Tíminn - 02.10.1986, Síða 10

Lestunar-
áætlun
Skip Sambandsins
munu ferma til íslands
á næstunni sem hér
segir:
Aarhus:
Alla þriðjudaga
Svendborg:
Alla miðvikudaga
Kaupmannahöfn:
Alla fimmtudaga
Gautaborg:
Alla föstudaga
Moss:
Alla laugardaga
Larvik:
Alla laugardaga
Hull:
Alla mánudaga
Antwerpen:
Alla þriðjudaga
Rotterdam:
Alla þriðjudaga
Hamborg:
Alla miðvikudaga
Helsinki:
Hvassafell..........8/10
Hvassafell..........4/11
Gloucester:
Jökulfell......... 11/10
Jökulfell..........29/11
New York:
Jökulfell......... 12/10
Jökulfell.......... 1/12
Portsmouth:
Jökulfell......... 12/10
Jökulfell.......... 1/12
10 Tíminn
Fimmtudagur 2. október 1986
BÆKUR
llllllllllllllllll....

m.
SKIMDEILD
SAMBANDSINS
Sambartdshúsinu
Pósth. 180 121 Reykjavík
Simi 28200 Teiex 2101
Þættir úr íslenskri hagsögu
Landshagir.
Þættir úr íslenskri atvinnusögu,
gefnir út f tilefni af 100 ára afmæli Lands-
banka Islands.
Ritstjóri Heimir Þorleifsson.
Reykjavik 19B6
Landsbanki íslands.
Ekki skal endurtaka það sem hér
er sagt á titilsiðu bókarinnar. Þetta
eru nokkrar sjálfstæðar ritgerðir. I
liði höfunda gætir öllu meira tiltölu-
lega ungra fræðimanna.
Louis Zöllner
Helgi Skúli Kjartansson skrifar
um hann sem erlendan fjárfestanda
á fslandi árin 1886-1912.
Enda þótt talsvert hafi verið skrif-
að um Zöllner, eins og Helgi Skúli
bendir á, er það all mjög runnið frá
mótstöðumönnum hans.
Erfitt er að gera upp áhættufé
Zöllners í verslun og útgerð á íslandi
og sjá hvað hann hefur þar borið úr
býtum. Veruleg áföll koma þar á
móti ávöxtun fjár og ábata annað
veifið. Hitt er víst að um hans
hendur barst inn í atvinnu og við-
skiptalíf á íslandi verulegt erlent
fjármagn á þeim tíma sem skortur
var á slíku. Nafn hans má því vel
geymast í sögu okkar.
Hvað skildu hvalveiðar
Norðmanna eftir?
Það er viðfangsefni sem Trausti
Einarsson glímir við í ritgerð um
erlent fjármagn í hvalveiðum við
ísland og tekjur landsmanna af þeim
1883-1915.
Það er nú mála sannast að marga
liði þess reikningsdæmis verður að
áætla en ærinn fróðleikur er hér
saman kominn um hvalveiðar
Norðmanna og umsvif þeirra. Það
þykist ég sjá að Hans Ellefsen hafi
verið umsvifamestur í hópi þessara
hvalveiðimanna. Eins virðist óhætt
að treysta því að Norðmenn hafi
rekið verulega ofveiði í hvalastofnin-
um við ísland þessi ár, enda fluttu
ötulustu hvalveiðimennirnir sig í
Suðurhöf þegar þeim þótti svo fátt
hvala eftir hér að ekki væri ómaksins
vert að eltast við þær leifar.
Vel má minna á tilvitnun seni
Trausti hefur í Spendýrin eftir
Bjarna Sæmundsson að skaðsemi
steypireyðar og annarra reyðarhvala
sé sú helst að þeir keppa við ufsa,
síld og spærling um sömu átu. Fækk-
un reyðarhvala í Norðurhöfum hafi
því sennilega örvandi áhrif á vöxt og
viðgang þessara fiska.
Landsbankafarganið
1909 og réttarstaða
gæslustjóranna
Bergsteinn Jónsson skrifar um
Landsbankafarganið. Mönnum er
Ijóst hvað gerist en fengur var að sjá
hvað að baki bjó og mönnum gekk
til. Bergsteinn hallast helst að því að
gróin óvild milli Björns Jónssonar
°g Tryggva Gunnarssonar hafi þar
mestu ráðið.
Tryggvi Gunnarsson stóð alla tíð
fast með Hannesi Hafstein systur-
syni sínum. Alla ráðherratíð Haf-
steins 1904-1909 var Björn Jónsson
fremsti málsvari stjórnarandstöð-
unnar. Það var meira en Tryggvi
Gunnarsson gat þolað fornvini
sínum.
Björn bar brotinn og bilaður mað-
ur þegar hann tók ráðherradóm
1909. Eflaust hefur hann hlustað á
Björn Kristjánsson um bankann og
hvernig honum væri stjórnað. Sjálf-
sagt hefur hann trúað því, að þar
væri stefnt í óefni. Hann heimtaði að
fá sent afrit af fundargerðum banka-
stjórnarinnar. Tryggvi svaraði því til
að þær fundargerðir væru engar til
og engin skylda að skrifa þær þó að
gæslustjórar ættu rétt á því að bókað
væri ef þeir gerðu ágreining. Þegar
bankastjóri neitaði þannig að taka
fyrirmæli ráðherra til greina þótti
Birni mælirinn fullur. Honum hefur
eflaust þótt mikið við liggja og hefur
tekið þetta málefnalega þar sem
hann rak báða gæslustjórana með
Tryggva en annar þeirra var flokks-
bróðir hans á þingi og eftirmaður í
ráðherrastól, Kristján Jónsson.
Sigurður Líndal skrifaði svo um
réttarstöðu gæslustjóranna og mál-
flutning á Alþingi. Fer vel á því að
þessu sérstaka æsingamáli í sögu
banka og stjórmála eru gerð svo
glögg og skemmtileg skil sem þessar
greinar Bergsteins og Sigurðar eru.
Landsverslunin
Guðmundur Jónsson skrifar um
baráttu um landsverslun 1914-1927.
Það er vel þess vert að segja
samtíð okkar frá Landsversluninni á
aðgengilegan hátt eins og hér er gert.
Nú má heyra unga hagfræðinga
tala um það að minnkuð ríkisafskipti
losi fólk handa framleiðslunni. Því
er vert að athuga t.d. líkur þess að
landsverslun með einkasölu á olíu
eins og hér var 1922-25 þurfi meira
starfslið en olíufélögin.
Jón Þorláksson vildi rétta við
fjárhag ríkissjóðs með því að „real-
isera“ verslunarfyrirtæki ríkissjóðs
og nota féð sem þá losnaði til þess
að greiða skuldir landsins.
Lokaþáttur Islandsbanka
Sumarliði ísleifsson skrifar grein
undir nafninu „íslensk eða dönsk
peningabúð?“. Saga íslandsbanka
1914-1930.
Hér er saga bankans rakin skil-
merkilega. Höfundur nefnir skoðun
Ólafs Björnssonar að uppgjör bank-
ans 1930 hafi verið fjármálaleg af-
glöp og er honum ekki sammála,
Um slíkt má lengi deila. Tvær leiðir
verða aldrei farnar samtímis. Pers-
ónulega hallast ég að því að eitt hið
merkasta sem Ásgeir Ásgeirsson
afrekaði á 30 ára þingsmannsferli sé
samkomulagið um stofnun Útvegs-
bankans á rústum íslandsbanka.
Nú segja sumir vísir menn að það
sé þjóðarógæfa að hér starfa bankar
sem eru ríkiseign. Þá er ekki út í
bláinn að Landsbankinn láti rifja
upp sögu þessa hlutafélagsbanka.
Togaraútgerð í
Reykjavík 1920-1931
Svo heitir ritgerð eftir Bjarna
Guðmarsson.
Togurum í Reykjavík fjölgaði
mjög 1920. Það var eðlilegt. Arið
1917 voru 10 togarar seldir til
Frakklands. í þau skörð þurfti ein-
hvernveginn að fylla. Auk þess voru
eigendur seldu togaranna skyldaðir
til að fá önnur skip í staðinn þegar
ástæður leyfðu að loknu stríði.
Hér er rakin saga þessarar útgerð-
ar og afkomu hennar. Þennan áratug
voru gerðir út frá Reykjavík 23-27
togarar. Árið 1920 voru 16 togarar
keyptir. Þá var verðlag hátt og
skipin dýr en mikið verðfall fylgdi á
eftir.
Þau togarafélög sem stofnuð voru
1920 urðu flest skammlíf og það
urðu líka ýmis þeirra sem á eftir
komu.
Aldrei mun togaraútgerðin hafa
orðið eins arðsöm og hún var fyrir
stríðið 1914.
Þarna er saman kominn ýmiskon-
ar fróðleikur um útgerð togara á
þriðja tug aldarinnar og vitnar höf-
undur í prófritgerð sína um það efni.
Gengishækkunin 1925
Hannes H. Gissurarson skrifar
um gengishækkunina 1925. Það er
fræðimannleg upprifjun þess sem
gerðist. Rakinn er aðdragandi máls-
ins og gerð grein fyrir röksemdum
með og móti gengishækkuninni. Síð-
an er reynt að meta afleiðingarnar.
Þá spyr höfundur:
„Var gengishækkunin atvinnuveg-
unum ofviða?" Svo segir hann:
„Svarið við þessari spurningu hlýt-
ur að verða neitandi af þeirri ein-
földu ástæðu að þeir lifðu hana af án
þess að bíða neinn umtalsverðan
hnekki“.
Hvaðan kemur Hannesi sú trú að
atvinnuvegir hafi ekki beðið umtals-
verðan hnekki? Hefur hann talið
saman þau gjaldþrot fyrirtækja sem
rekja má til gengishækkunarinnar?
Eitt er að verða fyrir umtalsverðum
hnekki og annað að gefast upp og
hætta þegar í stað. Persónulega eru
mér hugstæðastir bændur sem geng-
ishækkunin þyngdi skuldaklyfjar á
svo að kalla mátti að þeir sliguðust
undir þeim þar til þeir fengu kreppu-
lán 1933 sem leystu þó ekki allan
vanda. Hvað er svo verið að blaðra
um „engan umtalsverðan hnekki“.
Hvað er þá umstalsvert.
Hannes segir hér gamla sögu um
tilsvar Ólafs Thors um stóra nautið.
Ég heyrði þá sögu þannig að á fundi
á Álafossi hefði Sigurjón Pétursson
á Álafossi sagt eitthvað á þá leið að
Ólafur Thors ætti ekki að þola Jóni
Þorlákssyni gengishækkun. Sigurjón
var íþróttamaður mikill og gamall
glímukóngur. Þá svaraði Ólafur að-
eins:
„Farðu niður að Korpúlfsstöðum
og snúðu niður stóra nautið hans
föður míns“.
Mér finnst sagan betri svona en í
þeirri gerð að Ólafur hafi talað um
að senda hóp útgerðarmanna. Hins
vegar er það sjálfsagt rétt að gengis-
hækkunin hefði orðið meiri ef Jón
Þorláksson hefði fengið að ráða í
flokki sínum.
Ritgerð Hannesar er skemmtileg-
ur og gagnlegur lestur enda þótt ekki
sé hægt að vera honum sammála um
allt.
Niðurlagsorð
Enn eru í þessari bók þrjár rit-
gerðir. Sigfús Jónsson skrifar um
alþjóðlega saltfiskmarkaði og salt-
fiskútflutning íslendinga 1920-1932.
Jón Böðvarsson skrifar um þróun
iðnaðar og Björn Stefánsson um
verðlag landbúnaðarafurða. Allt eru
þetta viðfangsefni sem talsverðu
skipta og hafa skipt þjóðarbúskap-
inn í heild.
í heild má segja það um þessa bók
að efni hennar er allt til glöggvunar
á hagsögu þjóðarinnar. Yfirleitt er
efnið þannig valið, enda þótt það sé
sótt til liðins tíma, að það er til
fróðleiks sem að gagni má verða á
líðandi stund. Sögulegur fróðleikur
er nytsöm þekking meðan nokkurs
er vert að læra af reynslunni, þó að
viðhorf og ástæður allar breytist frá
ári til árs.
H.Kr.
LESENDUR SKRIFA
lllllllllllllllll
Brugðust sölumenn skyldu sinni?
Endurskins
merki
eru
EKKI SÍÐUR
fyrir
FULLORÐNA
Driföxlar, hlífar
og hjöruliðir
á góðu verði
wmm&
[MDIMIUSTAHF
Jámhálsi 2 Simi 83266 UORvk
Pósthólf 10180
í Tímanum 26. ágúst eru sagðar
fréttir af aðalfundi Landssamtaka
sauðfjárbænda, sem haldinn var að
Hólum 3.-4. ágúst sl. Þær fréttir eru
hafðar eftir formanni samtakanna,
Jóhannesi Kristjánssyni.
Getið er ýmissa samþykkta sem
gerðar voru á fundinuni og nefndir
nokkrir menn, sem fluttu ávörp og
erindi á fundinum. Er gott til þess að
vita, að þeir menn, sem búa yfir
þekkingu, er getur komið bændum
að gagni, miðli henni öðrum til
leiðbeininga og upplýsinga um það
sem framleiðslugreinina varðar,
og til hjálpar gæti orðið sauðfjár-
bændum í þeim vanda, sem þeir eru
í með framleiðslu sína, sökum mark-
aðsleysis erlendis, sem við búum
við, og síminnkandi sölu og neyslu
dilkakjöts á innlendum markaði.
En eitt sem maður rekur augun í
og saknar við lestur þessarar frásagn-
ar, er að hvorugur þeirra Sigurgeirs
Þorgeirssonar og Gunnars Páls Ing-
ólfssonar, eru meðal þeirra sem
fluttu fundinum skýrslur eða létu frá
sér heyra um árangur þeirrar sölu-
herferðar sem þeir stóðu að í fyrra
með dilkakjöt á Bandaríkjamark-
aði.
Þeir voru þó leiðandi menn á
stofnfundi samtakanna á Hvanneyri
í fyrra og vöktu þar bjartar vonir uni
sölumöguleika þar.
Það hlýtur að hafa orðið mörgum
fundarmanni vonbrigði að fá ekki
frá þeim skýrslu um gagn þess máls.
Það var ekki síður nauðsynlegt
vegna þeirrar umræðu, sem óspart
hefur verið haldið uppi um hverjar
ástæður lægju til þess að sú fram-
kvæmd misheppnaðist og virðist
helst úr sögunni. Full ástæða hefði
verið til að fundinum væri gerð grein
fyrir því hvaða „vondir“ menn og
stofnanir eyðulögðu ihana, eins og
haldið hefur verið fram, svo miklar
vonir sem þeir og aðrir bundu við
þennan dýrmæta og þráða markað í
fyrra og glöggt kom fram á Hvann-
eyrarfundinum.
Það verður varla annað sagt en að
þeir hafi með þessu brugðist skyldu
sinni í þessu efni, - og þá jafnframt
stjórnendur samtakanna.
Ef til vill er ætlunin að bæta úr
þessu með dreifibréfum til sauðfjár-
bænda með líkum hætti og gert var
af þeim félögum og öðrum í fyrra.
Þess munu margir hafa átt von á, þó
ekki hafi úr því orðið svo vitað sé.
Sauðfjárbændur munu bíða þess
með eftirvæntingu, að stórlega verði
dregið úr sláturkostnaði eins og
gefið er í skyn í þessum fréttapistli.
hitt verður þó ekki séð, að fundar-
samþykkt nægi til þess, og heldur
ekki hvernig hægt er með tillögusam-
þykkt einni saman, að lengja sláturs-
tímann eins og ætla má af þessum
fréttapistli. Þar þurfi sitthvað fleira
að koma til en ein fundarsamþykkt.
Ekki verður af þessari frétt séð
hvort upp hefur verið tekin á fundin-
um tillaga fulltrúa á síðasta Stéttar-
sambandsfundi bænda, um að bænd-
ur lækkuðu kjöt sitt í verði til
kjötsala í því skyni að auka neyslu
þess, til hagsbóta fyrir bændur! Flog-
ið hefur fyrir, að slík tillaga hafi
orðið þröskuldur í vegi fyrir verð-
ákvörðun á kjöti á þessu hausti og
tafið fyrir ákvörðun hennar.
Næst liggur að álykta, að slík
tillögugerð hafi átt að verða öðrum
starfs- og launastéttum fordæmi um
að lækka almennt laun sín. Hætt er
við að því tilboði verði mætt með
sama hugarfari og varð á árinu 1944,
svo sem frægt er.
Guðniundur P. Valgeirsson