árs. Fyrsta skrefið
er að afla tilnefninga frá með-
limum sænsku Akademiunnar,
fyrri verðlaunahöfum, félögum i
svipuðum samkundum og Aka-
demiunniog forsetum ýmissa rit-
höfunda- og bókmenntasamtaka.
Grundvallarreglan er sú að til-
nefningar verða að hafa borist
skriflega fyrir endaðan janúar
árið sem verölaunin verða veitt.
Berist tilnefningar frá rithöf-
undum um þá sjálfa er þeim um-
svifalaust hafnað.
300—400 tilnefningar
A hverju ári berast milli 300 og
400 tilnefningar. Þar sem margir
rithöfundar eru nefndir oftar en
einu sinni eru nöfn þeirra sem
nefndir hafa verið vanalega á bil-
inu 100 til 150. Anders Ryberg rit-
ari nefndarinnar, tekur saman
lista yfir tilnefningarnar og
leggur hann fyrir fund nefndar-
innar og einnig fyrir Akademiuna
1 heild en hún kemur saman i feb-
rúar. Siðan er hver einasti rit-
höfundur á listanum athugaður
gaumgæfilega. Enginn er skilinn
eftir úti i kuldanum.
Nú hefst mesta vinnan.
Nefndarmenn i Nóbelsnefndinni
fara á bókasafn Akademiunnar
en þar eru 175 þúsund bækur og
árlega bætast við milli 1500 og
2000. Svo er sest við lestur. Ef
bækur eftir einhvern rithöfund
sem nefndur hefur verið eru ekki
til á málum sem eru aðgengileg
fyrir nefndarmenn pantar nefnd-
in þyðingar á verkum hans og er
það vanalega gert af mönnum
innan Sviþjóðar. Sérfræðingar,
bæði i Akademiunni sjálfri og
utan hennar, eru spuröir álits á
einstökum rithöfundum, bók-
menntum á framandi tungu-
málum og bókmenntagreinum.
1 lok mars hefur sex manna
nefndin útilokað alla rithöfund-
ana nema 15—20 það eru siðan
þeir sem berjast um heiðurinn, án
þess að hafa hugmynd um það,
þvi reynt er að láta starf Nóbels-
nefndarinnar fara eins leynt og
hægt er. Artur Lundkvist,
nefndarmaður, upplýsti nýlega i
samtali við bandariskan blaða-
mann að flestir rithöfundarnir á
þessum styttri lista hafi verið þar
áður og sumir i allt að 40 ár.
Nefndin sest nú á rökstóla og á
endanum eru fimm nöfn iögð
fyrir fund allrar Akademiunnar,
það eru þeir sem eftir standa.
Stöku sinnum eru nöfnin sex eða
sjö en þá eru oftast tveir eöa fleiri
rithöfundar spyrrtir saman.
Lundkvist sagði i áðurnefndu
samtali: „Hver af öðrumheltast
rithöfundarnir úr lestinni. Það er
rökrættfram og aftur um þá og ef
einn nefndarmaður heldur stift
fram ágæti eins rithöfundar
nægir þaö engan veginn heldur
verður hann að afla stuðnings
hinna i nefndinni. Oft er deilt
hart”.
Fimm nöfn
1 april eru nöfn þessara fimm
rithöfunda lögð fyrir Akademi-
una, ásamt sýnishornum af verk-
um þeirra og öðrum gögnum ef
nauðsynleg þykja. 1 mai setur
Akademian sér sumarleyfi, og
það er að töluverðu leyti notað til
að meðlimirnir geti kynnt sér
verk rithöfundanna i ró og næöi.
Siöla I september hefjast fundir
Akademiunnar að nýju og kemur
hún ætið saman á fimmtudögum
klukkan fimm eftir hádeg:„,Eftir
nokkurra klukkutima rökræður
taka menn sér hlé og halda til
kvöldverðar á veitingahús sem.
Akademian eignaðist fyrir mörg-
um árum siðan. „Andrúmsloftiö á
þessum fundum er stórkostlegt”,
segir Ulf Linde „Maturinn er
ókeypis. Vínið er ókeypis”.
Oftast tekur það innan við
mánuð að ákveða hver hljóta
skuli verðiaunin. Greidd er at-
kvæði en vanalega hafa rökræður
Akademiufélaganna þegar leitt i
ljós hver fái verðlaunin svo það
kemur sjáldan fyrir að meðlim-
irnir geti ekki sætt sig við þann
sem fyrir valinu verður. Lagt er
blátt bann við þvi að utanaðkom-
andi aðilum sé sagt frá þvi sem
' fram fer á fundum Akademi-
unnar og öll gögn um fundina eru
læst niðri i að minnsta kosti
fimmtiu ár. Eftir að búið er að
ákveöa hver hlýtur verðlaunin er
fjölmiölum skýrt frá þeirri
ákvörðun og haft er samband við
viðkomandi. Einnig sendir Aka-
demian frá sér yfirlýsingu þar
sem rakið er i stuttu máli hvers
vegna akkúrat þessi maður varö
fyrir vaiinu. Verðlaunahafinn
tekur siðan viö verðlaunaskjali
sinu, verðlaunafénu og orðu af
sænska konunginum þann 10.
desember ár hvert og þar flytur
verðlaunahafinn ræðu sem iðu-
lega er birt um heim allan.
Siðan byrjar allt upp á nýtt.
Fremstur meðal jafn-
ingja
Bandariskur blaðamaður frá
New York Times fór nýlega á
fund þriggja félaga i Akademl-
unni — tveggja sem sæti eiga i
Nóbelsnefndinni og eins sem þar
kemur hvergi nærri. Artur Lund-
kvist býr meö konu sinni, ljóð-
Sunnudagur 4. október 1981
■ Alfred Nóbel og fjórir menn sem hlotiö hafa verðlaun f hans nafni
siðustu árin: Patrick White (efri röð, t.v.) 1973, Czeslaw Milosz, 1980,
AleksanderSolzhenitsyn (neðri röð, t.v.) 1970, Samuel Beckett, 1969.
skáldinu Mariu Wine, i litilli ibúð i
úthverfi skammt fyrir • norðan
Stokkhólm. Hann er hávaxinn,
myndarlegur maður og bauð
blaðamanni inn i litla stofu þar
sem voru fáar einar bækur.
Ástæðan er sú að Lundkvist gefur
Nóbelssafninu flestar bækur
sinar, jafnvel þær sem áritaðar
eru honum persónulega. Lund-
kvist hefur starfað við bók-
menntir alla ævi, hann byrjaði á
þvi aö skrifa blaðagreinar og
siðan ljóð, ferðasögur og bók-
menntagagnrýni. Alls hefur hann
sent frá sér 60 bækur. Hann var
kosinn i Akademiuna árið 1968 og
tók þegar sæti i Nóbelsnefndinni
og er viöurkenndur þar sem
fremstur meðal jafningja.
Styrkur hans er griðarlega yfir-
gripsmikil þekking á nútimabók-
menntum og slá þar fáir honum
við. Það er sama hvar borið er
niður, Lundkvist þekkir alla
sæmilega kunna rithöfunda og
getur ekki aðeins sagt undan og
ofan af þeim sjálfum heldur og
hverri einustu bók sem þeir hafa
skrifað. Og ekki þarf hann að
styðjast viö minnisblöð, allt þetta
hefur hann i höfðinu. Hann les
ekki aðeins allar skandinaviu-
tungurnar og ensku heldur og
frönsku og spænsku.
Lundkvist er persónulegur
vinur margra þeirra sem hlotið
hafa bókmenntaverðlaun Nó-
bels — hann fékk til dæmis heilla-
óskabréf frá T.S. Eliot er hann
varð fimmtugur, Pabló Nerúða
hitti hann fyrst árið 1949 og Pat-