Tíminn - 28.05.1992, Blaðsíða 5

Fimmtudagur 28. maí 1992
Timinn 5
Davíð Erlingsson:
BYGGÐARBLÖÐ OG ÞJÓÐMENNING
eða Dalurinn í Kaupmannahöfn
í Kaupmannahöfn býr hún Lovísa, barnfædd undir Kambinum á
Dalvík, kaupstað norður á ísiandi sem spratt upp á Böggvisstaða-
sandi. Á borði hennar í stofunni liggja tvö blöð. Annað heitir
Bœjarpósturinn og er 16. tbl. 8. árg., útgefið 22. apríl 1992, hitt
ber nafnið Norðurslóð. Svarfdœlsk byggð og bœr. Það er 4. tölu-
blað ársins 1992 og dagsett 28. apríl. En minnisgrein þessi er
skrifuð af flakkara, gesti Lovísu, á því sama borði sunnudaginn
3. maí sama ár.
Flakkarinn kom utan af íslandi,
en hafði þó áður varla hugmynd um
tilvist þessara blaða, þótt sjálfur sé
hann kominn af sömu slóðunum og
þau, við Eyjaíjörð. Að blöðin liggja
nú hér á borði, vitnar vitanlega um
undur samgangnanna á okkar dög-
um, en þessi loftbomu sprek af
kvisti íslenskrar þjóðmenningar eru
hér á annarlegri strönd, auðvitað af
því að Lovísa er sjálf af þeirri rót.
Öllum samgöngum okkar daga, í
víðasta skilningi, andlegum og lík-
amlegum, fylgir eitthvað af firringu.
Nokkurt firringarmark hlýtur það
að vera á Eyfirðingi, þótt fyrir sunn-
an eigi nú heima, að þurfa til Kaup-
mannahafnar til þess að eignast litla
viðkynningu við þá pressu, sem á
naflastað tilvem sinnar í Svarfaðar-
dal.
Baejarpósturinn er auglýsinga-
blað með „gleðilegt-sumar“-mynd
af dalnum á forsíðu og „blessuð-
sértu-sveitin-mín“-kvæði um hann
eftir Kristínu Jóhannesdóttur frá
Syðra-Hvarfi fyrir neðan myndina.
Gerð eru skil leiklistar- og tónlistar-
viðburðum (Hér les sá firrti flakkari
t.d. um keppni í einhverri músík-
mennt sem heitir karaoke, og augað
nemur staðar í nokkurri undrun:
þurfti ég nú í Svarfaðardal til að
heyra um nýjan tískufarald í þeim
efnum?). Getið er um farfugla, af-
mæli, félagsfundi, fyrstu lömb vors-
ins, afla fiskiskips o.s.frv., í stuttum
pistlum. Tvær greinar eru ívið
lengri: heimsókn til oddvita hrepps-
ins í dalnum og samtal við bónda-
konu af erlendum uppruna sem
Ieggur stund á að vinna hagvirki og
listmuni úr ull og öðru skepnuhári.
Leiðari er ekki í þessu blaði, en vor-
pistill er í hans stað, eða sumardags-
hugvekja, eftir Hjört Eldjám Þórar-
insson.
Hitt blaðið, Norðurslóð, hefúr
tvöfalt stærri síðuflöt, líkan og í
dagblöðum, og þetta 4. tbl. er 8 síð-
ur, sem eru að miklu minna hlut-
falli en hitt fylltar með auglýsing-
um. í ramma efst á bls. 2 eru greind-
ir þeir sem blaðið gefa út og gera
það úr garði. Talsvert af fréttum er
hér vel og glögglega sagt í sérstöku
fréttahomi á baksíðu, og á forsíð-
unni eru þrjár fréttagreinar: af-
komu útgerðar á Dalvík, hafnamál-
um og vegagerðar em gerð skil í
þeim.
Innsíðumar einkennast hins veg-
ar af sambandinu við liðinn tíma á
allt annan hátt, og það er í þessu
sem munurinn á blöðunum er
mestur. Endurminningaskrif
heimamanna; eftirmæli í bundnu
máli og lausu, og þá að sjálfsögðu
með taisverðu af endurminningum
í. Síðast en ekki síst er hér fimmti
þáttur af sjálfsævisögulegum end-
urminningum fyrrverandi ritstjóra
blaðsins, Hjartar Eldjáms Þórarins-
sonar: „Horft til baka um hálfa öld“.
Úr blöðunum báðum, en alveg
sérstaklega úr Norðurslóð, í fréttum
úr nútímanum og endurminning-
um, berst upp í vitin ilmur, bragð og
sýn af stöðunum og byggðunum
þama fyrir norðan. Það er sú
ímyndun, sem gerist í huga flakkar-
ans við að skyggnast í þessi blöð
komin á strönd, sem hvorki líkist
Árskógsströnd né Ufsaströnd né
Böggvisstaðasandi. Þessi ímyndun
rennur upp af prentmáli á pappír, af
því að svo mikið af málinu á þeim
pappír er mál byggðanna, byggða-
fólksins þama heima. Það er það
málfar eða mæli, sem fólkið á og
hefur átt til þess að gera sér grein
fyrir veröld sinni á þeim ströndum
og í þeim dölum. Þetta mæli sann-
Ieiksgerðar fólksins vex og breytist á
sögulegri rót, því að án fortíðar get-
ur engin framtíðarsýn verið, án
sögu ekkert líf handan við það hrað-
rennandi og örsmáa nú sem er
núna.
Ef við spyrjum, hvemig slík blöð
geti dafnað, getur svarið varla orðið
annað en: af því að fólk finnur sig
þarfnast þeirra. Fjárhagurinn er
annar handleggur, ekki til umræðu.
Umurinn af Norðurslóð er þannig,
að sitthvað minnir á blað sem um
eyfirsku byggðimar fór einu sinni,
Dag á Akureyri, og var þá um margt
öðmvísi en hann er núna, eftir að
hann fór að koma út oftar en einu
sinni eða tvisvar í viku og gerðist
dagblað með brauki og bramli og
miklu liði kunnáttumanna. Heim-
urinn hendir sér nú á tímum yfir
okkur með miklum breytingum,
sem sumar em kallaðar framfarir.
Efalaust hefur svo verið um Dag,
þegar hann gerðist dagblað, að ekki
hafa allir ungu og fersku kunnáttu-
mennimir, konur sem karlar, verið
gæddir mæli byggðanna, stað-
bundnu, né heldur átt sögulegu rót-
ina í vitund sinni. Af þessu mundi
geta leitt bagalegan skort á lifandi
skilningi á því mæli — enda þótt
öðmvísi málfar, skynsemd og al-
menn þekking væri í bezta Iagi —
skort á skilningi á því staðlega og
fólkinu einmitt þama. Það lægi
nærri að spyrja hvort viðgangur
Norðurslóðar tengist ekki með ein-
hverjum hætti því að blaðið Dagur
breyttist í átt til atvinnublaða-
mennsku og gekk að vissu leyti yfir í
flokk höfuðborgarpressunnar, enda
þótt hann sé fremur Iandshlutablað,
og vilji auðvitað vera landsbyggðar-
blað.
Blöð hljóta að gegna miklu hlut-
verki í þjóðmenningu okkar. Hve
einsleiL sem hún sýnist vera þegar á
hana er horft utan frá eða um hana
talað í landsföðurræðum, er hún
samt vafalaust með margvíslegum
hætti, um leið og farið er að rýna
nánar. Þjóðmenningin á sér stað í
flóknu neti mannlegra samskipta,
með breytilegum samskiptareglum
og boðskiptahætti frá samheldi til
samheldis (eða félagshóps). Einn
maður er með ýmsum hætti aðili
margra hugsanlegra samhelda:
sveitar eða kaupstaðar, ættar, at-
vinnustéttar eða annars hagsmuna-
hóps, áhugamála, o.s.frv. Heildar-
staða manns í þessu flókna netvirki,
með tengslum hans og þátttöku í
ýmsum samheldum á ýmsum vett-
vangi, markast af þessu öllu. Það
eru sígild sannindi að „oft má af
máli kenna manninn hver helst
hann er“, en það er líka vitanlegt að
maður getur haft nokkuð ólíkan tal-
anda eftir því um hvað, við hvem, í
hvaða samhengi og tilgangi hann
ræðir. Vegna þess að málið með
„arfleifð kynslóðanna" í sér er í senn
staður, þaðan sem allir hlutir um-
hverfisins horfa á einhvem hátt við
manninum, og ómissandi útbúnað-
ur hans við hlið skynfæranna til
þess að nema og skilja og gera sér og
öðmm grein fyrir þessu umhverfi,
um leið og hann tekur eitthvað upp
í vitneskju sína frá öðrum. Þess
vegna er málið líka andlegt heim-
kynni manns eða heimili. Innrétt-
ing þess er með einhverjum sömu
ummerkjum og öll önnur heimili í
sama samfélaginu, en einhverju
munar þó jafnan. Allir kannast við
mismun á talanda manna eftir því
hvar þeir „standa“, þ.e. frá hvaða
stöðum þeir sjá og taka mið, með
hvaða afstöðu þeir hafa grunnvið-
miðanir sínar. Sjónarstaðina eiga
menn bæði í hugarheimi og efnis-
heimi. Um hugarheimsstaði er auð-
velt að minna til dæmis á svonefnda
frjálshyggjumenn og sósíalista í pól-
itík og biðja lesanda að huga að því,
hversu mið þeirra eru tekin frá ólík-
um stöðum og hvað þeim ber á milli
um það sem þeim þykja vera sjálf-
sagðir hlutir, sem eiginlega ætti
ekki að þurfa að nefna, af því að
grunnmiðið sýnist þeim gefið, og
raunar óþarfi að orða það fyrr en
einhver vefengir. Af efnisheimsstöð-
um er sá auðvitað fyrstur og fremst-
ur sem er heimilið og heimabyggð-
in. Veröldin Iítur vitanlega ekki eins
út séð úr Reykjavík og Svarfaðardal.
Einn gildasti þáttur þjóðmenningar
er það, sem einstaklingum hennar
er sameiginlegt af sjálfsögðum sjón-
armiðum, sjálfsögðum hlutum,
sem eru það af því að ekki þarf að
segja þá. Þeir og margt, sem á
grunni þeirra rís í hugarheimi, eru
fordómar (fyrirfram gefnir dómar) í
hlutlausri og eiginlegri merkingu
orðsins og alls ekki fordæmandi.
Óþarft er að ræða um hvort skipti
meiru, heimkynni hugarfarsins eða
heimkynni á landinu, hugmyndim-
ar eða jörðin undir fótunum. En
þau tengjast með ýmsum hætti.
Bæði er hver sjálfum sér næstur, og
það er sennilegra að þeir eigi sam-
leið í skoðunum sem einnig eiga
sameiginlega reynslu og hagsmuni
daglegs lífs. Þeir eiga þá miklu
meira saman af sjálfsögðum hlutum
og hugmyndum — og mæli — en
aðrir, og þetta greinir þá frá þeim og
eflir þá tilfinningu að þeir eigi sam-
eiginlegra heimkynna að gæta, svo í
andlegum sem veraldlegum efnum.
Á öld alþjóðahyggju, hugartví-
strandi fjölmiðlunar og samgangna,
sem leiða firringu yfir fólk, þannig
að svo getur farið að það viti ekki
lengur hvar það stendur, mun það
vera eðlislægt viðbragð við firring-
unni að beita máli og frásögu sinni á
verkstæði sannleiksgerðarinnar til
þess að fylla og bæta heimsmynd
sína og sjálfsmynd; reyna að andæfa
firringunni, sem er kaos, með því að
verja og bæta andleg ekki síður en
veraldleg heimkynni sín.
Ástandinu má að vissu leyti Iíkja
við það að lenda í útlegð. I útlegð
eins konar voru landnemar íslands,
forfeður Svarfdæla og okkar allra,
og hjá þeim var eftir allnokkrar kyn-
slóðir orðinn til sá frásagnasjór sem
við köllum fombókmenntir okkar.
Öflin, sem þá voru að verki í þjóðfé-
laginu, hafa að nokkru leyti verið
hliðstæð því sem nú eru. Það er
varla tilviljun, hve mikið rúm það,
sem ég vil kalla lífsmyndarbók-
menntir, skipar meðal þess sem gef-
ið er út á prenti í landinu.
Flakkara er ekki kunnugt, hversu
víða á landinu um er að ræða dugn-
að í blaðaútgáfu sambærilegan við
Svarfaðardal. Væri fróðlegt að fá yf-
irlit um það, og um útbreiðslu og
fjárhag blaðanna. Samkvæmt þeim
viðhorfum, sem hér hefur verið
haldið á loft, virðist sennilegt, að
héraðablöð eigi eftir að taka til sín
meira af markaði höfuðstaðarblað-
anna. Þau síðamefndu em skrifúð
að mestu með sjónarhomi sem á
heima í höfúðborgarmenningunni,
er að vissum hluta alþjóðlegt, og
þau em gerð af eins konar atvinnu-
mennsku. Hætt er við að mæli
þeirra verði æ framandlegra í hug-
um fólks í dreifðum byggðum og
bæjum. f sömu átt horfir einnig að
æ fleiri blaðamenn verða háskóla-
menntaðir, bæði í fjölmiðlunar-
fræðum og öðmm fræðum. Ef
byggðablöðin halda sig við mæli
byggðafólksins og sjónarhom þess,
munu þau dafna og vinna á. Fólk
þarfnast þeirra á annan og nákomn-
ari hátt en blaða höfuðborgarmenn-
ingarinnar, sem vitanlega hljóta
einnig að halda áfram að vera til.
Það er að vissu leyti dapurlegt að
átta sig á því, að svona muni verða,
en það er alþjóðleg þróun sem við
munum varla geta komist hjá.
Því að ríkust er í raun og vem
rödd frá heimaslóðum. Á þá leið
minnir mig að Guðmundur Ingi
skáld í Önundarfirði hafi orðað það,
og það er líka ástæða þess að hún
Lovísa hefur svarfdælsku pressuna á
borðinu hjá sér.
Höfundur er dósent við Háskóla Islands.