Tíminn - 04.11.1983, Side 9

Sameining sveitarfélaga
þcir skólar sem byggja þyrfti yrðu stærrr
og dýrari í byggingu og rckstri cn svo að
þcir yrðu byggðir í hverri sveit. Það Iá
því Ijóst fyrir að mörg sveitarfélög voru
nauðbeygð til samstarfs um lausn
vandans, og hefur nú þegar víðast tekist
um þetta góð samvinna.
Aðalvandamál skólanna nú er dráttur
á grciðsluhluta ríkisins svo og vega-
lengdirnar sem nemendur þurfa að aka
í og úr skóla. Hvorugt þetta mun
hreytast þútt hreppamörk verði færö
aftur og fram. Verði hins vegar breytt til
þannig. að hver hreppur verði alveg
sjálfstæð rekstrareining, þá þýðir það
v.íða uppstokkun skólakerfisins. Væri
íormælendum þessara mála full þörf á að
kanna hvað sú endurskipulagning myndi
kosta og sýn.t fram á að 4-5 hundruð
manna byggð gæti valdið því verkcfni
ein sér.
Það skársta við að fleiri sveitir. eins og
nú er, .sameinist um grunnskóla, er að
með Jj'eint hætti er hægt að fá fjölmennt-
itðra kennaralið.
Brunavarnir þarf að hafa samstarf um
á stærra svæði og víöa er það samstarf
grcinargóðar upplýsingar hagstofu-
stjóra, Klemensar Tryggvasonar, í grein
er hann nefnir „Skil og frágangur árs-
reikninga svcitarfélaga". Set hér inn
örfá upplýsingaatriöi vegna þeirra sem
ekki sjá „Svcitarstjórnarmál", en hafa
áhuga á svcitarstjórnarmálum í
framkvæmd. Hagstofustjóri segir m.a.:
„Svo að segja allir kaupstaðirnir hal'a
ekki skilað reikningum á hinu lögskipaöa
formi------“ Ársrcikningur 1979 hafði
ckki borist frá 32 svcitarfélögum. Þá
voru liðin 2 ár og 3 mánuðir, síðan
rcikningi þess árs átti að hafa verið
skilað lögum samkvæmt. Ársreikningur
1980 hafði ckki borist frá 40 svcitarfé-
lögum. Þá var-------„Frá samtals 52
svcitarfclögum vantaði ársreikning 1979
og 1980 cða þá báöa".
Niðurstaða hagstofustjóra varð sú, að
ef ckki fáist úr þcssu bætt muni
skýrslugcrð Hagstofunnar um fjármál
svcitarfélaga rcnna út í sandinn. Hann
gerir því það að tillögu sinni að bcitt
verði ákvæðum 14.. gr. laga um tekju-
stofna sveitarfélaga. Þessi 14. grein fjall-
ar um stöðvu'n framlaga úr Jöfnunarsjóði
þar til reikningsskil hafa verið gcrð.
Þarf nokkurn mann að undra þótt að
í sumuni þessara'224 svcitarfélaga skap-
ist grciðsluörðuglcikar þcgar viðkom-
andi geta velt vandanum á undan sér og
smcygt scr fram hjá öllu eftirliti og
aðhaldi svo árum skiptir og án þcss aö
missa nokkurs í varðandi framlag úr
Jöfnunarsjóði? .
Verkefni sveitarfélaga
Þaö cr dálítið örðugt að ræða af
raunsæi um væntanleg verkefni „hinna
stóru svcitarfélaga", þar sem þessi verk-
cfni svífa enn í lausu lofti. Hitt er
nærtækara að ræða stuttlega um það-
hvernig þeim vcrkefnum er skilað scm
sveitarfélögin annast nú og hverra breyt-
inga megi vænta ef miðað er við 400-500
manna íbúatölu.
Stærsta verkefni sem sveitarfélögin
annast munu vera fræðslumálin. Með
setningu grunnskólalaganna varð mikil
lenging á skólaskyldu og skólasetu barna
í dreifbýlinu. Jafnframt var Ijóst að
þegar komið á. Þar er mest um vert að
hafa góðar samgöngur, því aö stundum
þarf að kalla á aðstoð annarra.
Byggingarfulltrúi í föstu starfi í hverri
sveit er kostnaöársamara en svo aö einn
dreitbýlishreppur ráði við það, cnda
’engin fullnægjandi vcrkcfni. Þetta er
lika starf sem mörg sveitarl'élög leysa nú
sameiginlega.
Hcilsugæslustöðvar eru þær raunhæf- ‘
ustu cndurbætur sem gerðar hafa verið
á heilbrigðisþjónustunni. Til reksturs
þcirra þarf auk húsnæðis a.m.k. einn
lækni og eitthvert annað starfslið. Þær
hljóta því að þjóna hver um sig allstóru
svæðj og vcrða ckki byggðar upp í hverri
svcit, þó nokkuö stórar séu. Þetta ræður
því cngu um sameiningu svcitarfélaga.
Hcilbrigðiscftirlit og bókasöfn cru
smærri vcrkcfni, sem auðvclt cr að sinna
og cftir mismunandi leiðum.
Nú mun cðlilcga koma upp sú spurn-
ing hvort engu þurfi að breyta og hvort
ekki eigi að færa vcrkefni frá ríkisvaldinu
út á landsbyggðina? Slíkri spurningu
vcröur ckki svarað mcð já eða nei. Ég
vil bara bcnda á, að valdið, og í þessu
tilfclli ríkisvaldið, cr sjaldan viljugt að
draga saman seglin, þess vegna er ósýnt
hvað úr þcssum umræddu flutningum
vcrður og enn óvissara hverjir fjármunir
verði látnir fylgja. Því miðureru til slæm
dæmi um slíkt.
Það er trú mín, að umrædd stækkun
svcitarfélaga í 400-500 íbún, leysi engan
vanda og ég undrast ef forystumenn
þessara mála trúa því sjálfir. Samt mun
líklega verða haldið áfram áróðrinum
um stækkunina og ótæpilega vitnað í
erlenda reynslu, svo haldgóð sem hún er
hérlendis, eða það vcröur snúið inn á þá
braut að auka samstarf sveitarfélaganna
um lausn stærri mála eins og nú er víða
gert s.s. varðandi grunnskóla, heilsu-
gæslustöðvar, byggingaþjónustu, elli-
heimili o.fl. Verður þá búið að fara í
hring og í þeirri hringferð hafa smá-
byggðarlögin verið brotin niður, líka
þau sem kusu að standa á eigin fótum í
goðu samstarfi við umhverfi sitt og með
fullri greiðsluþátttöku í sameiginlegum
verkefnum.
fjárhagsstöðu sveitarfélaga séu tvær og
hvorug bundin íbúafjölda. Hin fvrri er
að fjárfestingar hafa veriö meiri en
eínahagurinn þoldi og hin ástæðan er
að eftirlitið með fjárreiðum sveitarfélaga
Itefur stundum brugðist.
í fámennum sveitarfélögum er reikn-
ingshaldið aukastarf, unnið í hjáverkum,
oft án undirbúnings eða æfmga í bók-
haldi og reikningsuppgjöri, þess vegna
er eftirlit. leiðbeiningar og markvisst að
hald grundvallarnauðsyn til öryggis af-
komu þeirra. Þetta eftirlit er í hreppun-
um sjálfum og hjá sýslunefndunum.
Þekki ég ekki annað en að það sé vel
rækt og leiðbeiningar séu sjálfsagðar. ef
þörf krefur.
Félagsmálaráöuneytið á aö sjá um
eítirlit með bæjarfélögum. Ákvæði í
lögurn um Jöfnunarsjóð .sveitarfélaga
veita ráðuncytinu mjög sterkti aðstööu
til þess að framíylgja kröfum um reikn-
ingsskil, ef þess gerist þörf. Ég hef
stundum óttast að þessu eftirliti sé
slælega framfylgt. en nú liggur Ijóst fyrir
hver staðan er.
í 2. tbl. Sveitarstjórnarmála 1983 cru
Fyrsta atlagan
Þann 27. maí 1966 skipaði Eggert G.
Þorsteinsson, þáverandi félagsmálaráð-
herra, 9 manna nefnd til þess að gera
tillögur um breytingar á sveitarstjórnar-
lögum. Skilaði hún sameiginlegu áliti í
frumvarpsformi 22. okt. 1968. I þeim
drögum er yfirleitt ráðandi það sjónar-
mið að unnið skuli að sameiningu sveit-
arfélaga eftir samningaleiðum, þó er í
lokin lagt til, að ráðherra fái heimild til
þess að sameina þá hreppa nágranna-
sveitarfélagi eða kaupstað, sem hafa
færri en 50 íbúa. Þá voru 10 sveitarfélög
sem ákvæðið náði til og af þcim eru nú
tvö komin í eyði.
í ítarlegri greinargcrð, sem nefndin
sendi frá sér, er landinu skipt í 66
athugunarsvæði og liggur beint við að
skilja það sem ábendingu um æskileg
sveitamörk við endurskipulagningu
sveitarstjórnarumdæma. Það er ein-
kennandi við þessar ábendingar að sýslu-
félög og þá auðvitað sýslunefndir eru
ekki til í þeirra framtíðarboðskap, þess
í stað eru oft heil sýslufélög gerð að einu
sveitarfélagi t.d. er Vestur-Húnavatns-
sýslu ætlað að vera einn hreppur og
Austur-Húnavatnssýslu annar hreppur,
væntanlega með aðsetri sveitastjóra á
Hvammstanga og Blönduósi.
Ekki fæ ég séð hvers vegna núverandi
sveitarfélög geti ekki leyst sameiginlegar
skyldur sínar við þjóðfélagið sem sýslu-
félag, jafnvel þó að skyldurnar yrðu
nokkuð auknar. Eftir sem áður héldu
sveitarfélögin umráðum yfir sínum sér-
málum og hefðu hvert um sig frjálsa
ráðstöfun þeirra eftirstöðva sem hand-
bærar yrðu hjá sveitarsjóði hverju sinni
þegar samfélagsskyldum hefði verið
fullnægt.
Önnur atlaga
Nú er aftur vaxandi kliður um samein-
ingarþörfina, án þess að það skýrist
nánar hver verkefnin verði eða væntan-
leg fjármögnun þeirra.
í síðustu tillögum sem ég hef hér á
borðinu (Sveitarstjórnarmál, 4. tbl. 1983
svo og fleira), er lagt til að fyrirskipa nú
þegar sameiningu þeirra sveitarfélaga
sem hafa haft færri en 100 íbúa s.l. 5 ár,
en þau munu vera 51. Skulu þau jöfnum
höndum sameinast sveitahreppi eða ná-
lægum þéttbýliskjarna og skal í því
sambandi ekki hirt um sýslumörk, en þó
leitað álits sýslunefnda um það hvernig
sýslufélagið skuli limað sundur. Að þess-
ari umferð lokinni skal lágmarkstala í
sveitarfélagi vera 200 íbýar.
Þessari fyrstu aðgerð á að fylgja lítils-
háttar fjárframlag úr Jöfnunarsjóði og
án tillits til efnahagsstöðu viðkomandi
sveitarfélags. Hvað er þarna verið að
borga? Þá er gert ráð fyrir að undir lok
næsta kjörtímabils sveitastjórna verði
byggðamörk sveitanna aftur brotin upp
ntcð valdboði og nái þá til þeirra sveitar-
félaga sem hafa færri en 200 íbúa.
þarf fólk oft um lengri veg að sækja til
þess að mæta á nefndafundum. Vegur1
sú þörf svo mikið að hún virðist hafa
úrslitaþýðingu og krefjast forgangsréttar
til vegagerða, að mati þeirra.
En bíðum við. Þar sent þessi samein-
ing sveitarfélaga nær til hart nær allra
sveitarfélaga landsins með einum eða
öðrum hætti, geta menn spáð í hvað
þessi forgangsréttur í vegagerð muni
færa þeim.
Sennilega hefur þörfin fyrir bættar
samgöngur vegna stækkunar sveitarfé-
laga rifjast upp þegar fulltrúaráðið fór
að fjalla um sameiningu bæjarfélaganna
á Stór-Reykjavíkur svæðinu, en þar
telja þéir að tvær mótbárur vegi þungt:
„I fyrsta lagi myndi fjarlægðin aukast
milli kjósenda og fulltrúa þeirra ísveitar-
stjórn. í öðru lagi myndi aukast misvægi
milli sveitarfélaga í landinu ef rúmlega
helmingur þjóðarinnar væri í einu sveit-
arfélagi, en hinir þegnarnir skiptust í
fjölmörg smærri sveitarfélög."
Um fyrri mótbáruna ræði ég ckki.
Flestum mun veitast auðvelt að meta
hve þungt hún vegur. Unr hina síðari
er það að segja, að margt bendir til þess
að byggðin á höfuðborgarsvæðinu stefni
í borgríki. Mun þaðborgríki áreiðanlega
ráða þessum málum að eigin vild, enda
vafalaust óeðlilegt að þeirra mati, að
dreifbýlismenn í fjarlægum landshlutum
segi þeim fyrir verkum um það hvernig
þeir hagi samstarfi sínu í sveitarstjórn-
armálum.
Fjármál sveitarfélaga
Eitt af þeim vandamálum sem þráfald-
lega er vikið að í umræðu um sameiningu
sveitarfélaga er fjárhagsstaða þeirra.
Má á sumum skilja að þar sé fyrst og
fremst um vanda smærri sveitarfélag-
anna að ræða og á honum ráðist vcruleg
bót með sameiningunni. Ekki hef ég enn
séð rök fyrir þessu. Það er að vísu talað
um hagræðingu, sem er tískuorð og
hefur oft reynst innantómt slagyrði þegar
á reynir.
Ég var lengi endurskoðandi sveitar-
sjóðsreikninga S.-Þing. oggeröi eitt árið
athugun á hver væri svejtárstjórnar-,
kostnaður hjá viðkomandi hreppum
miðað við % af innbórguðum tekjum.
Kont þá í Ijós að tvö fámennustu sveitar-
félögin voru hlutfallslega með lægstan
stjórnunarkostnað,
Á fundi að Hellu, scm Samband
íslenskra sveitarfélaga stóð að s.l. vctur,
var í lok hans gerð svohljóðandi ályktun:
„Fulltrúaráðið vekur athygli á mjög
alvarlegu fjárhagsástandi í sveitarfé-
lögum landsins. Óðaverðbólga ogóverð-
tryggðir tekjustofnar sveitarfélaga hafa
gert það að verkum að flest sveitarfélög
landsins eru þess vanmegnuð að sinna
lögboðnum verkefnum."
Ég undrast að stjórn Sambands ísl.
svfj. skuli senda frá sér þcssa yfirlýsingu.
Réði þarna cf til vill sú tíska að hafa uppi
háværan harmagrát?
Ekki skal verðbólgunni hælt og auðvitað
hefur hún sín áhrif hjá sveitarfélögunum
eins og öllum öðrum í landinu, en þó
skal á það bent, að ýmsir tekjustofnar
sveitarfélaganna hækka með verðbólgu,
s.s. fasteignaskattur, aðstöðugjald og
útsvar, að jöfnu tekjuhlutfalli. Það hafa
því ýmsir lakari aðstöðu til þess að ná í
land með greiðslur, ef útgjöld cru í hófi.
Sú fullyrðing að flest sveitarfélög
landsins séu þess vanmegnuð að sinna
lögboðnum verkefnum er tæpast
trúverð, allra síst þegar við lítum í
Sveitarstjórnarmál 2. tbl. 1983, bls. 113.
Þar er greint frá því að 43 sveitarfélög af
224 hafi hlotið aukaframlag úr Jöfnunar-
sjóði vegna þess að þau skorti tekjur til
lögboðinna eða óhjákvæmilcgra út-
gjalda, og þessi óhjákvæmilegu útgjöld
hef ég rökstuddan grun um að séu
a.m.k. sums staðar vaxtagreiðslur vegna
mikillar fjárfestingar og gæti því verið
sjálfskaparvíti.
í upplýsingum sem ég aflaði mér um
þessi 43 sveitarfélög eru 5 með færri en
100 íbúa cða 10% fámennissveitanna,
sem l'agt er til að leysa upp. Einnig eru
5 kaupstaðir af 23, eða rúmlega 21%. Þá
eru eftir 152 sveitarfélög og af þeim fá
33 aukaframlag, sem einnig er rúmlega
21% af fjöldanum.
Ég hygg að megin orsakir slæmrar
— eftir Úlf Indriðason frá Héðinshöfða
Inngangur
■ Mörg undanfarin ár hafa stjórnvöld
haft þungar áhyggjur af nauðsyn þess að
sameina sveitarfélög og rætt margvísleg
úrræði til lausnar því vandamáli. Nefnd
eftir nefnd hefur verið sett á laggirnar og
allar átt það sameiginlegt að í þeim situr
enginn fulltrúi frá þeim fámennis- sveit-
arfélögunt, sem björgunarstarfsins eiga
að njóta.
Umræður og greinargerðir þessara
nefnda fjalla allar um þörfina á stækkun
sveitarfélaganna til þess að þau ráði viö
ótiltekin verkefni sem ríkisvaldið kann
e.t.v. að fela þeini í óljósri framtíð. Hins
vegar er aldrei rætt um hvort viðkomandi
byggðarlög muni verða styrkari til þess
að leysa þau verkefni, sem þau þegar
annast og ráða miklu um búsetu og
byggðaþróun sveitarfélaganna.
Jafnhliða þessu hefur aldrei komið
svo fram ósk þéttbýliskjarna um bæjar-
réttindi, að hún væri ekki rakleitt sam-
þykkt af stjórnvöldum og því síðan
fagnað af viðkomandi sveitarfélagi, sem
mikilsverðum áfanga til umráða eigin
mála.
Jafnframt er því beint til hreppsnefnda
þar sem íbúatalan er lægri en 300 að þær
geri gangskör að því að sanieinast svo að
leiði til samruna í svcitarfélög með
íbúafjölda á bilinu 400-1000. Tæpast
verður þetta skilið öðruvísi en þannig.
að þarna sé hikað við að segja fullum
hálsi að annars verði haldið áfram á
sömu braut og farið í enn einn lögboðs-
róðurinn.
Aftur er boðið upp á aukaframlag úr
Jöfnunarsjúði næstu 3 árin, sem þó fer
lækkandi. Þá kemur málsgrein. sem allir
er þessi málefni varða, ættu að hugleiða.
Hún er svo: - „þá lýsir fulltrúaráðið því
yfir að þaö telji að nauösynlegustu
endurbætur á vegakerfi innan hins sam-
eiginlega svcitarfélags eigi að njóta for-
gangs á vegaáætlun næstu 6 árin eftir
sameininguna."
Auðvitað munu allir fagna bættum
samgöngum svo mikilsverðar eru þær
dreifbýlinu og þessir vísu menn sjá eins
og aðrir að þegar sveitarfélögin stækka
Fyrri hluti