Tíminn - 14.09.1983, Blaðsíða 13

VSDVJttUBAGl'R 14. SEPTEMWER1983
■ Dyslexia, eitt stig
lesblindu, er sjúkdóm-
ur, sem hrjáir ótrúlega
marga. í nútíma þjóð-
félagi er það meiri hátt-
ar fötlun að ná ekki
tökum á lestrarnámi og
getur það háð viðkom-
andi ævilangt, ef ekki
tekst að ráða bót á því.
En dyslexia er flókin
fötlun og stöðugt unnið
að því að rannsaka hver
sé orsök hennar. Þegar
sú gáta ræðst, verður
vonandi auðvelt að sigr-
ast á sjúkdómnum. En
það er ekki ástæða til
að örvænta, þó að upp
komist, að barn er hald-
ið dyslexiu. Margir hafa
sigrast á þessari fötlun
og náð langt á því sviði,
sem þeir hafa kosið sér.
Orðið dyslexia hefur stundum verið
nefnt lesblinda á íslensku. Það er sér-
staklega sorglegur sjúkdómur, vegna
þess, að aðaleinkenni hans er að mistak-
ast. Fórnarlamb hans getur e.t.v. ekki
lesið eða skrifað án þess að snúa við
bókstöfum, „b“ verður að „d“ og orð
snúast við- „api“ verður að „ipa“. Barn,
sem þjáist af þessum sjúkdómi, getur
stundum ekki farið eftir einföldustu
leiðbeiningum. Sé það t.d. beðið að fara
til herbergis síns og sækja peysu, er
alveg eins líklegt, að það komi til baka
með bók, eða jafnvel gleymi alveg að
koma aftur. Sum fórnarlambanna verða
að gá að merkjum á höndum sínum, til
að kunna greinarmun á hægri og vinstri.
Margir geta ekki endurságt sögu, nema
að byrja á endanum eða í miðjunni.
„Ruglingurinn gerir okkur vitlausa,"
segir eitt fómarlamb. „Það er erfitt að
búa með okkur. Við verðum oft fyrir
auðmýkingu."
Sjúkdómurinn er svo dularfullur, að
sérfræðingar eru enn að berjast við að
finna rétta nafnið á hann. M.a. annars
er hann kallaður á erlendum tungum
„dyslexia“ (sem þýðir erfiðleikar í sam-
bandi við orð), „námserfiðleikar“, „sér-
stakir tungumálaerfiðleikar" og „minni-
háttar heilastarfsóregla". Sjúkdómur-
inn er álitinn hrjá allt að 25 milljónir
Bandaríkjamanna, sem þýðir skv. orð-
um þekkts taugalæknis, að hann sé
stærra vandamál en „samanlögð tilfelii
vangefinna, spastískra og flogaveikra."
„Ég heffði annars
orðið læknir“
Margir þeirra, sem haldnir eru les-
blindu, eru líka meðhöndlaðir sem van-
gefnir, þrátt fyrir að greindarvísitala
þeirra reynist í meðallagi eða yfir það. -
Það skiptir engu máli, hversu vel mér
gengur segir 39 ára gömul kona í New
York, sem loks hefur náð því langþráða
marki að setjast í háskóla. ,,-Ég hef
afltaf á tilfinningunni, að kennararnir
komist að því að ég er heimsk." Þeir
lesblindu verða oft fyrir ávítum kennara
og foreldra fyrir að vera latir, eftirtektar-
lausir eða þrjóskir.
-Ég var kominn í 4. bekk, þegar ég
áttaði mig á því hvernig ég er, segir 12
ára gamall drengur. - Krakkarnir köll-
uðu mig heimskingja. Ég var helmingi
lengur að gera alla hluti en hinir krakk-
arnir. Heimavinnan var mér kvalræði.
Sumir lesblindir fá geðræna sjúkdóma
sem afleiðingu af sjúkdómi sínum og
hlutfallslega alltof margir þeirra lenda á
vistunarstofnunum fyrir vandræðaung-
linga. Það er líka sorglegt, hvað þeir
verða gjarna fyrir vonbrigðum, þegar
þeir vilja velja sér ævistarf. -Ég hefði
annars orðið læknir, segir 34 ára gamall
lesblindur maður, sem gerðist pípulagn-
ingamaður.
Flókin fötlun
Lesblinda er flókin fötlun, þegar að
því kemur að nota málið. Þar að auki eru
margir lesblindir órólegir, eiga bágt með
■ Það er með misjöfnu hugarfari, sem börn setjast í fyrsta sinn á skóiabekk. Flest hlakka þau til, en sum
eru kannski örlítið kvíðin. Við upphaf skólasetu er ekki séð fyrir, hvort einhver þeirra eiga við dyslexia að striða.
„Dyslexia“
— Hvað er það?
að einbeita sér, hreyfingar þeirra eru illa
samræmdar og þeir eiga í erfiðleikum
með stærðfræði. - Lesblinda er ekki eitt
einstakt atriði, segir kennari, sem sér-
hæft hefur sig í vandamálum þeirra, sem
af henni þjást. - Hún er sambland
margra þátta.
Læknir einn, sem mikið hefur fengist
við rannsóknir á lesblindu, skiptir henni
í fjóra aðalflokka tungumálavandræða.
£ fyrsta lagi vandkvæði á því að finna rétt
orð yfir hluti. Þannig verður t.d. bolli að
„drykkjarhlut“. í öðru lagi „talhreyfi"
galla, sem gera það að verkum, að
sjúklingnum er erfitt að renna átakalaust
frá einu hljóði á annað, eins og t.d.
„ská“ í skápur. £ þriðja lagi getur verið
sjónvilla, sem leiðir til þess, að erfitt er að
greina á milli líkra stafa, eins og n, h og
r. Þá geta í fjórða lagi verið vandkvæði
á því að koma hljóðum frá sér í réttri
röð. Þá getur sjúklingurinn heyrt hljóðin
í réttri röð, en ekki haft þau eftir rétt.
Það er svona álíka og vera laglaus,
greina tónana rétta, en vera um megn að
hafa þá rétt eftir. Þessi læknir bendir á
að lestur „þarfnist samblöndunar marg-
víslegrar færni, sjónar, heyrnar, tungu,
hreyfi- og ályktunarhæfni. Séu vandræði
á einhverju þessara sviða, mistekst
blöndunin.“
Læknisfræðilegar
rannsóknir
Læknisfræðilegar rannsóknir á dyslex-
ia hófust í alvöru á þriðja áratugnum í
Bandaríkjunum. Það var sálfræðingur
við Iowa háskóla, Samuel T. Orton, sem
þar var frumkvöðull. Hann hafði veitt
því athygli, að margir þeir, sem haldnir
eru dyslexia, eru örvhentir. Þar sem
hreyfistjórnun vinstri handar fer fram í
hægri helmingi heilans, og þar sem
málamiðstöðvarnar eru í flestu fólki
niðurkomnar í vinstri helmingi heilans,
komst Orton að þeirri niðurstöðu, að
málavandkvæði dyslexia-sjúklinga fæl-
ust í því, að um „blönduð yfirráð“ væri
aðræða,þ.e.a.s.samkeppniogruglingur
væri á milli hægri og vinstri helminga
heilans. Taugalæknar nútímans hafa til-
hneigingu til að draga í efa þessa kenn-
ingu Ortons, en þeir viðurkenna, að
dyslexia stafi af taugarænum ruglingi í
heilanum.
í hópi þeirra, sem haldnir eru dyslexia,
eru fjórum sinnum fleiri drengir en
stúlkur.
Taugalæknar notast við sífellt full-
komnari tækni í leit sinni að orsökum
dyslexia, ognú hefur dr. Frank H. Duffy
læknir við barnáspítala í Boston, tengt
mælitæki við tölvu í því skyni að rann-
saka þá, sem þjást af dyslexia. Tækni
Duffys, sem kölluð er „Brain Electrical
Activity Mapping", (BEAM), framleiðir
litmynd af því, sem fram fer í eilanum.
BEAM hefur þegar verið beitt við
■ Dyslexiasjúklingarnir klifra upp „sjáHstraustsklettinn" og fá viö bað
aukið sjalf straust!
u.þ.b. 50 dyslexia-sjúklinga meðan þeir
hlustuðu á tónlist og sögur, völdu
myndir, sem þeir tengdu orðunum og
lásu. Þegar heilahegðun þeirra var borin
saman við barna, sem ekki þjást af
sjúkdómnum, fann Duffy mikilvægan
mismun, sem kann að verða gagnlegur í
greiningu á dyslexia. Rannsóknir hans
benda til, að dyslexia eigi sínar orsakir á
stóru svæði í heilanum, ekki bara í
vinstri helmingi. Eitt svæði, þar sem
óeðlileg starfsemi fór fram, reyndist,
Duffy til mikillar undrunar, hreyfistöð,
sem yfirleitt tengist ekki tungumálakunn-
áttu. Þessi staðreynd kann að skýra
hvers vegna óróleiki er oft fylgikvilli
dyslexia. „Dyslexia kann að stafa af
rangri starfsemi í flóknu og víðfeðmu
kerfi heilans, en ekki af markaðri
sköddun.“
Aðrir eru að fást við rannsóknir á
heilavefjunum sjálfum og hafa fundið
ákveðin frávik. Tveir læknar skáru niður
í þunnar sneiðar heila tvítugs dyslexia-
sjúklings, sem farist hafði af slysförum.
Þeir fundu afbrigðilegar frumur á tungu-
málasvæðinu í vinstri heilahelmingi. Þar
á meðal voru gráar frumur á víð og dreif
á svæði, sem yfirleitt er úr hvítu efni.
Einnig fundu þeir taugaenda þvælda
saman, sem venjulega liggja í snyrti-
legum röðum. Slík röng staðsetning á
frumum finnst yfirleitt í heilum fóstra,
og gefur það til kynna, að dyslexia kunni
að stafa af rofnun á venjulegri þroskun.
„Þessi heilasvæði eru líklega tengd
skakkt, eins og útvarp, sem ekki er í
lagi“ segir taugalæknir, sem hefur verið
brautryðjandi í rannsóknum á vinstri
helmingi heilans. Sem næsta skref ætla
áðurnefndir læknar að beina að dýra-
fóstrum.geislun, vírusum, hormónum og
öðrum áhrifavöldum í umhverfmu til að
ganga úr skugga um, hvort þau sýna
svipuð frávik í heila og geti þannig
varpað Ijósi á mögulegar orsakir dyslex-
ia.
Sérkennsla offt ekki við
hæfi dyslexia-sjúklinga
Sumir vísindamenn hafa trú á, að ráða
megi bót á dyslexia með lyfjum. En
enn sem komið er, er fremur treyst á
ýmsar kennsluaðferðir en lyf til hjálpar
dyslexia-sjúklingum. Alríkislög íBanda-
ríkjunum skylda skóla til að hafa á
boðstólum sérkennslu fyrir nemendur,
sem eiga í námserfiðleikum, en því
miður eru margar kennslugreinarnar
ekki við hæfi dyslexia-sjúklinga. Þeim er
oft komið fyrir í bekkjum með seinfær-
um börnum eða þeim, sem eiga við
geðræn vandamál að stríða, engum til
góðs. Og marga kennara vantar þá
kunnáttu, sem með þarf, til að aðstoða
þessa nemendur. Einn kennari heldur
því blákalt fram, að verðandi kennarar
hljóti meiri tilsögn í listum og listasögu
en lestrarkennslu.
Flestir sérfræðingar halda því fram,
að ef vel ætti að vera, þyrfti að finna þau
börn, sem haldin eru dyslexia, þegar í
fyrsta bekk grunnskóla, eða jafnvel á
barnaheimilum. í prófunum á for-
lestraraldri eigi að láta nemendur
þekkja í sundur stafi og lýsa myndum,
teikna eftir áður gerðum myndurn og
prófa minnið. Kennarar skuli vera sér-
staklega á varðbergi, þegarbörn eru sein
til máls eða í Ijós kemur hjá þeim mikill
munur á hæfileikunum til að tala og
skrifa, en þessi tvö atriði eru vísbending-
ar um dyslexia, sem koma snernma fram.
Það tekur margra ára yfirlegu og
þolinmæðisvinnu að æfa upp færni. í
sérhæfðum skóla fyrir dyslexia-sjúklinga
í Massachusetts eru bckkjardeildir fá-
mennar og hver einstaklingur fær
ómælda tilsögn. Þeim er kennt að lesa og
stafa með því að brjóta textann niður í
einstaka bókstafi og safna þeim síðan í
atkvæði og orð skv. reglum, sem þeir
hafa lært utan að. Þeir notast við þar til
gerð spil til að læra að þekkja aftur og
bera fram stafahópa. Þeir skrifa niður
tilbúin orð, sem hafa enga merkingu,
eftir upplestri kennarans, svo að þeir
geti einbeitt sér að því að stafa, án þess
að þurfa að dreifa kröftunum í að skilja
um leið. Mikilvægt atriði í mörgum
kennsluaðferðum við dyslexia-sjúklinga
er að kenna barninu að nota öll sín
skilningarvit. í áðurnefndum skóla eru
börnin látin lesa upphátt, búa til bókstafi
úr leir og stundum nota þau ritvélar. Þá
eru nemendurnir látnir gera lcikfimi og
aðrar líkamsæfingar. Þeir nota jafn-
vægisbretti til að æfa upp samhæfingu
hreyfinga og klifra upp vegg, sem gefið
hefur verið nafnið „sjálfstraustsklettur",
til að auka sjálfstraustið.
Nám er ævilangt verkefni fyrir dyslex-
ia-sjúkling. „Aður trúðum við því, að ef
við gætum náð börnunum á sama stig og
jafnaldrar þeirra, væri björninn
unninn", segir einn kennari, sem mikið
hefur fengist við kennslu dyslexia-sjúk-
linga. „En við höfum komist að raun um
það, að langflest börnin þarfnast hjálpar
aftur síðar.“
Eftir því, sem barnið færist í cfri bekki
í skólanum, þarf það að venja sig af
ýmsum óvana, sem það hefur tamið sér,
einsog t.d. að draga frá vinstri til hægri.
En aðrir siðir, sem það hefur tamið sér,
geta komið sér vel. T.d. er sagt frá
einum greindum dreng, scm cnn var
ólæs í gagnfræðaskóla. Hann fór fram á
og fékk leyfi til að skila námi sínu á
talmáli. Nú hefur hann hafið læknanám.
Ferðir á söfn, í kvikmyndahús og
aðrar kennsluaðferðir, sem ekki byggj-
ast á bókum, eru menntandi fyrir dyslex-
ia-sjúklinga.
Margir hafa náð að
skara fram úr
Allt að því hver einasti dyslexia-sjúk-
lingur er fær um að Ijúka barnaskóla-
námi og nokkrar kannanir hafa leitt í
ljós, að márgir þeirra hafa lokið háskóla-
námi. Þeireru hreint ckki svofáirmeðal
þeirra, sem hafa náð því að skara fram úr,
og má þar nefna Woodrow Wilson,
Hans Christian Andersen og William
Butler Yeats. En þeirra flestra bíður
ævilöng barátta við þungbæra fötlun.
„Dyslexia er eins og áfengissýki", segir
einn kennari. „Hún er í raun og veru
ólæknandi."
Þrátt fyrir það er það mesta furða,
hvílíkur fjöldi kemst upp á lag með að
viðurkenna og aðlaga sig vandanum.
„Einblínið á jákvæðu hliðarnar", sagði
Harry Sands, læknir við framhaldsnám í
geðsjúkdómum í New York, í hópi
annarra dyslexia-sjúklinga ekki alls fyrir
löngu. „Sýnið þolinmæði, þið hafið nóg-
an tíma“. Hann ætti að vita um hvað
hann er að tala. Það tók hann 10 ár að
ljúka háskólanámi og á einkunnablöðum
hans má oft sjá athugasemdir þess efnis,
að honum hefði ekki tckist að ljúka
tilskildum áföngum. En hann gafst ekki
upp, og nú hefur hann náð þeim eftir-
sótta áfanga, læknisprófi.