Tíminn - 16.10.1983, Blaðsíða 6

6
SUNNUDAGUR 16. OKTÓBER 1983
Skinner-hjónin ásamt dótturinni Debbie, þá 13 mánaða að aldri, í hinum umdeilda uppeldisklefa.
■ Skinner með dúfurnar sínar á tilraunastofu i
er tekin árið 1951.
Harvard háskóla. Myndin
,.Er í engu frábriigðinn
Burrhus Frederic Skinner salfræðingur. Hann er nú 79 ára að aldri.
s
„Hér er Kölski sjálfur kominn/‘ sagði I.A.Ric-
hards eitt sinn á fimmta áratugnum við nem-
endur sína í Harvard háskóla þegar samkenn-
ari hans Burrhus Frederic Skinner mætti í
tíma hjá honutn til að flytja erindi. Stúdentarn-
ir vissu strax við hvern var átt. Sálfræðingur-
inn Skinner var í aúgum þeirra þverhausinn
frægi sem vísaði huga manna og tilfinningum,
trúarbrögðum og frelsi, á bug og hélt þess í
stað fram hugmyndum um „virka skilyrðingu“;
að atferli manna stjórnaðist af umbunum og
refsingum, en þá ályktun dró hann af tilraun-
um sínum með dúfur. Kirkjunnar menn og
margir háskólakennarar höfðu snúist gegn
honum, og þess voru dæmi að stúdentar gæfu
sig fram við skólalæknlnn í Harvard í uppnámi
eftir að hafa hlustað á hinn róttæka boðskap
Skinners; var í því sambandi talað um sjúk-
dóminn „Náttúruvísindi 114“, en það var
nafnið á námskeiðinu sem Skinner hélt við
skólann í sálarfræði athafna.
dúfunum mínum”
segir bandaríski sálfræðingurinn B. F. Skinner, frægasti
talsmaður atferlishyggjunnar, en fæstir sálfræðingar
eru sammála honum
■ B.F. Skinner er nú 79 ára að aldri,
og lét af kennslustörfum við Harvard
háskóla árið 1974. Hann býr í kyrrlátri
götu í gráu nútímalegu húsi í Cambridge
í Massaschusetts. Enda þótt hann eigi
við sjóndepru að stríða og hafi misst
heyrn að hluta til gcngur hann á hverjum
degi á skrifstofuna sem hann hefur enn
í Harvard háskóla en það er nú rúmlega
þriggja kílómetra gönguleið. Frá því
hann hætti kennslustörfum hefur hann
samið sjö bækur, og tvær þeirra eru
einmitt ný-komnar út: Enjoy Old Age
(Njótið ævikvölds) scm hann samdi í
félagi við sálfræðinginn M.E. Vaughan,
og A Matter of Consequences (Afleið-
ingum tekið), sem er þriðja og síðasta
bindi sjálfsævisögu hans. Skinner er enn
sannfærður um réttmæti þeirra kenninga
sem hann hefur haldið fram í hálfa öld:
frelsi er blekking; atferli manna jafnt og
rotta og dúfna ræðst af ytri þáttum, en
ekki innri. í augunt Skinners er þetta
fjarska cinfalt: það atferli manna og
dýra sem hlýtur umbun er endurtekið,
og hitt sem enga hvatningu fær deyr út
eða „slokknar" svo notað sé eitt af
fræðihugtökum hans. Pað sem við
köllum tilfinningar eða andlega starf-
semi er í hans augum merkingarlaust
aukaatriði í endalausri keðju áreitis og
andsvara. Hann kemst svo að orði:
„Atferli manna ræðst ekki af neinum
vísindalegum rannsóknum." Og þarsem
Skinner er samkvæmur sjálfum sér fellst
hann á að hann hafi enga ástæðu til að
vera hreykinn af æviverki sínu; allt hans
starf og allar hans kenningar eru einungis
afurð umhverfis sem vinnur með lífveru
á ákveðinn hátt. „Ég get fallist á það að
ég hafi framið hugmyndalegt sjálfsmorð
með því að skrifa þessa ævisögu," segir
hann í lokakafla þriðja bindis. Með því
að hafna hugmyndum um sköpunarmátt
og frelsi segist Skinner hafa útilokað
möguleika sinn á því að verða nefndur
„Mikill hugsuður."
Leggur ekki mat
á eigið atferli
í samræmi vð áhugaleysi sitt um
frumspeki og tilfinningamál fjallar
Skinner ekkert um ástvinamissi, dauð-
ann eða merkingu lífsins á bókinni
Enjoy Old Age. Hins vegar er í bókinni
fjöldi heilræða fyrir gamalt fólk (s.s.
hafið regnhlíf alltaf hangandi á hurðar-
húni ef spáð er rigningu; lesið klámrit til
að efla og auka kynlífið; undirbúið
gestaþrautir og gátur fyrir barnabömin
ef þau skyldu líta inn). Lykillinn að
farsælu ævikvöldi felst í því að skapa sér
rétt umhverfi. „Ef þú getur, reyndu þá
að búa þér þinn eigin heim, þar sem þú
þarft ekki að hafa áhyggjur af slæmri
sjón eða heyrn, ogekki að hafa áhyggjur
af því að gleyma eða láta þér leiðast"
Ævisaga Skinners er af ásettu ráði
hcldur þurr lestur, safn staðreynda um
feril hans, úrklippur úr blöðum og
tímaritum, og dagbókarslitur, þar sem
næstum aldrei verður vart við persónu-
legar tilfinningar. „Ég reyndi að skrifa
öðruvísi ævisögu en við erum vön", segir
hann. „Ég reyni einfaldlega að greina
frá lífsferli mínum eins og hann var í
raun og veru, frá einu skrefi til annars,
og af öllum mætti reyndi ég að forðast
að leggja mat á atferli m itt."
Bjó til Skinnerbúrið
Skinner segist sjálfur vera fúskari sem
gaman hafi af því að finna upp á ýmsum
hlutum. Hann bjó til hið fræga Skinnner-
búr sem mikið er notað í rannsóknum á
námssálarfræði. Búr þetta er eins konar
lokaður kassi. A öðrum gafli þess er
stutt þverslá og undir henni matarskál.
skálina má tengja slánni, þannig að sé ýtt
á slána, komi matur í skálina úr geymi,
sem er utan á búrinu. Inni í slíku búri
hefur hann jafnvel kennt dúfum að leika
borðtennis að því cr sagt er! í síðari
heimsstyrjöldinni hannaði hann eld-
flaugakerfi sem átti að geta lotið stjórn
dúfu, en varnarmálaráðuneytið vildi
ekkert hafa með það að gera.
Yngri dóttir Skinners, Deborah, var
alin upp í sérstökum klefa sem var
lokaður, hljóðeinagngraður og nákvæm-
lega fylgst með hitastigi hans. Skinner
sætti þá miklum ámælum opinberlega,
og var sakaður um ógeðfellt uppeldi, en
báðar dætur hans hafa vaxið úr grasi sem
heilbrigð börn og dafnað vel.
Allt snýst um
kenningarnar
Allt líf Skinners hefur snúist um kenn-
ingar hans í atferlissálarfræði. Þegar
hann skoðar veðhlaupahesta á hrossabúi
í Kentucky lætur hann þau orð falla að
sannarlega væri hægt að þjálfa hestana
til að hlaupa hraðar með því að hafa í
grennd hvatningahróp á segulbandi, og
búa til áreiti sem líkist hesti sem er í
fararbroddi. Á málstofu háskólakennara
greip sálfræðingurinn Erich Fromm eitt
sinn reiðilega fram í fyrir honum og
sagði að menn væru eitt og dúfur annað,
eins og andmælendur Skinners benda
raunar oft á. Einu viðbrögð Skinners
voru að velta því fyrir sér hvort hann geti
örvað slíka framkomu af Fromms hálfu
með því að kinka kolli og brosa í hvert
skipti sem sálfræðingurinn léti hönd sína
síga!
Skinner lætur ævikvöld sitt ekki fara
til spillis, og leggur gjörva hönd á margt.
Hann situr t.d. löngum stundum við að
þýða margs konar skáldskap jafnt sem
fundarsamþykktir yfir á tæknimál atferl-
ishyggjunnar. Hann les fjölbreytilegasta
efni, en hefúr lítið álit á húmanískum
fræðum; telur þau nánast einskis virði. I
einkalífi sínu rekst hann á hindranir í
mannræktarstarfinu. „Það er vandi að
vera saman", sagði hann eitt sinn um
Evu konu sína. „Ég geng hraðar en hún
og lengur. Hún þarf á skemmtunum
(kvikmyndum. sjónvarpi. leikritum) að
halda en ég get verið án þeirra. Hvað er
sanngirni? Hve langt á ég að ganga í því
skyni að gera hana hamingjusama þegar
ég veit að það gerir mig síður ánægðan."
„Hef misst stjórn á
þessu“
Sjálfur er Skinner ekki yfir sig hrifinn
af þeim góðu viðtökum sem verk hans
hafa hlotið hér og hvar. „Ég hef misst
stjórn á þessu," segir hann. „Að sitja
einn við skriftir, það er eina málatferlið
sem ég get reitt mig á.“
Árið 1953 trúði Skinner þremur nem-
endum sínum fyrir því að það væri mikið
undur ef kenningar hans yrðu enn hafðar
í hávcgum aldarfjórðungi síðar. Nú
segir hann að ástæðan fyrir því að
sálfræðingar sem aðhyllast atferlishyggju
eru orðnir svo fáir sem raun ber vitni sé
sú að fá störf séu í boði í tilraunasálar-
fræði í háskólum, og vegna þess að þeir
sem kosið hafa að vinna með roftur og
dúfur á tilraunastofum eru ekki alltaf
skemmtilegasta fólkið í háskólunum."
En hann er sannfærður um að atferlis-
hyggjan eigi engan raunverulegan keppi-
naut sem geti velt henni af stalli. „Hún
hefur," segir hann, „fyrir fullt og allt
leyst aðrar skýringaraðferðir í sálarfræði
af hólmi.“
Flestir sálfræðingar
ósammála Skinner
Áhersla Skinners á að atferli skipti
meira máli en tilfinningar hefur víða haft
áhrif á hugmyndir manna, t.d. hvað
varðar refsingar og uppeldi, og einnig
gætir þessara áhrifa í geðlækningum. En
Skinner er full drjúgur með sig þcgar
hann staðhæfir að atferlishyggjan eigi
cngan hættulegan keppinaut. Sú niður-
staða málfræðingsins Normans Chomsky
að djúpgerð mannlegs máls sé ásköpuð
hefur lengi verið talin meiri háttar áfall
fyrir atferlishyggju, sem gengur út frá
því að máltaka, eins og allt annað atferli
manna og dýra, sé einfaldlega viðbragð
við umhverfinu. Nú á dögum eru flestir
sálfræðingar ósammála Skinner um að
hægt sé að skýra mannlegt atferli með
hugtökum eins og umbun og refsing.
Fergus Craik, sálfræðingur við Toronto
háskóla, segir: „Við getum ekki fallist á
þá staðhæfingu Skinners að engin starf-
semi eigi sér stað í huga mannsins."
Skinner ver þó kenningar af fullri
hörku og heldur því jafnan fram að
gagnrýnendur sínir hafi misskilið sig.
Hann er staðráðinn í að halda enn á
brattann og brydda upp á nýjum efnum.
Enginn neitar því að hann er einna
fremstur þeirra hugsuða sem halda því
fram að engin hugsun sé til. Hann segir:
„Ég hef aldrei haldið því fram að ég væri
öðruvísi en dúfurnar mínar."
Lausl. þýtt úr TIME.