Tíminn - 05.01.1993, Blaðsíða 5

Þriðjudagur 5. janúar 1993
Tíminn 5
r r
y, Avarp forseta Islands 1. janúar 1993:
Y msum hefur reynst dýrkeypt
að glata trú á framtíðina
Forseti fslands, Vigdís Finnbogadóttir.
Góðir íslendingar, góðan dag og
gleðilegt nýtt ár.
Nú sem fyrr við áramót leiðum
við hugann að þeim sem okkur
voru kærir og horfið hafa sjónum
á liðnu ári. Þessir vinir lifa áffam
í minningum okkar, eru hluti af
lífinu og því tímanna safni sem
mótar hvem einstakling. En um
leið og við minnumst með þökk
genginna manna og horfinna
kynslóða fögnum við og bjóðum
velkomna alla þá sem í okkar hóp
hafa bæst, ekki síst bömin sem
fæðst hafa og við viljum alls til
kosta svo þau eigi sér glæsta
framtíð í landinu. Þar eru fólgnar
vonir okkar allra.
Á þessum tímamótum er mér
sjálfri ofarlega í huga, að á ný-
liðnu ári var mér í fjórða sinn trú-
að fyrir því að fara með embætti
forseta Islands. Ég vil af heilum
huga þakka það traust sem mér
var þá sýnt og alla þá vinsemd
sem þjóðin hefur veitt mér í starfi
mínu, hlýjar óskir, góðar ábend-
ingar, holl ráð sem koma úr ýms-
um áttum og við líkleg sem ólík-
leg tækifæri.
Á undanfömum mánuðum hef-
ur okkur íslendingum orðið tíð-
rætt um erfiðleika sem að okkur
steðja. í annað skipti í sögu lýð-
veldisins stöndum við frammi fyr-
ir alvarlegu atvinnuleysi. Og at-
vinnuleysi veldur margþættu
böli: Það leiðir ekki einungis fá-
tækt yfir þann sem fyrir því verð-
ur og hans skyldulið, það dæmir
menn úr leik, frá virkri þátttöku í
samfélaginu og rýrir þar með
sjálfstraust þeirra og þá sjálfsvirð-
ingu sem hverjum manni er
nauðsynleg til gæfu, — auk þess
sem atvinnuleysi er líklegt til að
grafa undan þeirri samstöðu sem
okkur er nauðsynleg til að takast
á við verkefni okkar og þjóðar-
skyldur.
Þegar svona stendur á, er nauð-
synlegra en oft ella að við gemm
okkur grein fyrir að erfiðleikar
em tvenns konar. Annars vegar
eigum við einatt við skammtíma-
vanda að etja. Hins vegar geta svo
við blasað erfiðleikar sem aðeins
verða leystir á löngum tíma. Um
það er samstaða meðal allra
landsmanna að atvinnuleysið sé
vandi sem okkur ber skylda til að
leysa og við getum leyst, og þann-
ig er greinilegt að við lítum á það
sem skammtímaerfiðleika og
munum ráða fram úr þeim sem
slíkum.
Það hefúr engum dulist síðustu
árin að veröld okkar er breyting-
unum háð. Kannski finnst okkur
einmitt vera að fást í kringum
okkur endanleg sönnun þess að
hann hafi haft rétt fyrir sér, gríski
heimspekingurinn sem hélt því
ffam að allt streymdi, nú eða þá
Jónas Hallgrímsson sem stað-
hæfði að „mönnunum munar,
annað hvort aftur á bak ellegar
nokkuð á leið“. Fyrir þeim hugs-
uðum var engin kyrrstaða mögu-
leg. Við horfum á landamæri
breytast, múra hrynja, nýjar þjóð-
ir rísa upp, og allt má það verða
okkur til áminningar um að loka-
stöðu verður aldrei náð, að allt er
ferli. Það getur meira að segja
orðið þjóðinni hættulegt, trúi
hún því nokkum tíma að hún sé
komin á lokareit í baráttu sinni
fyrir betra og fegurra mannlífi.
Eitt af því, sem má jafnan minna
okkur á hverfulleikann og breyt-
ingamar, er það sem Kristján Eld-
jám nefndi „lífbeltin tvö“, sem
umlykja okkur í hafinu og á landi.
Ég hefi áður drepið á það um ára-
mót, hve mikilvæg umhyggja
okkar er fyrir lífbeltunum tveim,
arfi kynslóðanna. Við gjöldum
þess nú að hafa farið illa með auð-
lindir hafsins. Þar erum við á báti
með fjölda þjóða sem miklar
áhyggjur hafa af lífinu í sjónum.
Og við þurfum eins og margir
aðrir að leggja okkar af mörkum
við skynsamlega vemdun og
ræktun á því lífi sem þar verður
til.
Við höfúm líka leikið landið
grátt á liðnum öldum. En á síð-
astliðnum áratugum hefúr okkur
tekist að sanna það fyrir sjálfum
okkur, að við getum stundað
landvinninga inni á okkar eigin
landi, rétt eins og við færðum
landhelgina lengra út á hafið.
Hver fermetri lands, sem okkur
tekst að græða upp á íslandi, er
sigur fyrir alla þá sem standa
frammi fyrir þeirri vá, að allt að
einni smálest af jarðvegi tapast á
ári á hvert mannsbam í heimin-
um. Ef okkur, hér rétt sunnan við
heimskautsbaug, tekst að vinna
til liðs við okkur örfoka land, þá
er það sannarlega saga til næsta
bæjar, til annarra landa sem eiga
einnig við jarðvegseyðingu að
strfða. Hvar sem menn koma
saman til að fjalla um ástand jarð-
ar telst það mikil frétt, að íslend-
ingum hafi tekist að ná þeim
áfanga að gróðursetja sextán tré á
ári á hvert mannsbarn — og
bregða menn þá gjama á skáld-
legan talnaleik um það sem ger-
ast mundi ef fleiri þjóðir gerðu
slíkt hið sama. Á nýliðnu ári urðu
trén okkar reyndar tuttugu tals-
ins á hvert mannsbam. — Við
höfum einnig náð umtalsverðum
árangri í landgræðslu, þótt ekki
hafi enn tekist að snúa þar vöm í
sókn.
Viðleitni okkar til þess að verja
og vemda lífbeltin tvö stendur og
fellur með því að okkur lærist til
fullnustu að bera virðingu fyrir
ytra umhverfi okkar. En alveg á
sama hátt er okkur nauðsynlegt
að tileinka okkur virðingu fyrir
mörgu öðru. Þar verður meðal
annars nauðsynlegt að spyrja
hvort vera kunni einhverjar þær
þverstæður í skapgerð okkar ís-
Iendinga, sem ráða því að okkur
sé áfátt í sjálfsvirðingu okkar og
sanngimi í garð annarra?
Okkur er annt hverju um annað,
þegar á bjátar, og vissulega er í því
fólgin umhyggja, virðing og til-
litssemi. En hvert okkar og eitt
óskar þess að eiga virðingu ann-
arra öllum stundum. Samt er það
svo að mörgum reynist erfitt að
virða stefnumál og skoðanir sam-
ferðamanna sinna og sýna fyllstu
tillitssemi gagnvart mönnum og
málefnum. Réttur hvers og eins
til að segja hug sinn allan, vera á
öðru máli en maðurinn í næsta
húsi eða konan á hæðinni fyrir of-
an er í raun homsteinn lýðræðis-
ins.
Virðing fyrir öðru fólki, virðing
fyrir skoðunum annarra, er órjúf-
anlega háð því að við eigum þann
sjálfsaga, sem sprettur af virðingu
hvers einstaklings fyrir sjálfum
sér. í öllu uppeldi, hvort heldur er
á heimilum eða í skólum, er það
ræktun þess þáttar sem ég vildi
helst óska að lögð væri stund á.
Því án sjálfsvirðingar einstakling-
anna er okkur ógnvekjandi hætta
búin.
Vitanlega er aðgátar þörf á þessu
sviði eins og öðmm, og hér er
ekki verið að tala um þá freku
sjálfsréttlætingu og tillitsleysi,
sem við vitum öll að oft stendur
gagnkvæmri virðingu fyrir þrif-
um og um leið sameiginlegu afli
okkar til átaka.
Ég minntist áðan á kyrrstöðu og
hreyfingu. Oft komumst við svo
að orði um bömin okkar og unga
fólkið að nú séu þau að verða bú-
in að læra. Og líklega emm við of
sjaldan á það minnt að einmitt í
menntun er ekki til neinn loka-
áfangi, ekkert sem heitir að vera
búinn að læra. Því menntun ein-
staklinga og menntun þjóða, sem
allir eru sammála um að sé undir-
staða velferðar um alla framtíð, á
sér engin verkalok. Þar má aldrei
láta staðar numið, heldur verðum
við ævinlega að vera reiðubúin að
endurskoða þekkingu okkar og
kunnáttu, bæta við og breyta,
skilja og skilgreina upp á nýtt.
Á liðnum vikum og mánuðum
hefur hart verið glímt á vettvangi
stjórnmála um þær ráðstafanir,
sem vænlegastar em taldar til að
vinna bug á efnahagslegum
þrengingum þjóðarinnar nú um
stundir. Rætt hefur verið um að-
ferð alla, hvemig tekjum skal var-
ið og byrðum skipt. Þau viðfangs-
efni stjórnmálamanna em hin
sömu, hvort sem vel árar eða illa.
Hitt er nýrra að Alþingi hafi til
umfjöllunar aðild íslands að sam-
starfi evrópskra ríkja um efna-
hagsmál, alþjóðlegan samning
sem haft getur í för með sér mikl-
ar breytingar á íslensku þjóðfé-
lagi. Tekist er á um mat á áhrifum
samningsins. Annars vegar kem-
ur fram það viðhorf að samning-
urinn muni hafa þau áhrif að
mikilvægar ákvarðanir verði ekki
í okkar eigin höndum með sama
hætti og verið hefur. Hins vegar
er mælt fyrir því sjónarmiði að
samningur um evrópskt efna-
hagssvæði sé einungis eðlilegt
framhald af skuldbindingum, sem
einstök ríki hljóta að taka á sig í
auknu alþjóðlegu samstarfi.
Sá margþætti ágreiningur, er
tengist umræðum um evrópskt
efnahagssvæði, dylst engum sem
fylgst hefur með þjóðmálaum-
ræðu á því ári sem nú er liðið.
Hann hefur klofið samtök og
flokka og jafnvel hug einstaklinga
í rökræðum þeirra við sjálfa sig
um kosti og galla slíks samstarfs.
Von tekst á við ótta, svo að vogar-
skálar samþykkis og synjunar rísa
og hníga til skiptis.
Á því ári, sem nú er gengið í
garð, verða liðnir þrír aldarfjórð-
ungar frá hinum stærsta sigri
sem við íslendingar unnum í
sjálfstæðisbaráttu okkar — frá
gildistöku laga er gerðu ísland að
fullvalda ríki, lögðu grundvöll að
sambandsslitum við Dani og
ruddu okkur þannig braut að
fullu sjálfstæði þjóðarinnar og
endurreisn lýðveldis á íslandi.
Fullveldi þjóðarinnar á því að
vera okkur ofar í huga á nýju ári
en endranær. En um leið verðum
við að vera minnug þess að full-
veldi er ekki þess eðlis að því sé
náð og síðan megi setjast um
kyrrt. Fullveldi er þróunarferli,
síbreytilegt eins og annað í
mannheimum.
Þrír aldarfjórðungar eru
skammur tími á mælistiku
heimssögunnnar, en nálgast þó
að vera sá jafnaðarævitími sem
forsjónin færir hverjum íslend-
ingi nú á dögum.
Efst hlýtur okkur öllum að vera í
huga hvernig hægt er að efla sam-
stöðu okkar um fúllveldi þjóðar-
innar og sjálfstæði landsins; sam-
stöðu um þann skilning að full-
veldi okkar sé verkefni sem sífellt
þarf að vinna og aldrei má leggja
til hliðar. Allir þurfa að gera sér
þess fulla grein að fullveldið býr í
okkur sjálfum; í því felst lífsaf-
staða okkar og öll framganga á
hverjum tíma.
Fullveldi er í því fólgið að við
stöndum vörð um íslenska menn-
ingu á hverju sem dynur, að við
eigum okkur raust í heiminum,
að við höldum fullri reisn og lát-
um aldrei efnahagslegar aðstæð-
ur draga úr okkur lífsþrótt og bar-
áttuvilja. Við megum ekki snúast
hvert gegn öðru í leit að söku-
dólgum; við megum ekki glata
umburðarlyndi og virðingu, því
aldrei skiptir það jafn miklum
sköpum að við sýnum samstöðu
og þegar á móti blæs.
Fullveldishugsjónin er fjöregg
okkar. Hún á að efla með okkur
þjóðlega eindrægni. Hún má ekki
víkja fyrir mótbyr í stundarvanda,
heldur ber okkur að sækja til
hennar styrk og hvatningu. Við
þurfum að sýna djörfúng, dug og
fyrirhyggju.
Sérhver framför í sögu okkar
hefur verið knúin af afli hugsjóna.
Oftsinnis hefur þó rekum verið
kastað á framsæknar hugmyndir
og hugsjónir manna, sem sáu ef
til vill lengra fram í tímann en
samferðamenn þeirra. En hug-
sjónir lifa og kenna okkur að sí-
fellt má bæta hag manna og
þjóða, að ekkert er fullkomnað og
sífellt má sækja fram. Hugsjónir
eru ómetanlegur orkugjafi. Þær
eru ekki draumórar, heldur geta
þær verið leiðarljós að betri kjör-
um og bættum heimi. Fram-
kvæmd þeirra brúar bilið milli
áforms og veruleika.
Við höfúm þörf fyrir hugsjónir
nú, ekki síður en fyrrum, hug-
sjónir sem kveða niður þá nauð-
hyggju að ástandi andartaksins
verði ekki breytt, hugsjónir sem
vísa því á bug að íslensk þjóð þurfi
að sitja föst í doða, úrtölum og úr-
ræðaleysi.
Stundarerfiðleikar og ágreining-
ur um leiðir að sameiginlegum
markmiðum eru eðlileg og síend-
urtekin viðfangsefni sjálfstæðrar
þjóðar. Og öll vitum við innst inni
að það eru viðfangsefni sem við
ráðum við, því að við getum
stuðst við þann lærdóm og þá
þekkingu sem við drögum af for-
tíð okkar. Við getum hagnýtt hug-
vit okkar og handafl til að standa
saman um það, sem mestu skiptir
fyrir framtíð okkar í landinu, —
menningu okkar og sjálfstæði.
Um leið vitum við líka að hugar-
far getur verið örlagavaldur í lífi
þjóða og ýmsum hefur reynst dýr-
keypt að glata trú á framtíðina.
Það má aldrei gerast, enda höfum
við alla burði til að komast vel af.
Síst af öllu megum við misbjóða
börnum og ungmennum með
bölsýni og vonleysi. Til þess er
heldur engin ástæða. Glæsileg
verkefni á sviði mennta og menn-
ingar, hátækniiðnaðar, umhverf-
ismála — sjálfstæð viðfangsefni
og samstarfsverkefni með öðrum
þjóðum — allt bíður þetta hand-
an næsta leitis. Það eina sem þarf
er einbeittur vilji til verka, vilji til
að gera betur en hingað til. Þórar-
inn skólameistari Bjömsson
komst svo að orði í skólasetning-
arræðu fyrir hartnær fjörutíu ár-
um:
„Mannshugsjón norrænna
manna var drengskapur, en
drengur heitir vaskur maður og
batnandi, segir Snorri. Þessi skil-
greining er stórmerkileg. Fýrst er
talað um vaskleika. Það þarf vask-
leikann, átakið til alls manndóms.
Og þó er hitt orðið, sem valið er,
batnandi, enn merkilegra. Kraft-
urinn einn er ekki nógur. Hann
getur verið bæði af því góða og
illa. Hann verður að meta sið-
ferðilegu mati. Og það er ekki
einu sinni nóg að vera góður,
heldur batnandi. Mestu varðar að
stefna í rétta átt, sækja á bratt-
ann, upp, hærra.“
Góðir íslendingar. Ég geri þessi
orð hins merka skólamanns að
brýningu minni á þessari stundu.
Megi gæfa fylgja okkur á nýju ári
og um alla framtíð. Guð blessi
land og þjóð.