Tíminn - 03.03.1994, Side 8

8
yímliw
Fimmtudagur B. mars 1994
Tölvuforrit í dómarasæti
Veröa dómar framtíöarinnar kveönir upp meö
s
gamla dómshúsinu viö New
York Centre Street er örtröö-
in svipuö og á lestarstöö. Þar
er unniö allan sólarhringinn og
dómur fellur að meðaltali á tíu
mínútna fresti.
Þama era vændiskonur, tösku-
þjófar og eiturlyfjaneytendur.
Dómamir hljóöa flestir upp á
lágar sektir eða almannaþjón-
ustu þar sem fólk er dæmt til aö
inna eitthvað verk af hendi í
þágu samfélagsins. Dómamir
viröast ekki skipta hina dæmdu
hinu minnsta máli. Flestir þeirra
halda áfram fyrri iöju og era fyrr
en varir komnir fyrir réttinn á
nýjan leik.
Þetta er dæmi um áhrifaleysi
hringiöuréttlætis stórborgarinn-
ar. Nú hafa nokkrir lögmenn,
dómarar og fólk úr viöskiptalíf-
inu tekiö sig saman og ákveðið
að gera skurk í málinu. Hópur-
inn hefur komiö á fót því sem
hann kallar dómshús framtíðar-
innar. í þessari tilraun leikur
tölvuforrit veigamikið hlutverk.
Tugir tölvuskjáa era dreifðir
um allt hús veggjum til al-
mennra upplýsinga og á borö-
um dómara og lögmanna til að
vinna úr þeim málum sem tekin
era til meöferöar. Allir skjáimir
era tengdir við eina móður-
tölvu.
Tölvan hefur að geyma upplýs-
ingar um þann sem þarf að svara
til saka: Yfirlit yfir fyrri mis-
gjöröir hans, lýsingu og tíma-
setningu á því hvenær hann var
handtekinn, stytta útgáfu á við-
tali eða yfirheyrslu þar sem hinn
ákærði gerir grein fyrir högum
sínum eins og því hvort hann
neyti eiturlyfja að staðaldri eöa
hvort hann hafi fasta vinnu eða
búsetu.
Þegar mál era tekin upp kallar
tölvuforritið upplýsingamar
upp á skjáinn í þar til gerða
glugga. í glugganum efst til
hægri era upplýsingar um fyrri
afbrot, uppi til vinstri ástæða
síöustu handtöku.
Gluggamir neðar á skjánum
era ætlaöir undir málsmeðferð-
ina og dóminn. í glugganum til
vinstri birtist útdráttur úr yfir-
heyrslunni. „Vandamál" eins og
heimilisleysi eða alnæmissýking
era undirstrikuð með rauðu.
Glugginn neðst til hægri er ætl-
aður dómaranum sérstaklega.
músarsmell"?
Þar kemur m.a. upp tillaga að
dómssátt sækjanda og verjanda
ef um slíkt er að ræða. Ef málið
liggur ljóst fyrir gerir dómarinn
ekki annaö en að smella með
músinni og það er afgreitt.
Tölvuréttlæti
„Smelludómamir" verða þó
frekar undantekning en regla
eftir því sem Judith Kluger, for-
seti dómsins, segir. Hún hafnar
þeirri gagnrýni að dómurinn sé
einskonar réttarfarslegt Disney-
land.
í nýja dómnum verða ekki aðr-
ir leiddir fyrir rétt en þeir sem
hafa játab á sig minniháttar af-
brot. Önnur mál fara hefð-
bundnar leiðir. Flóknara má það
ekki vera til að tæknin nýtist
eins og til er ætlast. Annað sem
aðstandendur dómsins hafa sett
sem skilyröi fyrir því að mál séu
tekin þar fyrir er að hinn dæmdi
taki strax út refsingu sína.
Á efri hæðum dómshússins era
félagsráðgjafar sem deila störf-
um niður á þá dæmdu um leiö
og dómamir era fallnir. í húsinu
er líka hjúkranarfólk sem kann-
ar hvort hinir dæmdu þjást af al-
næmi, sýfilis, berklum eða lifrar-
bólgu. Áfengissjúklingar og eit-
urlyfjaneytendur era sendir í
meðferð. Aðkomufólk sem á erf-
itt með að tjá sig á máli inn-
fæddra fær kennslu í undir-
stöðuatriöum enskrar tungu.
Þessi tilraun á ab standa yfir í
þrjú ár og kostar sem svarar sjö-
tíu milljónum íslenskra króna á
ári. Fjárframlög til reksturins
skiptast til helminga á milli New
York-borgar og 28 fyrirtækja og
stofnanna sem flest era til húsa í
grennd við Times Square.
Framkvæbib kom frá fyrirtækj-
unum sem ábur höfðu horft ab-
gerðarlaus á viöskiptavini og
ferbalanga leita annaö vegna
smáglæpa í hverfinu.
Enn sem komið er virðist fjár-
festingin hafa borgað sig. Þegar
litið er til þess að einungis fjöra-
tíu af hundraði þeirra sem era
dæmdir eftir gamla kerfinu skila
þeirri vinnu sem þeir era dæmd-
ir til að inna af hendi þá er hlut-
fallið í nýja fyrirkomulaginu
tvöfalt hærra eða áttatíu af
hundrabi.
íbúar New York-borgar geta
líka séð meb eigin augum hver
árangur tölvuréttlætisins er því
að þeir sem sinna störfum í þágu
samfélagsins era í hvítum sam-
festingum með belti þar sem á
stendur „hverfisdómstóllinn".
Der Spiegel/ÁþÁ
Siguröur Líndal:
Skyldur í staö réttinda
Hér birtist fimmti og næst
síðasti hluti erindis sem
flutt var á fundi Lög-
fræðingafélags íslands þann 3.
febrúar. Tilefnið var hugmynd
sem komib hefur fram um að
Alþingi gefi lýðveldinu nýjan
mannréttindakafla í 50 ára af-
mælisgjöf.
ÁÞÁ
í upphafi máls míns var stutt-
lega lýst handfestiun miðalda
og af því má nokkuð ráða
hvemig miðaldamenn nálguð-
ust þaö viöfangsefni ab skilja á
milli einstaklings og samfélags.
Þeir lögðu frelsi og sjálfræði
manna til grandvallar. í þjóðfé-
laginu bundust menn einum
og sömu lögum — landstjóm-
endur sem landslýður — áþekk-
um sáttmála, og tóku meb því á
sig gagnkvæmar skyldur. Þessu
frelsi fylgdi að vísu agaleysi í
þjóðfélaginu og öryggisleysi
fyrir almúga, þannig aö ekki er
ástæða til að láta það varpa of
mikilli glýju í augu sér. Hér er
einungis verib að skírskota til
grunnhugmynda. Staða manna
í þjóðfélaginu var ekki ákvörö-
uð með réttindagreinum, held-
ur með yfirlýsingum um skyld-
ur sem þeir vildu taka á sig.
Og kæmi nú ekki til álita að
hafna því viðhorfi, sem mótað-
ist þegar brestir vora að koma í
einveldisskipanina, og taka
upp þráðinn frá miðöldum?
Skylduákvæbi
grundvöllur nýrrar
stjórnarskrár
í stjómarskrá, sem sett væri
saman í þeim anda, yrði gengið
að frelsi manna og grundvallar-
réttindum sem vísum og sjálf-
sögðum hlut. í inngangsyfirlýs-
ingu eða sérstakri grein mætti
minna á helstu grandvallar-
reglur og þær stjómspekihug-
myndir sem þjóðfélagið væri
reist á. En í stab einstakra rétt-
indagreina kæmi áhersla á
skylduákvæði.
1. Almenn yfirlýsing um rétt-
indi þjóöfélagsþegnanna. Það
er sammæli allra Islendinga ab
allir þegnar þjóðfélagsins skuli
njóta mannhelgi, friðar, jafn-
réttis og frelsis til orðs og at-
hafna og friðhelgi eigna án alls
manngreinarálits vegna kyn-
ferðis, trúar, skoöana, þjóðem-
is, kynþáttar, litarháttar, efna-
hags eða annarrar stöðu með
þeim takmörkunum einum,
sem sett era í stjómarskrá þess-
ari og landslögum.
2. Almennar skyldur þjóðfé-
lagsþegnanna. Skylt er öllum
Á MÁLÞINGI
að hlýba lögum landsins og
taka á sig þær skyldur sem lög
bjóða.
Nú er það ágreiningslaust ab
eitt meginhlutverk ríkisins er
að halda uppi lögum og reglu
og til þess að rækja þá skyldu
hefur því verið veittur einka-
réttur til að beita valdi — beita
ofbeldi, svo að talab sé um-
búbalaust. Vegna þessa sérstaka
hlutverks ríkisins er nauösyn-
legt að tryggja þegnana með
réttindagreinum á þessu af-
markaöa sviði. Og þau ákvæbi
væra í sérstökum kafla, sem
gæti hljóðað eitthvað á þessa
leiö:
3. Sérstök réttindi þjóöfélags-
þegnanna. Enginn veröur
sviptur frelsi nema lög heimili
sérstaklega. Sá, sem stjómvöld
svipta frelsi, á rétt til að bera
málið undir dómara, sem ljúka
skal málinu án ástæðulausrar
tafar.
Sá, sem tekinn er höndum,
skal án tafar fá vitneskju um
ástæður fyrir handtökunni.
Hann ber án undandráttar ab
leiöa fyrir dómara. Sé hann
ekki jafnskjótt látinn laus, skal
dómari, áður en sólarhringur er
liðinn, leggja rökstuddan úr-
skurb á, hvort hann skuli settur
í gæsluvaröhald. Engum manni
skal haldiö í gæsluvarðhaldi
lengur en nauðsyn krefur, og
megi láta hann lausan gegn
tryggingu, skal ákveða í dóms-
úrskuröi hver trygging skuli
vera. Engan má setja í gæslu-
varðhald fyrir sök, sem aöeins
varðar fésekt eba varðhaldi.
Öllum skal tryggb réttlát meb-
ferð mála sinna fyrir dómstól-
um. Hvér sá, sem sakaður er um
refsiverða háttsemi, skal talinn
saklaus, uns sekt hans hefur
verið sönnuð lögum sam-
kvæmt.
Enginn skal sekur fundinn um
refsiverða háttsemi, nema brot
hans hafi varðað refsingu að
lögum á þeim tíma sem það var
framiö. Ekki má heldur dæma
menn til þyngri refsingar en
heimilt var á þeim tíma þegar
refsivert brot var framið.
Sönnunarbyrði hvílir óskorab
á ákæravaldinu. Víkja má frá
þeirri reglu, þegar mikilvægir
þjóöfélagshagsmunir krefjast,
enda sé skýr heimild í lögum.
— Með undantekningarregl-
unni era sérstaklega höfð í
huga brot sem lúta að meðferð
áfengis og annarra fíkniefna.
4. Sérstakar skyldur þjóðfélags-
þegnanna. Hver maður skal
ábyrgjast hugsanir sínar og
skoöanir, sem hann birtir fyrir
almenningi eba lætur í ljós á
annan hátt. — Hér er sleppt al-
mennri yfirlýsingu um tjáning-
arfrelsi af því að þess á ekki að
vera þörf.
Skylt er mönnum aö gæta frib-
ar og allsherjarreglu við hvers
konar mannfundi eða annan
mannsafnað. — Ekki verður séð
að þörf sé á að taka fram ab
mönnum sé rétt að koma sam-
an með fribsömum hætti. Það
er sjálfsagður réttur; hins vegar
er nauðsynlegt ab minna á að
menn skuli fara með friði.
Skylda má menn til aö ganga í
félag, ef brýnir almannahags-
munir krefjast, enda sé í lögum
skilmerkilega mælt fyrir um
valdsvið félags, skyldur og rétt-
indi félagsmanna. — Réttur
manna til að stofna félög í sér-
hverjum löglegum tilgangi
hlýtur ab vera sjálfsagður; hins
vegar verður ab reisa rammar
skoröur við því ab menn séu
skyldaðir til að ganga í félög,
þótt ekki sé ástæða til að banna
það með öllu.
Skylt er mönnum ab láta af
hendi eign sína, ef almanna-
þörf krefst. Þarf til þess lagafyr-
irmæli og komi fullt verð fyrir.
— Varla sýnist þörf á aö taka
fram að eignarrétturinn sé frið-
helgur, en hins vegar nauðsyn-
legt að takmarka skyldu manna
til afsala eignum sínum.
Skylt er mönnum að þola
skerðingu á atvinnufrelsi, ef al-
mannaheill krefst, enda þarf
lagaboð til. — Sama er að segja
um þetta og eignarréttinn. At-
vinnufrelsi er sjálfsagt, en allar
takmarkanir á því verður að
heimila sérstaklega.
Skylt er hverjum þjóðfélags-
þegn að gjalda skatta eftir því
sem nánar er kvebib á í lögum.
Skattálögur skulu ávallt
ákveðnar áöur en tekna er afl-
að. — Nauðsynlegt viröist ab
minna á þessa skyldu, þó að
þess ætti ekki ab vera þörf. Jafn-
framt er ástæða til að banna
afturvirkni skattalaga.
Skylt er öllum að vemda nátt-
úra landsins og auðlindir þess,
svo að ekki spillist líf eða land
að nauðsynjalausu. — Þetta
sýnist betra orðalag en almenn
yfirlýsing um ab vemda skuli
náttúra landsins, þannig að
ljóst sé aö þessi skylda hvíli
ekki eingöngu á þeim sem með
völdin fara, heldur öllum
landsmönnum.
Skylt er öllum að varðveita ís-
lenska tungu og standa vörð
um menningararfleifð þjóðar-
innar. Hér á við það sama og
áður er sagt. Ekki virðist minni
ástæba til að minna á skylduna
vib menningararfleifðina en
náttúra landsins og náttúrlegar
auðlindir.
Sérhverjum vopnfæram
manni er skylt að taka sjálfur
þátt í vöm landsins eftir því
sem nánar kann að vera fyrir
mælt í lögum. Þetta er efnislega
samhljóða 75. gr. stjómarskrár-
innar.
5. Sameiginlegar skyldur við
þegna þjóðfélagsins. Skylt er að
veita þeim félagslega aðstoð af
almannafé, sem geta ekki séð
sér farborða vegna sjúkleika,
örorku, elli eða annarra
ástæðna, eftir því sem nánar er
áskilið í lögum. — Hér er mælt
fyrir um skyldu þjóðfélags-
þegnanna við þá, sem standa
höllum fæti, í stab þess að
mæla fyrir um rétt þeirra til fé-
lagslegrar aðstoðar.
Skylt er að sjá hverjum þjóðfé-
lagsþegni fyrir nauðsynlegri
grannmenntun af almannafé,
eftir því sem nánar er ákvebib í
lögum. — Þetta ákvæði kemur í
stað ákvæðis um að allir skuli
eiga rétt til menntunar og
fræðslu.
Og nú má spyrja: Hvað vinnst
við að breyta mannréttinda-
greinum á þennan veg?