Tíminn - 19.10.1991, Blaðsíða 3

Laugardagur 19. október 1991
HELGIN lp 11

Oddur Hjaltalín læknir, móðurbróöir Önnu. Yfir skýii fram af húsi
hans var dúfnakofinn hans.
fyrir og fram fyrir aftur á ennið,
þar var hann hnýttur með hnút
eða lykkju og reið á að þetta væri
vel gert og laglega, hjálpuðu stúlk-
umar hver annarri til þess. (Krók-
faldinum gamla sleppi ég í þetta
sinn.) Ekki höfðu stúlkur klút á
gjörð heima fyrir, en einungis til
kirkju. Það þótti ekki sæma að hafa
húfu til kirkju, og gekk hneyksli
næst ef það sást. Ég man það svo
vel eitt sinn, þegar vinnukonur
okkar komu frá kirkju, þá vom
þær að segja frá því að þessi og
þessi kona hefði verið með skott-
húfu í kirkjunni og allir hefðu ver-
ið að blína á hana. Þá fluttust ekki
þessi stóm sjöl, er nú tíðkast, held-
ur smábaðmullarsjöl, oftast rauð-
rósótt, er stundum vom með silki-
rósum: þau vom ekki stærri en
ullarklútar sem nú em í hverri
sölubúð. Þeim var slegið á herð-
amar, ég held til skrauts. Þetta var
ólíkt því sem nú gerist, að hafa
þessi þykku sjöl upp með eyrun-
um; jafhvel þótt allir ætli að stikna
í hita, t.a.m. í kirkju, dettur þeim
ekki í hug að færa þau neðar. Móð-
ir mín var ætíð á kjól í kirkju, með
skyggnishatt úr silki á höfði, en
heima var hún í peysufötum. Af
þessu má sjá að skotthúfan var
ekki í svo miklum metum, sem
síðar varð; því nú em ferming-
artelpur í peysufötum með húfu á
höfði, og við altarisgöngu em þau
einnig höfð. Þó heyrir maður að
mæðmnum er ekki mikið um það
gefið og hafa kjól, ef hann er að fá,
þá að láni ef ekki vill betur til.
Hversdagsbúningur
Hversdagsbúningur kvenna á
summm var fyrst og fremst skott-
húfan (hún fór aldrei af höfðinu
nema þegar sofið var); það var sið-
ur að láta húfuna á höfuðið um
leið og maður klæddi sig að
morgni og ef veður var gott, þá
vom kvenmenn snöggklæddir sem
kallað var, í hvítri skyrtu og upp-
hlut, með 3 leggingum á bakinu.
Upphluturinn var úr smágerðu
vaðmáli eða klæði, ýmist svartur,
rauður eða grænn, með vírborð-
um að framan, sem vom keyptir í
sölubúðum eða þeir vom
„baldýraðir". Ekki var haft belti við
þennan búnað, enda var upphlut-
urinn ekki hafður sem skrautbún-
ingur, heldur hversdagslega, þótti
léttara og liðlegra að vinna í þeim
búningi, einkum við heyvinnu,
þegar heitt var. Við upphlutinn
vom hafðar ýmist millur úr silfri
eða tini eða látúni. Tinmillur og
hnappa í hversdagsföt steyptu
bræður mínir og á fleiri bæjum
vissi ég til að það var gert. Einnig
vom búin til krókapör úr mjóum
látúnsvír, en aldrei keypt krókapör
eða hversdagshnappar.
í rökkrunum
Nú koma rökkrin, þau vom
stundum höfð löng, sumir lögðust
til svefns, sumt kvenfólk að prjóna,
en aðrir fóm að kveðast á og þar á
meðal vomm við systkinin. Það
var töluverður vandi, því menn
urðu að láta fyrsta vísuorðið byrja
á sama staf, er sú vísan endaði á,
sem kveðin var af hinum t.a.m.:
Reiknast má hann Rauður minn
rétt sem betri en enginn,
alteins blessast auðurinn
og hann er til fenginn.
Nú varð að koma N í byrjun
næstu vísu og var nú farið að leita
í huganum og loks fannst þessi
vísa:
Nú er ekki neitt að frétta nema
kuldinn o.s.frv.
Þetta gat gengið í það óendan-
lega, einkum ef manni var hjálpað.
Þótti þetta góð skemmtun og
höfðu margir þennan sið. Þetta var
kallað að „skanderast".
Þegar veður var gott vomm við
bömin úti að búa til snjóhús,
renna okkur ofan brekkur á freðn-
um torfum, en drengimir á skaut-
um eftir Grundará; en væri lausa-
mjöll fengum við að fara á skíðum.
Sumaryndi
Á fyrsta sumardag vom gerðar af-
ar stórar kökur úr rúgmjöli: þykk-
ar, steiktar og seyddar á glóðinni,
þegar búið var að elda. Þessa köku-
hlemma fékk hver maður og ríflegt
af smjöri, kæfu og lundabagga, þar
sem það var til. Þá fengu allir sum-
argjafir. Einn karl í sveitinni gaf
okkur bömunum fugla tilbúna úr
ýsuklumbum, er vom okkur eins
kærkomnir sem útlensk leikföng
nú em bömum. Ljósmóðir mín
gaf okkur ætíð rúsínur og möndl-
ur. Allir urðu að gefa eitthvað. Ég
man það að ég var látin gefa uppá-
haldsvinnukonunni okkar klæðis-
upphlut með silfurmillum í sum-
argjöf; hún var hjá foreldmm mín-
um í 14 ár. Fólk var þá lengur í
vistum en nú gerist; þá var kven-
mannskaup ekki meira en 3 vættir,
en nú er það 60-80 kr., og eiga þær
þó minna til en þær gömlu. Karl-
menn höfðu 6 vættir í kaup, neftii-
lega þeir bestu, sem mun samsvara
60 kr. Á vetmm var kvenfólk í
svörtum prjónapeysum, lögðum
með mjóu flaueli á ermum og
börmum; þær vom eins og klæðis-
eða vaðmálspeysur nú, nema þær
vom ekki flegnar ofan á brjóst. Svo
var hafður fallegur klútur á herð-
unum innan undir peysunni, úr
rósalérefti eða hvítu lérefti, í stað-
inn fyrir hvítt og „stífað“ brjóst
sem nú er haft. Um hálsinn var
hafður hversdagslega óvandaður
dökkur klútur, úr þunnu lérefti, en
ljósleitur klútur í kollhettu. Það
var vanalegt að hafa þær bæði á
leið til kirkju og hvert sem farið
var, en ekkert sjal á herðum, nema
ofurlítinn sjalklút. Ef kalt var vom
kvenmenn í karlmannstreyjum.
Klæðistreyjur höfðu karlmenn til
kirkju og náðu þær rúmlega ofan í
mittið að framan, en ekki alveg að
aftan; það var eins og dálítil geil
upp í bakið, svo að sást á vestisbak-
ið. Svartan silkiklút, með rauðum
bekk, höfðu þeir um hálsinn í
veislum. Á höfði vom háir hattar,
og ljósbláir sokkar á fótum. Húfur
hversdagslega með breiðu upp-
broti, en úti í kulda og kafaldi
höfðu menn hinar svonefndu
lambhúshettur; þær vom prjónað-
ar úr sauðsvörtu bandi, heldur
grófgerðu, og náðu ofan undir
herðar, tekið úr fyrir andlitinu, svo
eigi sá nema í nef og augu, og vom
þær mjög skjólgóðar.
Vefnaðarlist
í þá daga kunnu flestar konur að
vefa; en fæstar áttu vefstól, vegna
þess að þær höfðu eigi nógu stór
húsakynni, og komu því til móð-
ur minnar, og fengu sumar að
vefa.
Hjá foreldrum mínum var ætíð
byrjað að vefa með föstu og hald-
ið áfram fram á sumardaginn
fyrsta; þá varð öllum vefnaði að
vera lokið — og rekkjuvoðir og
seglin síðast. Já, seglin varð líka
að vefa. Nú var ekkert eftir nema
glitvefnaðurinn, en hann var
hafður í hjáverkum allt ffam að
slætti. Glit- eða áklæði þessi vom
höfð til að breiða á söðulinn þeg-
ar riðið var og þótti það mikil
prýði og skjólgott ef riðið var í
kulda, en ekki gátu nú samt allar
konur veitt sér það, því þau voru
dýr. Áklæðinu var stungið undir
söðulsveifina og svo var það sítt
að því mátti tvöföldu vefja utan
um fæturna; þá var tekinn lindi
spjaldofinn og endunum á hon-
um bmgðið undir mjóaleggina að
aftan og náðu endarnir fram fyrir,
og þar hnýttur hnútur og 2 lykkj-
ur. Lindinn var ýmist ofinn með
rósum eða stöfum, og með ýms-
um litum, þótt oftast væm þeir
grænir, rauðir og svartir, og kög-
ur haft á endunum til prýðis, en
riðið í hellusöðlum með rósum
og englamyndum og manna.
Á hverju vori komu menn norð-
an úr Húnavatnssýslu, og fóm
undir Jökul að sækja skreið; þeir
skiptu mikið við föður minn. Þeir
höfðu hangikjöt, smjör, tólg, vað-
mál og peninga. Það var siður að
karlmenn vom í smábandsprjón-
peysum, oftast ljósbláum, en
treyju yst fata; innst eða næst sér
voru hafðar skyrtur úr lérefti.
Peysurnar voru f stað milli-
skyrtnanna sem nú tíðkast. Ég
man að bræður mínir vildu ekki
hafa peysurnar nema grákembd-
ar.
Þegar til altaris var gengið vom
hafðar handlínur, sem vom
breiddar yfir hendurnar, en þegar
búið var að meðtaka brauðið og
vínið, þá voru þær hafðar til að
bæna sig með, og menn bændu
sig uns meðhjálparinn kom og
ýtti við mönnum svo að nýr
hringur af fólki kæmist að, og þá
fór hver sem búinn var í sæti sitt.
Þetta gekk aftur og aftur, það
vom stundum á einum sunnu-
degi 4-6 hringir af mönnum til
altaris. Eigi var venja að borða
þann dag, áður en menn fóm til
altaris, fyrr en menn komu heim
frá kirkjunni; og ef menn bám
kala eða óvild hver til annars, þá
áttu menn að biðja hver annan
fyrirgefningar áður en til altaris
væri farið.
Nú byrjaði sauðburð-
urínn...
Nú byrjaði sauðburðurinn og
eftir hálfan mánuð eða vel það,
var farið að stía á hverju kvöldi,
það er lömbin tekin frá ánum og
látin í króna, en hleypt aftur til
ánna á hverjum morgni; það var
kallað að fara á stekkinn. Svo að
morgni var mjólkað svolítið úr
hverri á, áður en lömbunum væri
hleypt aftur út; líka var þá oft rú-
ið fé um leið og urðum við systk-
inin oft að gera þetta einsömul kl.
4 á morgnana. Svo komu fráfær-
urnar; þegar lömbin vom átta
vikna vom þau rekin á fjall, setið
hjá þeim uns þau urðu spök. Ég
fékk einu sinni að vera með í
slíkri ferð, en bað aldrei um það
oftar, því mér var nóg boðið að
heyra þennan sára jarm og sakn-
aðarvein í lömbunum.
Iðja okkar barnanna allt vorið
var að aka mold og skarni ofan í
vissan blett á kampinum; höfðum
við til þess hjólbörur. Gömul vor-
um við ekki þegar við byrjuðum
að vinna, 9-12 ára. Einnig vorum
við í fiskþurrki, væri þerrir, því
faðir minn tók saltfisk til verkun-
ar. Já, þessi blettur, sem við rækt-
uðum, gaf af sér hálft kýrfóður
eftir hér um bil 3 ár.
Nú er fjöldi barna sem gengur
iðjulaus á ýmsum aldri, sem ekk-
ert vinna, þótt foreldrar þeirra
séu efnalausir.
Slæ ég nú botninn í þetta skipti,
í þeirri von að þessar minningar
fái góðan byr hjá lesendum Eim-
reiðarinnar, og verði svo þá hef ég
nóg í áframhald."

MUÍsúrffig
HOFÐABAKKA 9 ■ 112 REYKJAVIK • SIMI 91-670000