Tíminn - 27.10.1990, Blaðsíða 2

10
HELGIN
Laugardagur 27. október 1990
SONGVASVANUR
arárunum, en ekkert eftir 1657.
Og fram að 1657 átti hann nokkr-
ar deilur um þrætulönd kirkna.
Heilsubrestur Stefáns
Það má sjá af erindi hans einu að
fram að fertugu var hann heilsu-
hraustur maður og gleðimaður
mikill. En um það leyti tekur
heilsa hans að bila og árið 1659
var hann orðinn svo veikur að
hann varð að fá sér aðstoðarprest.
Var séra Guttormur Sigfússon
vígður til hans í ársbyrjun 1660.
Eftir það mun hann hafa haldið
aðstoðarpresta til dauðadags. Eigi
að síður varð hann prófastur í
Múlaþingi árið 1671 og hélt hann
því starfi og prestsembætti sínu til
æviloka, 29. ágúst 1688.
Séra Stefáni er svo lýst að hann
hafi verið hraustmenni að burð-
um, höfðinglegur á svip og vask-
legur á velli á yngri árum. Hann
var hestamaður hinn mesti, glæsi-
menni í klæðaburði, söngmaður
ágætur og bar gott skynbragð á
söngmennt, gamansamur og jafn-
vel gáskafullur. En þrjátíu síðustu
Vallanes.
ár ævinnar þjáðist hann af fóta-
veiki og þunglyndi, enda gætir
allmjög þunglyndis og geðbilunar
með sumum niðja hans.
Hann var manna best að sér í
flestum greinum sinna daga,
meira að segja í reikningslist og
stjömufræði skaraði hann fram úr
öðrum. Er til eftir hann ritgerð
um eyktamörk og hefur hún verið
prentuð með kvæðum hans í
Kaupmannahöfn 1886. Og svo
segja samtímamenn og höfundar,
sem uppi voru skömmu eftir hans
daga, að hann hafi komið mönn-
um til að syngja ný sálmalög og
fundið upp nýja bragarhætti.
Hann var ágætlega að sér í forn-
fræði, enda yfirleitt talinn hinn
lærðasti maður.
Þó var hann stjómsamur og tal-
inn fyrir öðrum klerkum og
próföstum sinna daga. Ber öllum
saman um það að hann hafi verið
hinn mesti gáfumaður og hið
besta skáld á Islandi, þegar frá er
talinn Hallgrímur Pétursson og
fremstur allra í gamankveðskap
og kímni. Varðveittist og lengi
skáldhneigð með niðjum hans.
Sonur hans, séra Þorvaldur að
Hofi í Vatnsfirði, orti talsvert og af
honum voru komnar Ljósavatns-
systur, Júdit og Rut, sem nafn-
kunnar voru að kímilegum kveð-
skap á sinni tíð. Af séra Stefáni
voru og bæði Bjarni Thorarensen
og Jónas Hallgrímsson komnir.
Hesta- og ölvísur
Kveðskapur séra Stefáns er mjög
margháttaður, sumt með meira
Evrópusniði en tíðkaðist um
A RAUÐSGILI
Löngum í œsku ég undi við
angandi hvamminn oggilsins nið,
ómur af fossum og flugastraum
fléttaðist síðan í hvem minn draum.
Hundrað ár verða í dag (27. okt.)
frá því móðir mín, Rebekka Þiðriks-
dóttir frá Rauðsgili, var borin í
þennan heim. Teljum við systkinin
að hún verðskuldi að hennar sé að
nokkru minnst. Hjá okkar fámennu
þjóð telst til nokkurra tíðinda þegar
einhver nær svo háum aldri - tekst
að rjúfa hundrað ára múrinn, svo
tekið sé til orðalags þotualdar. Ger-
ist nú aldamótakynslóðin marg-
fræga harla fáliðuð. Nútíðarmönn-
um er til vorkunnar, þótt þeim reyn-
ist örðugt að gera sér fyllilega ljóst
hvemig hér var umhorfs, þótt til
skemmri tíma sé litið. Oft er á orði
haft - og með sanni - að meiri um-
skipti hafi orðið á síðustu 100 árum
en aldimar 10 þar á undan. Allt er
nú nýtt nema landið, þjóðin og
tungan. Þær sem fæddust í lok ald-
arinnar tóku ekki við auðugu búi.
Auk örbirgðarinnar hafði harðæri
mikið kreppt að þjóðinni undanfar-
inn áratug og flótti brostinn á til
Vesturheims þarsem útlagamir leit-
uðu nýrrar lífsbjargar og nýrra vona.
Móðir mín hóf ekki ævigöngu sína
með álitlegt veganesti. Hún var
getin utan hjónabands og þeir
meinbugir á að hún var skilin frá
móður sinni þegar í frumbernsku.
$líkt þótti ekki horfa til mikils
frama á þeirri tíð - svo ekki sé fast-
ar að orði kveðið.
Rebekka Þiðriksdóttir fæddist að
Hurðarbaki í Hálsasveit 27. okt.
1890. Foreldrar hennar voru þau
Þiðrik Þorsteinsson á Háafelli og
vinnukonan Guðrún Sigurðardótt-
ir, lengst til heimilis að Gilsbakka í
Hvítársíðu. Við systkinin vissum
lítt til þessarar ömmu okkar, en
mig rekur minni til að Páll sveit-
ungi hennar Bergþórsson, núver-
andi veðurstofustjóri, minnist
hennar hlýlega einhversstaðar;
meðal annars fyrir kærkomna
íleppa sem hún mun hafa prjónað
honum.
Það varð móður minni til mestrar
gæfú að hún vistaðist hjá góðu fólki.
Bróðir Guðrúnar, Helgi bóndi Sig-
urðsson á Rauðsgili og kona hans
Pálína Pálsdóttir tóku að sér hvít-
voðunginn og gengu Bekku litlu í
foreldra stað. Þótt móðir mín væri
jafnan fáorð um eigin hag og sögu,
fór ekki dult hvern hug hún bar til
fósturforeldra sinna, og tvö eigin
bama lét hún síðar bera þeirra nöfn.
En skjótt bregður sól sumri og
skugga dregur upp á bernskuhimin
tökubarns, því móðir mín var að-
eins ríflega sjö ára þegar fóstur-
móðir hennar andaðist. Tregi kveð-
inn að ungu blómstri. En maður
kemur í manns stað. Valgerður
Jónsdóttir ræðst sem ráðskona að
búinu. Og tveim árum síðar fæðist
þeim Helga sonur og móður minni
kær bróðir - sá var Jón Helgason,
síðar prófessor og höfundur kvæðis
þess sem ég vitnaði til í upphafi
máls og flestir munu við kannast.
Seinna fæddist þeim og dóttir. Þau
Jón voru jafnan náin sem systkini
væm að blóðsifjum.
Þá átti móðir mín alsystur tvær.
Ekki nutu þær þó samvistar í
bernsku. Æviferill þeirra táknrænn
fyrir kjör íslenskrar þjóðar sinnar
tíðar. Önnur, sú elsta - Benónýja - -
berst í bökkum á örreytiskotum
Borgarfjarðarhéraðs, stundum í
húsmennsku, við mikla örbirgð og
barnanauð. Hin, miðsystirin - Bót-
hildur - hleypti heimdraganum og
freistaði gæfunnar í öðru landi -
Noregi - þar sem ættbogi vænlegur
er frá henni kominn.
Átthagarnir voru móður minni svo
kærir að stappaði nær þráhyggju.
Eiríksjökull var fegurstur fjalla á
jarðríki. Hvammurinn, sem Jón
nefnir í kvæði sínu, þarsem hvönn-
in teygist á háum legg fram yfir
gljúfravegg, var nánast heilög jörð.
Á síðari árum þegar móðir mín átti
þess fyrst kost að heimsækja Rauðs-
gilið sitt iðulega og sporin lágu uppí
Hvamminn, var jafnan aðgætt að
gengið væri þar um svo hvergi sæi
lýti á. Fellaflóinn var smalaland
móður minnar. „Enn ég um Fella-
flóann geng, / finn eins og titring í
gömlum streng, / hugann grunar
við grassins rót / gamalt spor eftir
lítinn fót.“ Gat hún tekið sér þau
orð í munn ekki síður en höfundur
þeirra. Til gamans gat hún þess að
sín spor væru þar ólíkt fleiri ef
grannt væri skoðað. Hinum verð-
andi prófessor mun lítt hafa verið
um kýrrassa gefið, en strokið kett-
inum þvf oftar. En Bekka, sem jafn-
an var svo nefnd, snúningalipur og
fóthvöt með afbrigðum. Þegar verð-
andi skáld fann ekki búsmalann, var
heimasætan send á vettvang.
Langt var að bíða þeirrar tíðar er
jafnræði varð með piltum og stúlk-
um. Ekki þótti við hæfi að kvenfólk
væri sent í haustleitir. Lagðprútt
sauðfé streymdi af heiðum haust
hvert sem glitrandi mjólkurár. Sá
var draumur móður minnar er
heitast brann að mega slást í för
gangnamanna og smala Arnar-
vatnsheiði. Ekki lá fyrir henni að sá
draumur rættist. En þótt löng sé
orðin bið eru ekki enn öll sund lok-
uð. Kannski á hún eftir að líta hin
fyrirheitnu heiðalönd öðrum aug-
um en þeim jarðnesku.
Aldarafmæli
Rebekku
Þiðriksdóttur
Bernskudagar líða og unga stúlk-
an horfir fram á veg í þéttbyggðri
sveit. Um aldamót fór andi nýrra
hugsjóna sem geisli um byggð ból
snauðrar þjóðar. Ungmennafélags-
hreyfingin hvatti æskulýð til dáða -
sér í lagi um ræktun lands og
tungu. Móðir mín gerðist einn
stofnenda ungmennafélags í sinni
byggð. Hér var hleypt af stokkum
félagsmálaskóla sinnar tíðar. Heim-
óttarskapur sveitamennskunnar
vék fyrir djarflegri umgengni æsku-
lýðs og tungutakinu var gefin
ómæld umhyggja.
Tvítug brýst móðir mín til
mennta. Mér er spurn hversu mörg
dæmi þess hafa fundist á þeirri tíð
að sveitastúlka og tökubarn í ofaná-
lag klifi þann þrítugan hamarinn að
afla sér skólamenntunar af eigin
rammleik og aflafé. Hún sótti nám
sitt í Flensborg í Hafnarfirði, þar-
sem fóstra hennar Valgerður ásamt
syninum Jóni hafði nú fest búsetu
sína. Janus Jónsson, áður prófastur
að Holti í Önundarfirði, hafði gerst
þar einn kennaranna. Kenndi sögu
og íslenska tungu. Þess er meðal
annars getið í riti um Flensborgar-
skólann hvílíkur afburða kennari
hann þótti í sínum fögum. Vitnaði
móðir mín oftsinnis til þess sem
hann hafði til málanna að leggja.
Var séra Janus einskonar páfi og úr-
skurðarvald í málfarsefnum á
æskuheimili mínu. Ég veit að þarna
var m.a. lesin Egilssaga, sem nú er
ekki borið við að kenna fyrr en í
menntaskólum. Ekki þótti nægi-
legt að læra vel Iexíurnar (til prófs).
Nemendur höfðu málfundafélag,
sem ekki er í frásögur færandi
nema fyrir þá sök að auk þess að
ræða landsins gagn og nauðsynjar
sem lög gera ráð fyrir, þótti nem-
endum þeirrar tíðar sér skylt að
leiðrétta hvern annan, ef einhverj-
um varð eitthvað það að orði sem
betur mátti fara. Sé litið til nútím-
ans, er þá ekki Snorrabúð orðin
stekkur í þessu tilliti? Svo dæmi sé
tekið - meira til skemmtunar -
nefndust rúmlök rekkjuvoðir á
mínu bernskuheimili, ekki mátti
strauja þvott heldur var lín strokið,
og handklæði nefndust þurrkur -
þótt síðar fyndust að vísu dæmi
þess að „dönskusletta" þessi stæði á
bókum fornum og þarmeð sloppin
úr „skammarkróknum". - Jú, að
vísu - víst mun nú eitthvað af þess-
um fróðleik þykja orka tvímælis
eða dæmast smekksatriði - þó hygg
ég furðu fátt. En hvað er það í
gjörðum manna sem ekki er svo
farið? En það varðar harla litlu. Hitt
skiptir öllu máli að viðleitnin þoki
góðu máli áleiðis og stefnan sé rétt.
Enn freistast ég til að vitna til ljóða
Jóns Helgasonar. Mér finnst nú
hann furðu oft mæla fyrir munn
móður minnar. Hann segir:
Svo talaði vitið. En hjarta mitt
hitnaði og brann.
Á herðum mínum ég dýrmætan
þunga fann.
Ég átti mér, þrátt fgrir allt, mína
purpurakápu.
ísalarkynnum þessum var engin
sál nema ein
sem agaði mál sitt við stuðlanna
þrískiptu grein
né efldist að bragstyrk við
orðkynngi heiðinnar drápu.
Eftir fýrra námsár móður minnar
syrti í álinn. Námsefnin uppurin.
En hún hafði árið áður ráðist sem
kaupakona hjá Bjarna bónda á
Skáney. Nú sýndi sá góði maður af
sér það drengskaparbragð að hann
reiddi af höndum tveggja sumra
kaup gegn því að móðir mín réðist
enn til hans að ári liðnu. Barg hann
svo skólagöngunni. Var móðir mín
langminnug þessa vinargreiða og
afar hlýtt til þess Skáneyjar-fólks
alla jafnan síðar.
1913 brottskráðist Rebekka með
gagnfræðapróf frá Flensborg með
afburðaeinkunn - þriðja efst af 24.
Jón fósturbróðir vel efstur þótt
langyngstur væri allra nemenda.
Hún vann eitthvað við fiskbreiðslu
á reitunum í Hafnarfirði á námsár-
um sínum. Ég minnist þess að hún
hafði á orði hversu sárfætt hún hafi
verið á grýttum fiskreitnum með
íslenska skó á fótum eftir vetrar
göngu á „dönskum" skóm á mýkri
fjölum Flensborgarskólans.
Hartnær þremur áratugum eftir
að skólagöngu móður minnar lauk,
þegar ég sjálfur byrjaði að stauta
ensku, er mér nú undrunarefni
hversu enskukunnátta hennar stóð
enn traustum fótum eftir svo Iangt
hlé.
Skjótt skal farið yfir langa sögu.
Hún ræðst í vist í Reykjavík. Leggst
fársjúk með taugagigt. Hafði síðar
að orði hversu þungt sér hefði þá
fundist reipin hvfla á grönnum
herðum eftir heyskapinn forðum
tíð. En hún eykur við menntun sfna
og situr kennaranámskeið í höfuð-
borginni. f framhaldi af því ræðst
hún sem farkennari árið 1918 í fjar-
læga byggð - í Ketildali vestur. Lítt
kann ég að greina frá kennarastörf-
um hennar þar, en sumir nemenda
hennar frá þeim árum urðu síðar
tryggir vinir. En kennarastarf var
henni ætíð einkar hugleikið - og
nánast hugsjón. Jón Helgason segir
að hún hafi kennt sér að lesa, en
ekki mun mikið hafa þurft að hafa
fyrir þeirri kennslu. En seinna
miklu á sjötta og sjöunda áratugn-
um, þegar hún var orðin búsett á
Bfldudal, var mjög til hennar leitað
að segja börnum til í lestri, hverj-
um sú íþrótt var misvel lagin eins
og gerist og gengur. En börnum