Tíminn - 12.02.1993, Blaðsíða 6

6 Tíminn
Föstudagur 12. febrúar 1993
Aldarminning
Steingrímur Steinþórsson
fyrrv. forsætisráðherra
12. febrúar 1893 — 12. febrúar 1993
Steingrímur Steinþórsson fæddist 12.
febrúar 1893 að Álftagerði í Mývatns-
sveit Hann var sonur hjónanna Stein-
þórs Bjömssonar, bónda og steinsmiðs
á Litluströnd, og konu hans Sigrúnar
Jónsdóttur alþm. Sigurðssonar á
Gautlöndum. Steinþór og Sigrún
fluttust að Litluströnd 1895 og bjuggu
þar í sambýli við Jón Stefánsson (Þor-
gils gjallanda), móðurbróður Sigrún-
ar, næstu áratugina. Þar ólst Stein-
grímur upp ásamt bræðrum sínum,
þar til hann hleypti heimdraganum
haustið 1913. Lá þá leið hans í bænda-
skólann á Hvanneyri þar sem hann
lauk búfræðiprófi 1915. Næstu ár
stundaði hann ýmis störf, m.a. sem
fjármaður á Hvanneyri. Á árunum
1921-24 stundaði Steingrímur nám
við Landbúnaðarháskólann í Kaup-
mannahöfn og að prófi loknu hóf hann
kennslu við bændaskólann á Hvann-
eyri. Þar starfaði hann næstu fjögur ár,
eða þar til hann tók við skólastjóm á
Hólum f Hjaltadal haustið 1928. Hóla-
árin urðu sjö, en þaðan fluttist hann til
Reykjavíkur 1935 til að taka við starfi
búnaðarmálastjóra. Þvf starfi gegndi
hann til ársloka 1962, að undanskild-
um þeim ámm sem hann var ráðherra.
Afskipti Steingríms af stjómmálum
hófust snemma. Hann varð þegar f
æsku fyrir áhrifum frá Jóni Stefáns-
syni, fóstra sfnum, sem hann mat um-
fram flesta aðra menn. Jón þótti allrót-
tækur og hafði mikil áhríf á unga
menn í Mývatnssveit um og eftir síð-
ustu aldamóL Þá var samvinnuhreyf-
ingin enn að slíta bamsskónum og
hugmyndir jafnaðarstefnunnar voru
einnig teknar að hafa áhrif. Það var
eðlilegt að sonur smábóndans úr Mý-
vatnssveit fylkti sér í sveit með Fram-
sóknarflokknum, sem öðrum fremur
var flokkur smábænda. Var Steingrím-
ur í hópi hinna róttækustu í flokknum
á sínum yngri ámm, þótt hann yrði
síðan íhaldssamari þegar aldurínn
færðist yfir hann. Bein afskipti Stein-
gríms af stjómmálum hófust þó ekki
fyrr en veturinn 1925-6 er hann beitti
sér fyrir stofnun félags framsóknar-
manna í Borgaríirði. Tók hann síðan
virkan þátt í pólitík í Borgarfirði allt til
þess er hann fluttist að Hólum 1928.
Skagfirðingar tóku Steingrími vel og
völdu framsóknarmenn þar hann til að
vera í framboði fyrir sig við kosning-
amar 1931. Felldi hann Jón Sigurðs-
son á Reynistað í sögufrægum kosn-
ingum þar sem bundinn var endi á
veldi íhaldsins í Skagafirði. Hann sat
síðan á þingi fyrir Skagfirðinga 1931-
33, 1937-42 og 1946-59. í kosningun-
um 1933 náðu sjálfstæðismenn aftur
Jóni á Reynistað inn á þing, enda var
mótbyr framsóknarmanna þá mikill
víða um land og segir Steingrímur í
ævisögu sinni að flokkurinn hafi þá
verið nærri því að liðast f sundur. í
kosningunum 1942 var hann hins veg-
ar gerður út af flokknum til að vinna
Barðastrandarsýslu. Sú áætlun heppn-
aðist ekki og var Steingrímur því utan
þings til 1946 er hann var kosinn af
Skagfirðingum. Þaðan í frá sat hann
samfellt á þingi til 1959. Haustið 1949
var hann kjörinn forseti sameinaðs
þings. Við stjómarskiptin í ársbyrjun
1950 tókst þeim Hermanni Jónassyni
og Ólafi Thors, formönnum Fram-
sóknar- og Sjálfstæðisflokks, ekki að
koma sér saman um hvor þeirra skyldi
verða forsætisráðherra og varð það úr
að fallist var á Steingrím, en hann var
þá varaformaður Framsóknarflokks-
ins. Eftir kosningamar 1953 hélt sam-
starf þessara flokka áfram, en Sjálf-
stæðisflokkurinn tók við stjómarfor-
ystunni. Þar var Steingrímur landbún-
aðar- og félagsmálaráðherra. Þegar
vinstri stjómin var mynduð 1956 var
Steingrímur utan þeirrar stjómar,
enda þriggja flokka stjóm og aðeins
rúm fyrir tvo framsóknarmenn, þá
Hermann og Eystein Jónsson.
Að loknum ráðherraámnum sneri
Steingrímur aftur í Búnaðarfélagið.
Hann ákvað að hætta þingmennsku
fyrir kjördæmabreytinguna 1959, en
þá var heilsa hans nokkuð farin að gefa
sig. Hann hætti störfum hjá Búnaðar-
félagi íslands í árslok 1962 og hugðist
nota elliárín til skrifta og annarra
hugðarefna sinna. Minna varð þó úr
því en til stóð. Á seinni hluta ársins
1963 fékk hann aðkenningu af heila-
blóðfalli, og enda þótt hann næði
nokkmm bata, varð hann aldrei samur
eftir það. Hann lést þann 14. nóvember
1966 af völdum heilablóðfalls.
Konu sinni kynntist Steingrímur á
Hvanneyri 1926. Hún var Guðný Theo-
dóra Sigurðardóttir, fædd 12. desem-
ber 1899. Faðir hennar var Sigurður
Sigurðsson, sjómaður frá Bakka f
Vatnsdal, en móðir hennar Sigríður
Guðmundsdóttir frá Úlfljótsvatni.
Theodóra var alin upp í Reykjavík, en
var kaupakona á Hvanneyri þegar
fundum þeirra bar saman. Þau giftu
sig 1928 og eignuðust fjögur böm.
Theodóra lést 1988. Steingrímur eign-
aðist auk þess bam utan hjónabands
með Ósk Jómnni Ámadóttur.
Brot úr æviminning-
um Steingríms Stein-
þórssonar
Fyrstu tvö bindin af sjálfsævisögu
Steingríms komu út árin 1979 og
Steingrímur Steinþórsson.
ótta um það, að þeir Ólafur Thors og
Hermann Jónasson gætu ekki sætt sig
við það til lengdar, að ég væri forsætis-
ráðherra. Þeir vom formenn hvor í
sfnum flokki og undir niðrí litlir vinir,
höfðu oft eldað grátt silfúr eins og við
var að búast Hvomm um sig hefur
vafalaust fúndist, að þeim bæri æðra
sæti f stjóminni.
Ég ætla ekki að fara að þylja hér neina
palladóma um þá Ólaf og Hermann, en
ég tel þó rétt að drepa á aðstöðu mína
til þeirra, er ég hafði starfað með þeim
í ríkisstjóm hálft annað ár. Hermann
Ólafur Thors var einkennilegastur
þeirra manna sem sæti áttu f ríkis-
stjóminni. Ólafur er sérstakur flokks-
foringi. Á sinni löngu tíð sem formað-
ur Sjálfstæðisflokksins hefúr hann
sýnt mikla hæfni sem flokksforingi,
enda vom vinsældir hans innan flokks-
ins miklar. Ólafur hafði oftar en einu
sinni komið þannig fram, að hæpið var
að telja, að það væri góðum dreng
sæmandi, en þrátt fyrir það þótti öll-
um, sem höfðu af honum persónuleg
kynni, vænt um hann. Slíkir töfrar
fylgdu skapgerð hans og öllu viðmóti.
Ráöuneyti Steingríms Steinþórssonar á ríkisráösfundi. Vinstra megin á myndinni eru ráöherrar Framsókn-
arflokksins, þeir Eysteinn Jónsson, Hermann Jónasson og Steingrímur Steinþórsson. Fyrir enda borösins
situr Ásgeir Ásgeirsson forseti. Hægra megin eru sjálfstæöismennirnir Bjarni Benediktsson, Ólafur Thors
og Bjöm Ólafsson. Ríkisráösritari er Birgir Thorlacius.
1980. Rekur hann þar æviferil sinn til
ársins 1945. Enn er óútkominn þriðji
hluti verksins, sem fjallar um síðustu
starfsár Steingríms frá 1945-1962.
Honum tókst hins vegar aldrei að ljúka
við handrít þessa sfðasta hluta ævisög-
unnar. Nú er fyrirhugað að ganga frá
handritinu til prentunar. Hér að neðan
verður birtur kafli úr þriðja bindi ævi-
sögunnar. Fjallar Steingrímur þar
annars vegar um samráðherra sfna f
ríkisstjóminni, en hins vegar um for-
setakosningamar 1952. Við grípum því
niður f sögunni á seinni hluta ársins
1951.
Það var margt sem leitaði á huga minn
þetta hausL Ég hafði þá verið forsætis-
ráðherra hálft annað ár og var farinn
að gera mér betri grein fyrir aðstöðu
minni og samstarfsráðherrunum. Ég
hafði þó þekkt þá alla lengi áður. En
stjómin hafði verið mynduð f hálf-
gerðu fáti og sannast að segja var ég
alltaf undir niðri haldinn nokkrum
og Eystein þekkti ég auðvitað best ráð-
herranna og hafði sett það skilyrði, er
ég tók að mér stjómarmyndun, að þeir
yrðu báðir í ríkisstjóminni.
Samráðherrarnir
Hermann er vel gefinn og klókur
stjómmálamaður, þótt honum fatist
stundum, þegar hann ætlar að vera
sem allra klókastur. En margt hefúr
Hermann til þess að vera glæsilegur
formaður stjómmálaflokks.
Eysteinn Jónsson er mjög ólfkur Her-
manni, og má raunar merkilegt heita,
hve gott og heilt samstarf hefúr tekist
og haldist milli þeirra. Eysteinn er á
allan hátt vel gefinn. Fómfýsi hans og
dugnaður við öll mál er flokkinn varða
er aðdáanlegur. Hin sfvakandi um-
hyggja hans og vökula tryggð við
flokkinn var ómetanleg. Eysteinn virt-
ist hugsa um fátt annað en stjómmál-
in, lifði og hrærðist í þeim.
Ólafur var óvenjufljótur til, ef hann gat
gert mönnum greiða, og það engu síð-
ur þótt þeir væm pólitískir andstæð-
ingar hans.
Bjöm Ólafsson hafði viðskiptamálin.
Áður en við urðum samferða inn í
þessa ríkisstjóm hafði ég fremur lítil
kynni af honum. Hann hafði verið f ut-
anþingsstjóminni með Bimi Þórðar-
syni og Vilhjálmi Þór. Þeir Bjöm og
Vilhjálmur vom miklir vinir, enda báð-
ir að mínum dómi fyrst og fremst at-
gervismenn á sviði viðskipta en ekki
stjómmála. Bjöm reyndist mér heið-
ursmaður, dálítið stífur og ósveigjan-
legur, og engir vinir vom þeir Ólafúr
Thors og Bjöm þótt flokksbræður
væm. Bjöm var ávallt velviljaður í
minn garð og sýndi það í ýmsu.
Þá á ég eftir að neftia einn aðalmann
ríkisstjómarinnar, Bjama Benedikts-
son, dómsmálaráðherra. Bjami var
harðgreindur og mjög stækur flokks-
maður. Þeir stóðu mjög fast saman
Bjami og Ólafur Thors. Ég hygg að Ól-
afi hafi ekki þótt ráð ráðið er snerti
pólitík, nema Bjama nyti við. Það var
auðfundið, að Bjami var sá sem átti að
taka við af Ólafi. Bjami gat verið þung-
ur á bámnni og gat rokið upp með
skammi og vonsku, en sjaldan kom
það fram við okkur framsóknarmenn.
Það vom miklu frekar flokksmenn
hans sem urðu fyrir barðinu á honum.
En Bjami var oft skemmtilegur. Það
var ósjaldan f veislum er menn höfðu
fengið sér eitthvað í staupinu, að
Bjami vildi halda spjallinu áfram, en
alltaf talaði hann um stjómmál. Þá var
hann oft með bollaleggingar um það
að Sjálfstæðis- og Framsóknarflokkur
yrðu að vinna saman, annað samstarf
væri óhugsandi.
Bjami reyndist mér drengskaparmað-
ur. Ætíð mátti treysta því sem hann
sagði. Bjami var ekki vinsæll í flokki
sínum, til þess var hann of homóttur
og óþjáll. Þó var hann einn ráðamesti
maðurinn þar, vegna greindar sinnar
og dugnaðar.
Þegar dró að árslokum 1951, fór að
bera á því eins og eðlilegt var, að þing-
menn væru famir að hugsa til næstu
kosninga, en þó mátti segja að sam-
komulagið í ríkisstjóminni væri sæmi-
legt og árekstralítið. Því stóðu vonir
til, að þessi ríkisstjóm entist út kjör-
tímabilið.
Þegar árið 1952 gekk í garð var engin
óvíg vandamál við að glíma. Efnahags-
ástæður vom að vísu ekki glæsilegar,
en þó höfðu sést þess merki að hin tak-
markaða rýmkun landhelginnar hafði
orðið að verulegu gagni og áfram yrði
að halda á þeirri brauL Þá var krafan
um tólf mílna Iandhelgi líka komin að
fullu á dagskrá, og sú alda var ekki lát-
in niður falla. Víða um heim vom uppi
kröfur um stækkun landhelgi, allt upp
í 70 mflur.
En það sem ríkisstjómin hafði mestar
áhyggjur af, eftir þessi áramót, var
heilsufar forsetans, Sveins Bjömsson-
ar. Hann var á sjúkrahúsi eftir áramót-
in, ekki mjög þjáður en máttlítill og
ekki fær um erfið störf.
Andlát forsetans
Aðfaranótt 25. janúar 1952 andaðist
Sveinn Bjömsson, fyrsti forseti ís-
lands. Birgir Thorlacius, ráðuneytis-
stjóri, vakti mig með símhringingu
klukkan 5 að morgni með þessum tíð-
indum. Georgía forsetafrú hafði komið
að dánarbeði manns síns í þann mund
sem hann andaðisL Hún fór síðan á
heimili Jóhanns Sæmundssonar
tryggingayfirlæknis, sem var jafnframt
heimilislæknir forsetahjónanna. Við
Theodóra héldum þangað kl. 6 að
morgni og hittum forsetafrúna. Hún
var þá rósöm og í fullkomnu hugar-
jafnvægi, bar sig eins og hetja.
Ég leitaði ráða hjá Birgi og ákveðið
var, að ég flytti ávarp í útvarp um leið
og það hæfist um morguninn. Síðan
sömdum við Birgir það. Það var mjög
stutt. Ég boðaði að sjálfsögðu ráðu-
neytisfund þegar, og voru allir ráðherr-
amir þar. Þar varð að taka ýmsar
ákvarðanir. Jarðaríörin var þegar
ákveðin 2. febrúar og skyldi jarðsett á
Bessastöðum. Ákveðið var hvaða þjóð-
höfðingjum skyldi tilkynnt andlát for-
setans og útför, en það var ekki mjög
stór hópur. Utanríkisráðherra sá um
tilkynningamar, en ég varð að mestu
að ákveða hverjum yrði boðið til útfar-
arinnar. í þvf efni naut ég ráða Birgis
Thorlaciusar, sem reyndist mér í þessu
eins og öðrum vandamálum með
ágætum.
Aðalathöfn útfarar forsetans fór fram
f forsal Alþingishússins, sem skreyttur
var blómum og fánum. Fólk safnaðist
að húsinu svo þúsundum skipti og
kom sérlega virðulega fram. Ég heyrði
útlendinga hafa orð á því, hve virðu-
legur svipur væri yfir fólkinu. Ég flutti
ræðu við athöfnina f Alþingishúsinu
og einnig Jón Pálmason, forseti sam-
einaðs þings. Þama voru viðstaddir í
húsinu erlendir gestir, sendiherrar og
flestir embættismenn og forystumenn
ríkisins.
Að þessari athöfn lokinni var kista
forsetans flutt f kapelluna í Fossvogs-
kirkjugarði þar sem jarðarförin fór
fram og líkið var brennt. Óslitin röð
fólks var frá Alþingishúsinu allt suður f
Fossvogsgarð. Forsetinn hlaut virðu-
lega útför.
i