Tíminn - 13.11.1986, Blaðsíða 9

Fimmtudagur 13. nóvember 1986 Tíminn 9
Útvegsbankinn fær V3 af 800 milljóna kröfu í þrotabú Hafskips:
Eðlilegt að bankaráðið hef ði
vikið bankastjórum úr starfi
- segir í skýrslu um viðskipti Útvegsbankans og Hafskips
Hér fara á eftir brot úr 110 bls. skýrslu nefndar sem Hæstiréttur skipaði
samkvæmt ákvörðun Alþingis til að kanna viðskipti Hafskips og
Útvegsbanka íslands. í nefndinni áttu sæti Jón Þorsteinsson, Brvnjólfur
G. Sigurðsson og Sigurður Tómasson.
Greiðslutryggingar
Liður í því eftirlitsstarfi að fylgj-
ast með verðmæti trygginga, var að
útbúa sérstök yfirlitsblöð, þar sem
fram komu annars vegar sundurlið-
aðar heildarskuldbindingar við
bankann og hins vegar tilgreindar
þær tryggingar sent voru fyrir
skuldbindingunum. Ekki voru
þessi yfirlitsblöð gerð með neinu
reglulegu millibili en að jafnaði
gerð tvisvar til þrisvar á ári. Yfir-
litsblöðin voru lögð fyrir banka-
stjórn og voru sá grunnur, sem
byggt var á, þegar tryggingarstaða
var borin saman við skuldbinding-
ar. Komið hefur fram, að upplýs-
ingar á yfirlitsblöðum voru á stund-
'um unnar á skrifstofu Hafskips, en
lögfræðingadeild bankans, eða
aðrar deildir eftir því sem við átti
hafi yfirfarið og sannnreynt það,
sem ástæða þótti til hverju sinni.
Rannsóknarnefndin telur ýmislegt
aðfinnsluvert um það, hvernig að
mati á tryggingum var staðið og
nefnir hér eftirgreind atriði:
1. Alla tíð síðan 1975 hefur trygg-
ingarvíxill DM 990.000 verið talinn
meðal trygginga. Hann hefurverið
umreiknaður hverju sinni á yfirlits-
blöðunum miðað við gildandi
gengi. Víxill þess mun upphaflega
hafa verið til tryggingar greiðslu
ákveðinnar skuldar, sem síðan er
löngu greidd. Samþykkjandi víxils-
ins er fyrrverandi aðaleigandi og
framkvæmdastjóri Hafskips, en
hann var keyptur út úr félaginu
1979. í athugun sinni 1978 sagði
bankaeftirlitið um þennan víxil og
nokkra aðra lægri tryggingavíxla,
að þeir væru „þannig frágengnir,
að þeir gætu reynst gagnslausir ef
á reyndi, aðallega vegna formgalla,
og metur bankaeftirlitið þá þar af
leiðandi ekki gilda sem tryggingu
fyrir skuldbindingum Hafskips
gagnvart bankanum.“ í greinar-
gerð sinni pr. 30.06.1985 telur
bankaeftirlitið „mjög óvarlegt að
líta á skjal þetta sem raunhæfa
tryggingu." Rannsóknarnefndin
telur skjal þetta verðlaust og hafi
verið svo um langt árabil. Engin
ákvörðun hefur verið tekin í bank-
anum um það, hvort reynt verði að
innheimta þennan tryggingarvíxil.
2. í athugun bankaeftirlitsinssegir
svo í skýrslu 07.11.1977: „Með
hliðsjón af ríkjandi óvissu á flutn-
ingaskipamarkaði virðist óvarlegt
að miða tryggingagildi á skipunum
við hærra en 70% af áætluðu
markaðsverði.“
Með þessu setur bankaeftirlitið
reglu, sem Útvegsbankinn tekur
síðan mið af á yfirlitsblöðunum
árin 1979-1980. Á yfirlitsblaði
dags. 01.03.1981 er hins vegar gerð
sú breyting, að í stað þess að miða
við 70% er hlutfallstalan hækkuð
upp í 85% á þeirri forsendu, að
„reynsla af sölu tveggja eldri skipa
sýni, að óhætt er að byggja á allt
að 85% af matsverði í stað 70%
eins og segir í skýringum með
yfirlitsblaði. Við mat á veðhæfni
kaupskipa er eðlilegt að miða við
tiltekið hlutfall af gildandi
markaðsverði. Við mat á því, hvað
talist getur eðlilegt hlutfall þarf
veðhafinn að taka tillit til fjöl-
margra atriða, eins og forgangs-
krafna í formi sjóveða, skyndilegra
verðsveiflna, hættu á að skip verði
kyrrsett erlendis o.fl. Varfærnis-
sjónarmiða ætti því að gæta hjá
veðhafa. Á hliðsjónar af markaðs-
vcrði, þá hlýtur hlutfallstalan að
endurspegla að nokkru öryggi
veðsiris. Kaupskip eldast og úreld-
ast vegna tækninýjunga og mark-
aðsverð sveiflast af ýmsum ástæð-
um. Að þessu athuguðu og með
hliðsjón af sögu viðskipta bankans
við félagið, þá sér rannsóknar-
nefndin enga forsendu fyrir því að
hækka hlutfallstölu úr 70% í 85%
og telur, að bankinn hefi ekki sýnt
eðlilega varfærni í þessu mati.
Rannsóknarnefndin telur heldur
ekki víst að 70% sé hlutfallstala
sem endilega sé raunhæf og vísar
til þess, að við mat á veðhæfni
ýmissa annarra eigna er notuð
lægri hlutfallstala, enda þótt veðið
mundi teljast vera í áhættuminni
flokki en kaupskip. Mat á veðhæfni
kaupskips getur verið brotajárns-
virði skips. Hins vegar hlýtur hver
einstakur banki að setja sér mats-
reglur að teknu tilliti til þeirra
varfærnissjónarmiða sem hann vill
láta ráða í viðskiptunum.
3. í ágúst 1982 var útbúið trygg-
ingarbréf fyrir USD 1.000.000 til
tryggingar hvers konar skuldum
við bankann með 1. veðrétti í
lausafjármunum samkvæmt við-
festri skrá. Við þinglýsingu var
gerð svofelld athugasemd á
tryggingarbréfið.
„Um áhvílandi skuld á nokkrum
bifreiða og lausafé við Útvegs-
banka íslands, sjá bréf dags.
07.03.1980.“
Bréf það sem vísað er til er
tryggingarbréf fyrir USD 400.000,
sem bankinn hafði þinglýst á árinu
1980. Við athugun kom í ljós, að
sömu eignir voru tilgreindar á báð-
um tryggingarskjölunum. Með
hliðsjón af því að nafnverð beggja
tryggingarskjalanna, þ.e. USD 1,4
millj., var notað sem grunnur að
reiknaðri tryggingu á yfirlitsblöð-
um bankans allt frá 20.09.1982, þá
var um tvítalningu á veðsetningu
að ræða. Tryggingar hafa þannig
verið oftaldar um USD 400.000 frá
þeim tíma. Að auki ber að hafa
í huga, að tryggingarupphæð þess-
ara bréfa var alla tíð miðuð við
gengi USD. Hins vegar eru þau
verðmæti, sem að baki trygging-
arbréfinu standa, lausafjármunir
sem eldast og ganga úr sér. í
ágúst 1982 voru 40% af veðsettum
lausafjármunum þriggja ára og
eldri. Með hliðsjón af eignasam-
setningu og hækkun á gengi USD,
þá er næsta víst, að tryggingarupp-
hæð þessara bréfa á yfirlitsblöðum
bankans hefur verið allmiklu hærri
en nam raunverulegu verðmæti
eignanna.
4. Um skipið Rangá var gerður
kaupleigusamningur á árinu 1982
með ákvæði um, að leigutaki
(Hafskip) væri skuldbundinn til að
kaupa skipið að ári liðnu á fyrir
fram ákveðnu verði, sem nam
USD 3.080.000. Á öllum yfirlits-
blöðum frá 31.08.1983 til og með
03.06.1985 er skipið metið til trygg-
ingar skuldbindingum á USD 3,0
milljónir. f skýringum með árs-
reikningi félagsins um verðgildi
skipa þess, er Rangá metin á USD
2.500.000 bæði í árslok 1983 og
1984. Andstætt við annað verðmat
skipa á yfirlitsblöðunum var verð-
mat á Rangá til tryggingar skuld-
bindingum ávallt skráð sem USD
3,0 milljónir. Viðmiðunin 70% eða
85% af matsverði var ckki notuð,
hcldur var miðað við sem næst
100% af kaupverði. Ómögulegt er
að sjá hvers vegna þessi eign er
metin á annan hátt en önnur skip.
Ef ennfremur er höfð í huga veik
eiginfjárstaða félagsins, sem
bankastjórn var sér ávallt meðvit-
andi um, þá er Ijóst, að varfærnis-
sjónarmið af hálfu bankans voru
ekki allsráðandi í viðskiptum við
félagið. Rétt þykir ennfremur að
benda á, að engin yfirlitsblöð um
tryggingar voru gerð á tímabilinu
31.08.1983-10.10.1984 eða í tæpa
14 mánuði og má þó sjá af viðskipt-
um félagsins við bankann, að veru-
legir greiðsluerfiðleikar voru hjá
félaginu og vanskil jukust á því
tímabili.
Fá 1/3 af kröfum
Af því, sem að framan er rakið,
má ráða að Útvegsbankinn gætti
þess ekki að hafa nægar tryggingar
fyrir skuldbindingum Hafskips við
bankann. Veikleikar tryggingar-
stöðunnar voru löngum svo aug-
ljósir, að bankinn átti að gera sér
grein fyrir þeim, auk þcss scm
bankaeftirlitið hafði hvað eftir ann-
að aðvarað bankann í þessum
efnum. Misbresturinn komst á
mjög alvarlegt stig síðustu ár við-
skiptanna, þegar kaupskipin lækk-
uðu stórlega í verði. Þótt ekki sé
hægt að ætlast til að bankinn sæi
fyrir slíkt verðfall, þá var þannig
staðið að eftirliti með hagsmunum
bankans, að við ekkert varð ráðið
þegarendalokinnálguðust. Hversu
illa tókst til rná gleggst sjá af því,
að Útvegsbankinn, sem ætlaði sér
að hafa nægar tryggingar fyrir öll-
unt skuldbindingum Hafskips, hef-
ir þegar í ársreikningi sínum fyrir
árið 1985 afskrifað 422 milljónir
króna sem tap á þessum viðskipt-
um, og enn eru ekki öll kurl komin
til grafar. Heildarkröfur bankans á
hendur þrotabúi Hafskips nema
um það bil 800 milljónum króna.
Allar líkur benda nú til, að bankinn
fái að hámarki 1/3 hluta af kröfum
þessum greiddan. Mat bankans á
tryggingum var með þeint hætti, að
sú spurning hlýtur að vakna hvort
meira var hugsað um að réttlæta
lánveitingar til Hafskips en gæta
hagsmuna bankans. í lok þessa
kafla um greiðslutryggingar þykir
rétt að vísa til reglugerðar fyrir
bankann (nr. 31 4. apríl 1962) en
þar segir í 22. grein.
„Bankastjórn skal að jafnaði
krefjast þess, að settar séu trygg-
ingar fyrir útlánum bankans...
sem bankastjórnin telur fullnægj-
andi.“
Og í erindisbréfi til bankastjór-
anna, útgefið 24. febrúar 1983 af
bankaráðinu, segir m.a. svo:
„Bankastjórar skulu gæta þess
að ávallt séu settar fullnægjandi
tryggingar fyrir útlánum bankans."
Yfirstjórn Útvegsbank-
ans - skyldur og ábyrgð
Með skírskotun til Hafskips-
málsins er það einkum tvennt, sem
bankaráð Útvegsbankans hefir lát-
ið undir höfuð leggjast:
1. Að marka almenna útlána-
stefnu fyrir bankann. Meðal
annars þurfti að kveða á um
hámark útlána og ábyrgða til
einstakra viðskiptamanna með
hliðsjón af stöðu bankans á
hverjum tíma.
2. Að fylgjast vel með stærstu
lánþegum bankans, skuldbind-
ingum þeirra og tryggingum.
Hvernig sem málum er háttað
verður að líta svo á, að Alþingi geti
ekki vikið bankaráðsmönnum í
, ríkisbanka úr starfi, hvorki um
stundarsakir né endanlega fyrir
kjörtímabilið, nema með laga-
breytingu. Aðallega yrði það gert
með þeim hætti að fella úr gildi
umboð bankaráðs að kjósa nýtt,
en þá er auðvitað undir hælinn lagt
hvort einhverjir fyrri bankaráðs-
menn hlytu ekki endurkosningu
: þrátt fyrir allt, ef þeir væru boðnir
fram, og flokkar þeirra veittu þeim
áframhaldandi brautargengi.
Spumingin um starfsábyrgð banka-
ráðsmanna getur á endanum orðið
spurningin um það, hvort þing-
flokkarnir vilja taka ábyrgð á sín-
um mönnum eða ekki.
Tvennt verður að taka fram
þegar hlutur bankaráðsmanna er
veginn og metinn. í fyrsta lagi að
það sátu ekki alltaf sömu menn í
bankaráðinu allt rannsóknar-
tímabilið heldur urðu þar nokkrar
mannabreytingar, og í öðru lagi að
aldrei verður vart ágreinings milli
bankaráðsmanna um afstöðu til
viðskiptanna við Hafskip.
í þessu máli stóð alveg sérstak-
lega á fyrir bankaráðsmönnum Út-
vegsbankans. Hafskip varð gjald-
þrota 6. desember 1985 og þá
þegar var ljóst að um stórgjaldþrot
var að tefla og að Útvegsbankinn
riðaði til falls. Tveim vikum síðar,
eða 21. desember, kaus Alþingi nýtt
bankaráð Útvegsbankans. Þetta
kom til af því að ný lög höfðu verið
sett um viðskiptabanka, sem mæltu
fyrir um kosningu nýrra bankaráða
fyrir ríkisbankana og felldu niður
umboð starfandi bankaráða frá
árslokum 1985 að telja. Þannig átti
Alþingi þess kost að skipta um
bankaráðsmenn í Útvegsbankan-
um í kjölfar gjaldþrotsins, ef því
bauð svo við að horfa. Svo fóru
leikar að fjórir af fimm bankaráðs-
mönnum voru endurkjörnir en
hinnfimmtivarekkiboðinnfram.
. Þess ber að minnast að Hafskips-
málið hafði ekki verið rannsakað
þegar kosning bankaráðsins fór
fram og því var hltudeild banka-
ráðsmanna í hrakförum Útvegs-
bankans óviss á þeim tíma. Á hitt
er að líta að daginn fyrir kosning-
una hafði Alþingi samþykkt lög
um sérstaka rannsókn á viðskiptum
Hafskips og Útvegsbankans og
jafnframt gert breytingar á lögum
um gjaldþrotaskipti í því skyni að
auka rannsóknarvald skiptaráð-
anda með hliðsjón af gjaldþroti
Hafskips. Alþingi leit þanniggjald-
þrotamáli og stöðu Útvegsbankans
mjög alvarlegum augum. Eins og
málin stóðu var sá möguleiki ekki
fyrir hendi að víkja bankaráðs-
mönnum úr starfi um stundarsakir.
Alþingismenn, eða með öðrum
orðum þingflokkarnir, urðu því að
ráða fram úr þeim vanda, hvort
endurkjósa ætti bankaráðsmenn-
ina eða ekki. Með því að endur-
velja fjóra af fimm bankaráðs-
mönnum Útvegsbankans sýndi Al-
þingi lítinn áhuga á því að beita
starfsábyrgð á því stigi málsins og
gætir þar nokkurs ósamræmis saman-
borið við rannsóknarvilja þingsins.
Þegar hið nýkjörna bankaráð
tók til starfa í ársbyrjun 1986 hefði
verið eðlilegt að það viki öllum
bankastjórum Útvegsbankans úr
starfi um stundarsakir meðan rann-
sóknaraðilar væru að störfum. Það
er góð og gild regla þegar mál af
þessu tagi koma upp að víkja
ráðamönnum frá meðan rannsókn
stendur yfir, því það er ekki viðeig-
andi að maður gegni starfi sínu á
meðan afleiðingarnar af verkum
hans og hugsanleg mistök eru í
rannsókn, hver svo sem niðurstað-
an verður að lokum. Að lokinni
rannsókn á svo að taka ákvörðun
um það hvort frávikningin verði
endanleg eða starfsmaðurinn hljóti
stöðu sína aftur. Um þetta efni er
rétt að vísa til III. kafla laga um
réttindi og skyldur starfsmanna
; ríkisins nr. 38/1954. Hér var frá-
vikningartilefnið óvenjusterkt þar
sem Alþingi hafði sett sérstök rann-
sóknaríög auk þess sem miklar
líkur bentu þegar í upphafi til
aðgæsluskorts og mistaka af hálfu
bankastjórnar Útvegsbankans.
| Þáttur bankastjóranna
Bankastjórar Útvegsbankans
tóku sameiginlega ákvarðanir um
lánveitingar, ábyrgðir og trygging-
ar í viðskiptum við Hafskip. Sam-
kvæmt upplýsingum frá þeim hafði
enginn þeirra öðrum fremur for-
Iræði í málefnum Hafskips. Þeir
voru yfirleitt sammála um ákvarð-
anir, og aldrei verður þess vart, að
mismunandi stjórnmálaskoðanir
bankastjóranna hafi raskað sam-
stöðu þeirra. Að dómi nefndarinn-
ar er það engum vafa undirorpið,
að bankastjórar Útvegsbankans
bera megin ábyrgð á þeim áföllum,
sem bankinn varð fyrir við gjald-
þrot Hafskips, enda þótt bankastjór-
| arnir eigi sér líka nokkrar málsbæt-
ur. Þrátt fyrir varúð og fyrirhyggju
fylgir bankastarfsemi ávallt nokkur
áhætta, því að viðskiptin eru marg-
slungin og menn sjá ekki alla hluti
fyrir. Naumast verður það talið
ámælisvert fyrir banka, þótt það
komi stöku sinnum fyrir, að við-
skiptavinir hans verði gjaldþrota
og bankinn tapi nokkru fé svo
framarlega sem bankinn þolir
tapið. Þessi áhætta er meiri hjá
ríkisbönkunum en öðrum bönkum
sökum þess, að ríkisvaldið ætlar
þeim að gegna skyldum við áfalla-
gjarna atvinnuvegi landsmanna.
Bankastjórar eru heldur ekki
óskeikulir fremur en aðrir menn og
þess verður ekki krafist með sann-
! girni, að þeim takist ávallt að firra
stofnun sína skakkaföllum í við-
; skiptum. En þegar litið er sérstak-
lega til Útvegsbankans og viðskipta
hans við Hafskip er greinilegt að
mistökin eru of mörg, of mikil og
of afdrifarík til þess að unnt verði
að afgreiða þau með þessum hætti.
Hér var ekki um neitt venjulegt
gjaldþrot að ræða því bankinn
i tapar öllu eigin fé sínu á þessum
| viðskiptum.
Helstu mistök bankastjóranna í
viðskiptum við félagið eru fólgin t
eftirfarandi:
1. Að gæta þess ekki að hafa
nægar tryggingar fyrir skuld-
bindingum Hafskips.
2. Að fylgjast ekki nægjanlega vel
með rekstri og fjárhag Hafskips
einkum eftir 1981.
3. Að gera ekki ráðstafanir til að
knýja fram gjaldþrot eða sölu á
eignum fyrirtækisins löngu fyrr
en raun varð á.
4. Að gjalda ekki varhug við
Atlantshafssiglingum, sem hóf-
ust haustið 1984.
Þessi mistök, sem hér eru upp
talin, ásamt alvarlegum mistökum
og óhöppum í rekstri Hafskips,
runnu saman í einn óheillafarveg..