Tíminn - 27.10.1990, Blaðsíða 1

Söngvasvanurinn
B Stefáni Óiafssyni í
í Vallanesi
Vallanesi stóð til boða að
verða fornfræðingur
Mazarins kardinála. En
sennilega hefði þjóðin þá
tapað af mörgu því feg-
ursta í Ijóðaarfleifð sinni.
AU ERU ekki mörg skáldin sem
Ffc halda uppi merki bókmennt-
Wí anna á 17. öld á íslandi. Ekki
var það af því að ekki væri nóg ort,
en flest var þetta hnoðborinn, andleg-
ur kveðskapur, sem nú telst löngu
dauður og í engu fallinn til þess að
hræra hjörtu nútímamanna, þótt hann
kunni að fela í sér minjar menningar
og gögn um höfundana sjálfa, við-
fangsefni þeirra og hugsunarhátt. En
sem betur fer voru þau skáld er upp
úr stóðu því stærri í sniðunum og
munar þar auk Hallgríms Pétursson-
ar mest um austfirsku skáldin. Hér
verður nú sagt frá einu austfirsku
skáldanna, Stefáni presti Ólafssyni í
Vallanesi, sem sennilega telst þeirra
fremstur og er byggt á rítum Páls
Eggerts Ólafssonar, sem mestur
fræðimaður var um menningu og
sögu þessa tímabils.
Séra Ólafur skáld Einarsson í Kirkjubæ og synir hans þrír.
Það er Stefán Ólafsson sem ffemst stendur og leggur hönd á bijóst
Stefán var af miklu skáldakyni
kominn í föðurætt. Var faðir hans
séra Ólafur Einarsson í Kirkjubæ,
besta skáld sinnar tíðar á íslandi.
Afi hans í föðurætt var séra Einar
Sigurðsson skáld í Heydölum.
Stóð og að honum gáfað fólk í
móðurætt, því móðir hans, Krist-
ín, var dóttir séra Stefáns prests í
Odda, Gíslasonar biskups Jóns-
sonar.
Það má telja líklegt af ýmsum
gögnum að Stefán sé fæddur um
1619. En fátt segir af honum í
æsku. Þó er þess getið að í deilum
er faðir hans átti í við Rafn Jóns-
son á Ketilsstöðum í Jökulsár-
hlíð, hafi Stefán snúist á sveif
með Rafni svo að kalt hafi verið
með þeim feðgum lengi á eftir.
Annað er enn að árin 1636-7 var
Stefán með föður sínum í Kirkju-
bæ og er til vísnakver hans frá
þeim tíma, sem hefur að geyma
stökur og stutt kvæði. í því kveri
er og að finna erindi eftir séra Ei-
rík, bróður hans. Hefur hann á
þessum árum kveðist á við ýmsa
menn austanlands. Nokkur kvæði
eru í kverinu, sem virðast vera frá
1638 og síðar og er rithöndin
furðugóð hjá svo ungum manni.
Mætti ætla að það væri ritað af
eldra manni, ef ekki stæði bein-
línis framan á því ártalið 1636, er
hann byrjaði að færa inn stökur
sínar.
Hann hefur fyrst lært undir
skóla hjá föður sínum, en verið
tekinn í Skálholtsskóla 1638 eða
1639 að því er ráða má af nokkr-
um ljóðabréfum hans. Þar var þá
rektor frændi hans, Björn Snæ-
bjarnarson frá Odda, maður
strangur og skyldurækinn. Samdi
þeim hið besta, að því er ráða má
af bréfi Stefáns til hans síðar.
Brynjólfi biskupi Sveinssyni hef-
ur og getist vel að Stefáni og er
hann með honum í yfirreiðum
um Fljótsdalshérað 1641. Hann
mun hafa útskrifast úr Skálholts-
skóla það ár og eftir það verið
skrifari biskups fram á vorið
1643. Þá hefur hann farið austur
til föður síns.
Tilboð
Mazarins kardinála
Haustið 1643 sigldi Stefán til
Kaupmannahafnar til náms og var
hann skráður í stúdentatölu þann
3. desember. Líkt og fleiri íslend-
ingar varð hann brátt handgeng-
inn Óla Worm. Fékk Worm hann
til þess að þýða Snorra-Eddu á lat-
ínu eftir Ormsbók. Lét Resen Sjá-
landsbiskup prenta þetta síðar, að
svo miklu leyti sem munaði frá
fyrri þýðingu séra Magnúsar Ólafs-
sonar frá Laufási. Bókin kom út
1665 og var fyrsta prentaða þýðing
Snorra-Eddu. Þótt sitthvað megi
að þýðingunni finna, því bæði var
Stefán ungur og hafði engin gögn
sér til styrktar, þá er auðsætt að
hann hefur verið talinn í fremstu
röð sinna jafnaldra í Kaupmanna-
höfn. Hefur hann á þessum tíma
haft bréfaskipti við marga hinna
merkustu meðal íslendinga, þar á
meðal Brynjólf biskup, og sýnir
það hverjar mætur hann hafði á
honum.
Þess má geta að um þessar
mundir fékk Stefán álitlegt tilboð
frá umboðsmanni Mazarins kard-
inála, sem þá réð mestu um stjórn
Frakkaríkis. Það var þess efnis að
hann skyldi flytjast til Parísar og
gerast þar fornfræðingur í nor-
rænum og íslenskum fræðum. Var
það vitanlega Ole Worm að þakka,
en hann átti í bréfasamböndum
við ýmsa merka Frakka eða var
þeim kunnugur. Hafði verið til
hans leitað í því skyni að fá ein-
hvern efnilegan íslending til starf-
ans með sæmilegum launum.
Mazarin kardináli var bókavinur
mikill og hafði dregið að sér eitt-
hvað af norrænum og íslenskum
ritum. Og það var Worm sem leit-
aði eftir þessu við Stefán, en hann
vildi ekki taka þetta að sér fyrr en
hann hefði ráðfært sig við foreldra
sína og þó einkum við Brynjólf
biskup. Bréf hans til föður síns
vegna þessa er ekki til en aftur á
móti er bréfið til biskups til, dag-
sett þann 5. maí 1646. Svar bisk-
ups hefur ekki varðveist, en af
bréfi Stefán til biskups 13. maí
1647 má ráða hvert svarið hefur
verið og að hann hefur ráðið hon-
um frá Parísarferðinni. Af því má
og ráða að Stefán hefur langað til
að takast þetta á hendur og að for-
eldrarnir hafa sett honum það í
sjálfsvald. Menn hafa getið sér þess
til að Brynjólfi hafi gengið það til
með því að ráða honum frá þessu
að þar með mundi hann skyggja á
biskup sjálfan. En líklegra er að
hann hafi viljað láta ættjörðina
njóta vitsmuna, gáfna og snilldar
Stefáns og því hvatt hann til þess
að koma aftur til íslands og taka
að sér starf þar.
Klerkurinn í Vallanesi
Nú segir ekki meira af Stefáni
fyrr en kemur fram á vorið 1648.
Mun hann þennan tíma hafa rækt
nám sitt kappsamlega, því frá 10.
maí 1648 er til mjög lofsamlegur
vitnisburður hans frá Óla Worm.
Er hann þá orðinn attestatus í
guðfræði og hið sama sumar held-
ur hann til íslands og er kominn í
Skálholt þann 12. júlí. Hefur hann
þá verið búinn að sitja í þrjár vikur
á Bessastöðum við gott atlæti hjá
Jens Sörensen umboðsmanni, því
hestekla hafði verið mikil vegna
harðinda veturinn áður.
Stóð nú svo á að séra Eiríkur Ket-
ilsson í Vallanesi, frændi Stefáns
og vinur, hafði andast 1647. Þá
fékk prestakallið séra Finnur Jóns-
son, sem nokkurn tíma hafði verið
kirkjuprestur í Skálholti. Lék Stef-
áni hugur á að ná í prestakallið,
enda bar nú vel í veiði. Fór hann
um sumarið austur að Kirkjubæ
til foreldra sinna og þaðan skrifaði
hann Óla Worm 15. september
sama ár og segir að Brynjólfur
biskup, sem það sumar fór austur í
yfirreið, hafi hvatt sóknarbændur
þar til þess að kveðja sig til prests
bráðlega. Hafi biskup gert þetta til
þess að ekki yrðu aðrir á undan og
að hann gæti farið tímanlega suð-
ur í Skálholt til fundar við um-
boðsmanninn, enda lét hann það
ekki lengi dragast. í þeirri ferð
fékk hann prestakallið og var
prestvígður. Þann 20. janúar 1649
var hann settur inn í embættið af
föður sínum og flutti þá hina
fyrstu guðsþjónustu sína. Er fátt
af honum að greina öll prestskap-
arár hans þar.
Árið 1651 gekk hann að eiga
Guðrúnu Þorvaldsdóttur að Auð-
brekku í Hörgárdal og voru þær
bræðradætur Guðrún og kona
Brynjólfs biskups. Nokkur bréf eru
til frá Stefáni frá fyrstu prestskap-