Tíminn - 12.07.1991, Blaðsíða 7

Föstudagur 12. júlí 1991
Tíminn 7
Þórarinn Þórarinsson:
Heiðursmannasamkomulag
Margt bendir til þess, aö Jón Baldvin hafl ekki áttað sig til fulls
á hinu seinvirka kerfl EB þegar hann tók samkomulagið, sem
hafði náðst við utanríkisráðherra þess, sem bindandi samkomu-
lag, og lét Davíð Oddsson segja í fjölmiðlum að stórsigur hefði
unnist í málinu, eða eiginlega einn mesti sigur í allri sjálfstæðis-
baráttunni. Þessu var strax mótmælt af embættismönnum EB
og varð Jón að viðurkenna það með því að játa, að aðeins hefði
náðst heiðursmannasamkomulag.
Heiðursmannasamkomulagið,
sem Norðmenn höfðu gert við ut-
anríkisráðherra EB, reyndist
heldur ekki endanlegt, því að
norsk nefnd hefur undanfarið
rætt við nefnd frá Framkvæmda-
ráði EB, sem hefur gert kröfur um
mun meiri eftirgjöf af hálfu Norð-
manna. Láti Norðmenn undan,
mun Framkvæmdaráðið fela
sömu nefnd, sem ræddi við Norð-
menn, eða annarri að ræða við
Jón Baldvin og gera meiri kröfur
en hann hefur þegar lofað að fall-
ast á. Ef Jón stendur sig, mun
hefjast langt þóf í trausti þess að
hann þreytist og láti undan. Jón
Baldvin hefur sagt, að mjög erfitt
sé að semja við EB. Skýringin er
fólgin f skipulagi þess. Löggjafar-
vald þess er í höndum tveggja
stofnana, Ráðherraráðsins, sem
skipað er ráðherrum þátttökuríkj-
anna, og Framkvæmdaráðsins,
sem skipað er embættismönnum
EB. Framkvæmdaráðið hefur til-
löguréttinn, en Ráðherraráðið
hefur ákvörðunarvald. Það getur
aðeins samþykkt það, sem Fram-
kvæmdaráðið er búið að gera til-
lögu um. Þar af Ieiðandi var sam-
komulag Jóns Baldvins við utan-
ríkisráðherrana marklaust, því að
það byggðist ekki á neinum tillög-
um frá Framkvæmdaráðinu. Væg-
ast sagt var það heiðursmanna-
samkomulag.
Þessi reynsla af heiðursmanna-
samkomulagi við fulltrúa EB spá-
ir ekki góðu um framhaldið. Það
er a.m.k. þörf fyrir, að Jón kynni
sér betur hið flókna skipulag EB,
því ekki er lengur treystandi á
heiðursmannasamkomulagið.
Það getur breyst víðar en í Viðey.
Það er misskilningur, að utanrík-
isráðherrar einir eigi sæti í Ráð-
herraráðinu. Það fer eftir því um
hvaða mál er fjallað. Það er hverju
sinni skipað fagráðherra. Þannig
mæta landbúnaðarráðherrar þeg-
ar rætt er um landbúnaðarmál,
sjávarútvegsráðherrar þegar rætt
er um sjávarútvegsmál, fjármála-
ráðherrar þegar rætt er um fjár-
mál o.s.frv. Stundum mæta utan-
ríkisráðherrar á fundum fagráð-
herra. Talið er að landbúnaðar-
ráðherrar og fjármálaráðherrar
þurfi að mæta 10 sinnum á ári og
utanríkisráðherrar álíka oft. Auk
þess þurfa þeir stundum að mæta
á fundum sérstakra nefnda. Líkur
benda því til þess, að þeir Halldór
Blöndal og Friðrik Sophusson
verði um þriðjung ráðherratíðar
sinnar í Brússel eins og Jón Bald-
vin.
Öll aðildarríki EB hafa stóra
fastanefnd hjá EB. Hlutverk
hennar er að fylgjast með málum
heimalandsins hjá EB. Auk þess
eru embættismenn að heiman oft
kvaddir til ráðuneytis. Þar verða
því nóg embætti fyrir þá hagfræð-
Jón Baidvin Hannibalsson utan
ríkisráöherra.
inga, sem heima eru að búa til
skýrslur um þann stórgróða, sem
mun fylgja aðild að EB.
En fleiri möguleikar eru til þess
að fá embætti þær. Árið 1987
voru embættismenn á vegum
Framkvæmdaráðsins taldir 15000
og hefur fjölgað síðan. Þar af voru
1500 við þýðingar og túlkun, því
þýða verður bæði ræður og skjöl
á mál hverrar þátttökuþjóðar. Tal-
ið er, að með hverri þjóð, sem
gerist aðili að EB, muni þýðend-
um fjölga um 250.
Það er ekki undarlegt þótt ýmsir
hagfræðingar og sumir mennta-
menn hugsi gott til glóðarinnar
ef ísland gengur í EB.
En ísiendingar eru ekki enn
orðnir aðilar að efnahagssvæð-
inu, þrátt fyrir mikinn áhuga
Jóns Baldvins. Þó munu Spán-
verjar sennilega fallast á tilboð
hans, ef því fylgir að skip þeirra
megi leita að ónýttum fiskteg-
undum innan allrar fiskveiðilög-
sögunnar, en þá reynast lítils-
verðar stóryrtar yfirlýsingar Jóns
um að aldrei skuli útlendingum
leyft að veiða í hérlendri land-
helgi.
Enn er svo óráðið hvernig Evr-
ópustefnan reynist í framkvæmd.
Margt bendir til að þjóðernis-
stefna reynist henni sterkari. í
framtíðinni mun ríkjum fremur
fjölga í Evrópu, en að þar verði
aðeins eitt ríki. Allan starfstfma
EB hafa staðið yfír miklar deilur
innan þess. Strax á fyrsta fundi
þess varð mikil deila, sem ekki er
leyst enn. Hún var um það hvort
heldur bæri að stefna að lauslega
tengdu bandalagi eða einu sam-
bandsríki. í seinni tíð hafa banda-
lagsmenn undir forystu Margrét-
ar Thatcher verið heldur að vinna
á. Það er ekki ótrúleg spá, að
þessi deila eigi eftir að valda
miklum klofningi. Auk þess gæti
stefna, sem kennd er við GATT,
fengið aukið fylgi, og gert EB að
miklu leyti óþarft.
Gunnar Dal:
Rætur evrópskrar hugsunar
Appólonshofíö í Didyma hjá Miletas í Litlu-Asíu.
Eyjamar á Eyjahafi vom flestar í
byggð á steinöld. Eitthvað í menn-
ingu þeirra var vafalaust fom arfur,
en hann týndist fljótt í umróti nýrra
tíma. Eyjamenningin er bylting,
sem kemur að utan. Að sjálfsögðu
ekki frá Grikklandi, því að þar ríkti
enn á þessum tíma menningarleg
fátækL Byggðir þar höfðu engin
bein sambönd við borgarmenning-
una í Asíu. Menningin barst síðar
hægt inn í Grikkland frá þorpum á
ströndinni. Eyjamar vom numdar
að nýju frá Asíu. Inn á þær
streymdu innrásarflokkar, sem
fluttu menningu sína með sér. En
vegna tíðra samskipta, þar sem
menn velja og hafna á mismunandi
vegu, skapaðist smám saman
menning með eigin sérkenni. Þetta
eyjafólk var sífellt að skiptast á
vamingi og hugmyndum. Búsetu-
skipti vom tíð og blóðblöndun mik-
il. Tilhneiging eldri sagnfræðinga
til að staðfesta djúp milli Asíu og
Grikklands á aðrar rætur en hrein-
fræðilegan áhuga. Menn höfðu ótal
sinnum um árþúsundir verið að
fara frá Asíu til grísku eyjanna og
Grikklands og menn í Grikklandi
stofna ótal sinnum litlar nýlendur í
Asíu og Evrópu utan Grikklands. Að
tala um Grikki eins og þeir væm
þjóð sem er ólík fólki í TVrklandi og
Vestur-Asíu em aðeins leifar af
gömlum stórveldaviðhorfum.
Hvaða menn byggðu Grikkland og
grísku eyjamar? Og hver er menn-
ing þeirra?
Ibyrjun þessarar sögu má greina
sex mismunandi tegundir af
„grískri menningu".
1. TVójumenning. Hennar svæði er
Asía alveg til Mysíu og hún ríkir á
nokkmm eyjanna eins og Lesbos,
Lemmos og Gallipólis.
2. Þrakíumenningin, sem ríkir að-
allega í Marítzadalnum.
3. Makedóníumenningin í Make-
dónfu og Þessalfu. Menningin í
Þessalíu er ein elsta menning
Grikkja. Hún er kennd við Seskló
og er af austrænum uppmna.
4. Hellenska menningin. Hún er
einkum á ströndum Þessalíu, í Mið-
Grikklandi, Attíku og Pelópsskaga,
Levkas og Iþöku.
5. Eyjamenningin í Eyjahafi, sem
kemur að austan úr löndum borg-
armenningar.
6. Krítarmenning, fyrsta borgar-
menning Evrópu. Og hún kemur
upphaflega frá Egyptalandi og Asíu.
í þorpunum í Mið-Grikklandi,
Makedóníu og Þrakíu ríkir sveita-
menning. Menn rækta aldintré og
vínvið ásamt matjurtum og korni.
En á eyjunum og ströndum Eyja-
hafsins tengist búskapur verslun og
iðnaði. Iðnaðarmennimir vom ým-
ist menn sem komu frá Asíu eða
menn sem höfðu farið þangað til að
læra listina.
Árþúsundum áður en skráð heim-
speki kemur fram í Grikklandi lá
föst verslunarleið frá Eyjahafi til
Svartahafs og þaðan til Mið-Evr-
ópu. önnur verslunarleið lá frá
Eyjahafi til Norður-Ítalíu og þvert
yfir Evrópu til Suður-Jótlands.
Þriðja leiðin Iá yfir Suður-Frakk-
land til írlands og Suður-Englands.
Kaupmenn Eyjahafsins versluðu
líka við E1 Argar á Suðaustur-Spáni.
Og á öllum þessum svæðum, alls
staðar þar sem þessi verslun var
stunduð, hófst borgarmenning.
Annars staðar í Evrópu um 1500
f.Kr. ríkir fátækleg bændamenning.
Hún er einkum á breiðu belti frá
Englandi þvert yfir álfúna til Ka-
spíahafs. En fyrir norðan þetta belti
er enn veiðimannamenning. Hér er
um að ræða mestan hluta Skandin-
avíu, Finnland og Norður-Rúss-
land.
Heimspekin vex smám saman upp
úr borgarmenningunni. Hún er
ekki nauðsynlega grísk, hvorki í
upphafi né síðar. Hún er alþjóðleg
eins og borgarmenningin. Heim-
spekileg hugsun er lengi að þróast
um allan hinn gamla heim. Kaup-
maðurinn og iðnaðarmaðurinn
þurfa á rökhugsun að halda við
stærðfræði og nýja tækni. En
ÖNNUR GREIN
stærðfræði, stjömufræði, landa-
fræði og það að uppgötva tímann er
undanfari heimspeki og að hluta
upphaf heimspekilegrar hugsunar.
Sama er að segja um þá íhygli, sem
fylgir því að færa hugsun í letur, að
finna upp hjólið og nota það. Allt
þetta gerist á svonefndu tímabili
goðsögunnar. Og þetta er vits-
munaþróun, þróun rökhugsunar,
sem gerist alls staðar í borgar-
menningu. Tímabil goðsögunnar
einkennist því ekki að öllu leyti af
goðsögulegum skýringum, þó að
þær séu fyrirferðarmestar. Bylting-
in mikla, „Öxulöldin“, kemur ekki
skyndilega. Hún er ávöxtur langrar
þróunar. Öxulöldin er venjulega
talin 5. öldin f.Kr., en raunar er hér
um lengra tfmabií að ræða. Á Öxul-
öld lýkur tímabili goðsögunnar og
ný hugsun verður ríkjandi um allan
hinn gamla heim. Þá koma fram í
Kína Konfúsíus og Laó Tse. Á Ind-
landi Gautama Búddha. í Persíu
Zaraþústra. í ísrael gömlu spá-
mennimir. Heimspekin í vestri er
aðeins hluti af þessari öldu, sem rís
um allan heim.
Austurlensk trúarheimspeki, stóru
trúarbrögðin, einkum trúarbrögð
Gyðinga, og heimspekin eru sama
aldan. Og saman hefur þetta þrennt
mótað alla heimsmenningu síðar. í
stuttu máli sagt: Heimspeki er al-
þjóðlegt fyrirbæri, sem sprettur
upp úr borgarmenningu, kaup-
mennsku og iðnaði. Annað mál er
það, að höfuðmiðstöð hennar varð
Aþena, einkum eftir að Plató og Ar-
istóteles stofnuðu þar skóla sína og
ritum þessara stofnana var dreift
um aldaraðir yfir alla heimsbyggð-
ina. Það breytir hins vegar ekki
þeirri staðreynd að menning Evr-
ópu, Hebrea og annarra Austur-
landaþjóða eiga sér sameiginlegar
rætur. Og nýjungar í hugsun koma
ekki aðeins fram í Evrópu í byijun
Öxulaldar. Nýjungar í hugsun
komu fram um allan heim ef vel er
farið ofan í smáa letrið. Sagt er
einnig að trúin sé móðir heimspek-
innar. Og auðvitað á heimspekin
rætur sfnar að hluta í guðfræðileg-
um hugmyndum. Þetta gildir jafnt
um siðfræði, frumspeki (metafysik)
og rökfræði. Siðfræðin í skóla Pý-
þagórasar á Suður-Ítalíu, fyrsta
heimspekiskóla Vesturlanda, fjallar
um eldri guðfræðilegar hugmyndir.
Frumspeki í tíð Platós og Aristóte-
lesar er svo náskyld guðfræðilegum
kenningum, að Aristóteles kallar
það, sem menn síðar nefna meta-
fysik, jöfnum höndum frumspeki
og guðfræði. í hans augum eru
þetta því náskyld fræði.
Rökfræðin hefst einnig með guð-
fræðilegri hugmynd um alheims-
legt samræmi allra hluta. Þessi
hugmynd var á grísku nefnd „log-
os“, en af því orði er, eins og menn
vita, orðið „lógik“ eða rökfræði
dregið. Gríski heimspekingurinn
Herakleitos, sem var uppi snemma
á 5. öld f.Kr. og því eldri en Sókrat-
es, er höfúndur orðsins. Hjá hon-
um merkir logos upphaflega nán-
ast sama og guð, eða sköpunar-
máttur guðdómsins. Sá sköpunar-
máttur var talinn birtast í
alheimslegu samræmi allra hluta.
Síðar fór orðið logos einnig að
merkja stfl og málsgrein og loks
orð. Rökfræðin á, eins og orðið
lógik sýnir, rætur í þessu guðfræði-
lega hugtaki. En benda má á að
sömu hugmynd er að finna í kín-
verska hugtakinu „taó“, sem merk-
ir lög himinsins. Þetta þekkja
menn úr „Bókinni um veginn". Táó
þýðir eitthvað svipað og orðið lógos
í hinni upphaflegu merkingu þess.
Þetta þarf engan að undra vegna
þess að ljóst er, að Herakleitos og
höfundur „Bókarinnar um veginrí'
ganga báðir í sömu hugmynda-
smiðju og afla sér fanga úr enn
eldri guðfræði. En ef við nú rekjum
upphaf rökfræðinnar til þessa hug-
taks, eins og ýmsir góðir menn
hafa gert, þá virðist aðeins sann-
gjamt að viðurkenna, að rökfræði
hefst ekki alfarið í höfði „hvíta
mannsins". Hugmyndir á þessum
tíma eru fáar og úlfaldalestimar
dreifa þeim auðveldlega um allan
hinn gamla heim á skömmum
tíma. Að eigna hinum „hvíta kyn-
stofni" eingöngu upphaf heimspeki
er meira í ætt við gamlan kynþátta-
metnað en skynsamlega söguskoð-
un.