Tíminn - 10.12.1988, Side 2

•HELG1N
'''L4'u g a>ðágu r-’ 01' d éséfrt'b'éM -§88
niður á höfuðið og kenndi meiðsla í
hálsinum og herðunum; þó bötnuðu
þau bráðum aftur. En það sama
sumar fékk ég þau einkennilegu
veikindi, að þegar ég lét upp bagga,
eða reyndi á brjóstið, þá fékk ég
óþolandi verkjaflog í höfuðið, og
fannst mér sem að liði upp frá
brjóstinu. Fyrst . 'iian af leið
verkjaflogið úr ja I noðum og áreynsl-
an hætti; en af þvi ég hélt áfram að
reyna á mig, hættu þau að líða svo
fljótt úr. Skúli læknir Thorarensen
réði mér það til að hætta vinnu. En
því ráði sá ég mér ekki fært að fylgja;
og svo fór ég versnandi næstu árin.
Taugar mínar tóku að veiklast.
Komu nú fram fleiri einkenni; þegar
ég talaði hátt, fékk ég magnleysi í
tunguræturnar; þegar ég sofnaði á
kvöldin, dró svo úr andardrættioum,
að ég hrökk upp eins og mér lægi við
köfnun. Raunar var þetta ekki á
hverju kvöldi, en þó oft, og aldrei
oftar en þrisvar sama kvöldið. Um
þessar mundir varð sveitungi minn
einn yfirfallinn af brjóstveiki. Hann
fór til sr. Þorsteins sál. á Hálsi, var
þar eitt sumar og kom aftur albata.
Hann réði mér til að fara þangað
líka, og svo fór ég norður vorið
1868. En ég komst ekki að hjá sr.
Þorsteini, og fór því til sr. Magnúsar
á Grenjaðarstað, sem fyrstur var
„homöopath" hér á landi. Var ég
þar um sumarið og brúkaði meðul
hans. Batnaði mér þar svo, að aldrei
síðan hefi ég kennt floganna í höfð-
inu, magnleysisins í tungurótunum
eða að drægi úr andardrættinum er
ég sofnaði. Taugarnar styrktust og
nokkuð, en eigi til hlítar á svo
stuttum tíma. f*á er ég fór frá sr.
Magnúsi um haustið, varaði hann
mig stranglega við erfiðisvinnu,
einkum útróðri, og við því að verða
drukkinn. -Svo þótti mér sem sál mín
þroskaðist við för mína norður og
dvöl mína þar; einkum lærði ég
ýmislegt er að menntun laut, af
sonum sr. Magnúsar, Birni og Sig-
fúsi, sem báðir voru mjög vel að sér.
Allt sýndist á fflugi
Þá er ég var kominn heim aftur,
dróst til hins sama fyrir mér með
vinnuna, og ég reri út næstu tvær
vetrarvertíðarnar. Lasnaðist nú
heilsa mín óðum aftur og fékk
taugaveiklunin yfirhönd. Kom hún
einkum fram í höfuðsvima og magn-
leysi í öllum vöðvum. Þá er ég stóð
kyrr eða gekk, átti ég bágt með að
halda jafnvægi; allt sýndist á flugi
fyrir augum mínum, og á vissri
fjarlægð sýndist allt tvennt; ég þoldi
ekki að horfa nema beint fram,
allrasíst að lúta; ef ég t.a.m. las í
bók, þurfti ég að halda henni jafn-
hátt andlitinu; en til þess urðu hand-
leggirnir nú of þróttlitlir; aflvöðvar
þeirra rýrnuðu smátt og smátt. Eftir
þessu varð ég með allt. Fór þetta svo
í vöxt, að á vertíðinni 1870 gafst ég
upp um sumarmálin og var fluttur
inn í Reykjavík. Má nærri geta, að
sjómennska mín var orðin lítilfjörleg
áður. En formaður minn, Sæmundur
Jónsson bóndi á Járngerðarstöðum,
reyndist mér þá góður vinur og allir
skipsmenn yfir höfuð. Loks fluttu
þeir mig ókeypis til Reykjavíkur.
Þar tóku vinir mínir vel á móti mér,
og var ég þar um vorið undir læknis-
hendi dr. Jóns Hjaltalíns og dr. J.
Jónassens. Lögðu þeir hina mestu
alúð á að lækna mig og gáfu mér
allan kostnaðinn. En þeir voru í
óvissu um, af hverju þessi einkenni-
legi sjúkdómur stafaði, - svo sagði
dr. Hjaltalín mér sjálfur, - enda
vildi mér ekki batna, og fór ég heim
um sumarið. Þrátt fyrir sífelldar
tilraunir varð ég æ lakari. Ég hætti
að geta klætt mig eða afklætt hjálpar-
laust, gat lítið lesið en ekkert
skrifað, því ég þoldi ekki að horfa
niður á við. Loks komst ég upp á að
halda skriffærunum á lausu lofti.
Gekk það erfitt fyrst, því ég varð að
hafa þau jafnhátt augunum,; en með
lagi vandist ég því smámsaman. -
Og enn verð ég að skrifa á lausu
lofti; þó ég þurfi nú ekki að halda
skriffærunum jafnhátt og áður, þá
þoli ég ekki enn að skrifa á borði.
Þó ég ætti bágt með að lesa, hætti
ég því ekki alveg, með því líka að
hugsunaraflið var óskert. Fékk ég
Skúli Pálsson á Laxalóni lýsir viðburðaríkri ævi sinni,
segir frá ætt sinni og samferðamönnum, frumkvæði sínu
í fiskeldi og áratugabaráttu fyrir að fá að rækta regn-
bogasilung. „Framkoma valdastofnana í minn garð er eitt
mesta hneyksli í atvinnusögu þjóðarinnar“ segir Skúli.
Mörgum þykir bókin vera
kjaftshögg á kerfið.
ÆSKAN
mér ýmsar fræðibækur léðar, hvar
sem þess var kostur. Magnús Andr-
ésson, sem nú er prestur á Gils-
bakka, var þá farinn að lesa „homöo-
pathíu“; hann vargóður vinurminn;
hann léði mér lækningabók á
dönsku, og í henni fann ég sjúk-
dómslýsingu, sem virtist eiga við
minn sjúkdóm, og bataskilyrði, sem
stóð í mínu valdi; gætti ég þess
síðan. Eftir það versnaði mér ekki.
Jafnframt reyndi ég enn ýms ráð og
meðul. Séra Arnljótur hafði áður
ráðlagt mér að láta þvo mig úr köldu
vatni á hverjum morgni. Það hafði
ég ekki framkvæmt. En nú byrjaði
ég á því, og hélt því síðan um mörg
ár. Þótti mér sem það styrkti mig.
Vera má og að meðul hafi gert sitt
til. En aldrei fann ég bráðan bata af
neinu. Og það var fyrst eftir 3 ár, að
ég var fullviss um, að ég væri kominn
á eindreginn bataveg. Og síðan hefir
batinn haldið áfram, hægt, en
stöðugt, til þessa. Ég er að vísu
veikur af mér enn: þoli enga veru-
lega áreynslu, eigi að lesa nema með
hvíldum og eigi að skrifa nema ég
haldi skriffærunum nokkuð hátt á
lofti; og yfir höfuð fer heilsa mín
mjög „eftir veðri“. En batinn, sem
ég hefi fengið, er þó svo mikill, að
því hefði ég ekki trúað ef það hefði
verið sagt fyrir, þá er ég var veikast-
ur.
Þetta frjálsa og þægilega Irf
Þá er veikindi mín voru að byrja
og lengi síðan, áleit ég þau hina
mestu ógæfu; en svo hefir guðleg
forsjón hagað til, að þau urðu upp-
haf minna betri daga: Undireins og
mér var dálítið farið að batna, tóku
menn að nota mig til barnakennslu,
sem þá var vaknaður áhugi á. Sá sem
fyrstur notaði mig til þess, var Sigurð-
ur hreppstjóri Magnússon á Kóps-
vatni. Hefi ég það fyrir satt, að síra
Jóhann sál. Briem í Hruna, sóknar-
prestur hans, hafi bent honum á mig
til þess;-en síra Jóhann sál. var mér
kunnugur og hafði ég oft fengið
bækur hjá honum. Síðan hefi ég haft
atvinnu af barnakennslu á vetrum.
Fyrst var það um nokkur ár, að ég
kenndi á ýmsum stöðum, þar til er
Einar kaupmaður Jónsson á Eyrar-
bakka tók mig til að kenna syni
sínum; var ég síðan honum áhang-
andi í marga vetur, og reyndist hann
mér hinn besti drengur. Frá honum
réðist ég til Sigurðar sýslumanns
Ólafssonar í Kaldaðarnesi, en þaðan
til Jóns óðalsbónda Sveinbjarnar-
sonar á Bíldsfelli. Hafa bæði þeir, og
yfir höfuð allir sem ég hefi verið hjá,
sýnt mér hina mestu nærgætni og
góðvild.
Á sumrum hefi ég ferðast meðal
vina minna; hefir mér reynst það hin
besta hressing. Bæði hefir reið á
þægilegum hesti ávallt haft styrkj-
andi áhrif á mig, og eigi síður
góðvild sú og aðstoð, sem ég hefi
hvarvetna átt að mæta. Þannig höfðu
menn mig með sér á Þingvallafund
1873, og á þjóðhátíðina þar 1874, og
höfðu báðar þær ferðir góð áhrif á
mig. Fleira mætti telja. Nokkur
undanfarin sumur hefi ég ferðast um
héruð til fomleifarannsókna í
þjónustu fornleifafélagsins. Um efri
hluta Árnessýslu, Rangárvallasýslu
og Skaftafellssýslu (vestri) 1893; um
vesturhluta Húnavatnssýslu 1894;
um Flóamanna-, Hrunamanna- og
Biskupstungnaafrétti, svo og um
Laugarvatnsdal og víðar 1895; um
Mýra-, Snæfellsness- og Dalasýslur
1896. Frá árangri þeirra rannsókna
hefi ég jafnóðum skýrt í Árbók
fornleifafélagsins. Þetta frjálsa og
þægilega líf bæði sumar og vetur
hefir eigi einasta styrkt heilsu mfna
og gert mér ævina skemmtilega: það
hefir ennfremur gefið mér tækifæri
til að fylgja betur eðli míns innra lífs
en áður var kostur á, nefnilega að
stunda bókfræði og menntun yfir
höfuð. Skammt hefi ég að vísu
komist í samanburði við vel mennt-
aða menn, og er það eðlilegt, þar eð
ég byrjaði svo seint og hefi enn orðið
að „spila á eigin spýtur“ að mestu.
En vanþakklátur væri ég þó við guð
og menn, ef ég segði að ég væri engu
menntaðri nú heldur en áður en ég
veiktist. Auk dönsku og sænsku hefi
ég lesið bækur á þýsku og léttri
ensku; ég hefi gert mér ljósar ýmsar
fræðigreinar, svo sem heimspeki,
eðlisfræði, efnafræði, heilbrigðis-
fræði og „homöopathiska" læknis-
fræði. Enginn skyldi þó ætla, að ég
jafni mér við skólagengna menn í
neinu þessu.
Við ljóðagerð hafði ég fengist
löngu áður en ég veiktist; en fyrst
eftir það fékk ég réttan skilning á
íslenskri bragfræði. Sem skáldi jafna
ég mér ekki við „stórskáld" eða
„þjóðskáld“ vor; ég veit að ég er í
því sem öðru „minnstur postul-
anna“. Og það sem ég hefi áfram
komist, í hverju sem er, þakka ég
engan veginn ástundun minni einni
saman: Margir hafa veitt mér mikið
lið í menntunarefnum bæði með
leiðbeiningum og bendingum í ýms-
um greinum og með því að lána mér
eða gefa góðar bækur. Meðal þeirra
vil ég nefna: dr. Jón Þorkelsson
rektor, dr. Björn M. Ólsen rektor,
síra Eggert sál. Briem, síra Eirík
Briem, síra Magnús Andrésson og
þá frændur hans Helgasyni, Einar
alþingismann Ásmundsson í Nesi,
sem skrifaðist á við mig í mörg ár,
en komst fyrst í kynni við mig fyrir
tilstilli Ásmundar bónda Benedikts-
sonar í Haga, frænda hans. Enn má
telja Sigurð bóksala Kristjánsson,
Guðmund bóksala Guðmundsson á
Eyrarbakka og Friðrik bróður hans.
Marga fleiri mætti telja; en fremst
allra sóknarprest minn, síra Valdi-
mar Briem, sem ég á meira að þakka
en nokkrum manni öðrum, frá því
er forelda mína leið.
Ég var lítið eitt kominn á bataveg
þá er ég missti föður minn. Hann
varð bráðkvaddur sunnudaginn 2.
nóv. 1873, á heimleið frá kirkju og
altarisgöngu. Var hann þá 70 ára
gamall og orðinn mjög heilsutæpur.
Hann hafði verið hinn mesti atorku-
maður, en haft litlum kröftum á að
skipa öðrum en eigin höndum. Voru
því kraftar hans orðnir veiklaðir af
lúa. Fáum dögum áður en hann dó,
hafði hann fengið snöggt verkjarflog
fyrir brjóstið, eins og þar ætlaði
eitthvað að springa, en leið frá aftur
að því sinni. Grunaði hann þá, að
svo kynni að fara sem fór, en talaði
þó fátt um það. -Móðirmínbjóeftir
hann næsta árið eftir lát hans, en brá
svo búi. Fékk þá Jón bróðir minn
jörðina Minna-Núp til ábúðar, og
var móðir mín síðan hjá honum
meðan hún lifði. Hún dó 29. mars
1879 og skorti þá 40 daga í 92 ára
aldur. - Ég hefi og ávallt átt lögheim-
ili á Minna-Núpi, þó ég hafi oft
dvalið mestan hluta ársins á öðrum
stöðum.
Eigi sviptur
ástarhæfiieikum
Þó ég væri þegar í æsku mest
hneigður til bókar, var ég þó alls
ekki frábitinn búsýslu. Þvert á móti
hugsaði ég oft um þess konar efni.
Það var hvort tveggja, að ég hafði
aldrei neina von um að komast í
„hærri" stöðu, enda langaði mig
mest til að verða bóndi, það er að
segja: góður bóndi! Þá stöðu áleit ég
frjálslegasta og manni eiginlegasta.
Á næstu árunum áður en ég veiktist,
var ég á ýmsan hátt farinn að búa
mig undir bóndastöðuna og hafði
allfjörugan framtíðarhug í þá átt. Þá
ætlaði ég mér að verða jarðabóta-
maður, eins og faðir minn eða
fremur, og áleit mig nokkuð hagsýnan
í þeim efnum. Líka vissi ég, að „það
er ekki gott að maðurinn sé einsam-
all“: ég hafði þegar valið mér
„meðhjálp"; en eigi vissu það aðrir
menn. En svo veiktist ég, og þá
sleppti ég allri framtíðarhugsun, ég
bjóst eigi við að verða langlífur, og
allrasíst að verða sjálfbjarga. Því
vildi ég eigi að stúlkan mín skyldi
binda sig við ógæfu mína. Kom
okkur saman um að hyggja alveg
hvort af öðru, og láta aldrei nokkurn
mann vita neitt um það, er okkur
hafði milli farið. Og þó ég kæmist á
bataveg aftur, þá fékk ég aldrei
neina von um búskap eða hjúskap.
Þó höfðu veikindi mín eigi svipt mig
ástarhæfileikum. Veturinn 1878
kenndi ég börnum í Vatnsdal í
Fljótshlíð. Þar var þá vinnukona er
Guðrún hét, Gísladóttir, ættuð und-
an Eyjafjöllum; hún þjónaði mér,
og féll vel á með okkur. Um vorið
fór hún að Núpi í Fljótshlíð til Högna
hreppstjóra Olafssonar. Þar fæddi
hún sveinbarn veturinn eftir og
kenndi mér en ég gekk við. Hann
heitir Dagur. Var hann fyrst nokkur
ár á Núpi með móður sinni, og
reyndist Högni hreppstjóri okkur
hið besta. En er Dagur var á 6. ári ,