Tíminn - 08.07.1994, Page 6

6
Föstudagur 8. júlí 1994
Vatnsskortur í
Bandaríkjunum
IBandaríkjunum, einkum á
nær vatnsvana landsvæðum í
þeim vestanveröum og raunar
líka á gróöursælum svæöum í
þeim noröaustanveröum, er tog-
streita um vatn byggðarlaga á
milli. Meira aö segja Indjánar
krefjast vatnslinda, sem þeir voru
sviptir á síðustu öld. Tvennt veld-
ur: aukin notkun vatns á heimil-
um og auknu vatni er veitt^ á
gróðurlendi, einkum akra. Úr-
koma er samt sem áður mikil í
Bandaríkjunum: 4,2 milljarðar
gallóna á dag aö meðaltali í sam-
liggjandi ríkjunum 48. Dagleg
neysla vatns í þeim er hins vegar
450 milljarðar gallóna á dag, eða
liðlega helmingi minna en úr-
koman. En ríkja á milli er úrkom-
an mjög mismikil, mest í austur-
ríkjunum og á norbanverðri
Kyrrahafsströnd.
Frá aldamótunum 1900 hefur
íbúafjöldi Bandaríkjanna meira
en tvöfaldast, en vatnsneysla á
mann (þ.e. karl, konu og barn)
hefur 5- til 8-faldast. Nam hún
2.000 gallónum á dag á mann
1980, 22% meira en 1970. Á
mann er vatnsneysla í Bandaríkj-
unum þrefalt meiri en í Japan.
Til vatnsþurrðar segir mest í Kali-
forníu. Úrkoma þar er ab tveimur
þriðju hlutum í norburhluta ríkis-
ins, en 60% íbúanna eru í suður-
hluta þess. Hefur það valdið
ágreiningi um nýtingu vatns,
öðru fremur í San Joaquin-dal.
Hliðstæður ágreiningur hefur ver-
ið uppi í 17 vesturríkjum, innan
þeirra og þeirra á milli. — Að lög-
um frá 1902 (Reclamation Act)
skyldi vatni veitt til jarða, allt að
160 ekrum að stærð. Yfir þau
mörk fyrndist og voru þau loks að
engu höfð. Jarðir voru sameinað-
ar og keyptar upp. Sumar urðu
þúsundir ekra að stærð. Fór svo,
að mörkin voru færð upp í 960
ekrur. Jafnframt var heimilað aö
veita vatni á stærri jarðir gegn
hærra gjaldi. (Southern Pacific
Transportation Company, sem
átti 106.000 ekra akurlendi í
Westlands Water District, var þó
gert að selja það að hluta.)
Vandi Kaliforníu sunnanverðrar
jókst um miðjan níunda áratug-
inn, þegar Arizona var úrskurðuð
heimild til ab taka vatn úr Color-
Skilabob kríunnar:
adofljóti, sem Los Angeles-svæbið
hafði áður verið eitt um. Arizona
hafði ábur fengið — og fær raun-
ar enn — stærstan hluta vatns
síns úr vatnsbólum neðanjarðar,
en á þau gengur. Úr þeim mun
tekib tvöfalt meira en í þau renn-
ur.
Öflun vatns í Texas er viðvar-
andi vandamál. Þar hefur vatn til
áveitu að miklum hluta verið sótt
í Ogalla-vatnsbólið, eins konar
stöbuvatn neðanjarðar, og nær
það líka til Oklahoma, New Mex-
ico, Kansas, Colorado, Nebraska,
Wyoming og Suður-Dakota. Upp
úr Ogalla er vatn tekið í 170.000
brunnum og veitt á 14,3 milljón-
ir ekra.
Árekstur halastjömu vib Júpíter
I. Júpíter er stærsta reikistjarna sól-
kerfisins; í um 600 milljóna kílómetra
fjarlægð frá jörðinni. Hnötturinn er ell-
efu sinnum breiöari en jörbin og snýst
einn hring um sjálfan sig á rúmum 10
stundum, en einn hring umhverfis sól-
ina á tæpum 12 árum. Hún geymir 318
sinnum meiri massa en jörðin, en er
samt ab mestu úr loftkenndum efnum
og vökva. Að minnsta kosti 17 tungl
snúast um reikistjörnuna; þau stærstu á
stærð við smæstu reikistjörnur sólkerf-
isins og tunglið okkar.
II. Júpíter er ólíkur jörðinni að
gerö. Innst er mjög lítill kjarni úr bergi.
Þar utan yfir er afar þykkt lag úr fljót-
andi vetni og helíum og um þab bil
17.000 km þykkt lag úr loftkenndu
vetni og helíum. í ystu lögum þess eru
hvít, gulleit og brúnleit ský úr ískrist-
öllum lofttegunda, m.a. ammoníaks,
enda er þar 165 stiga frost. Mikið er um
hringiður og sveipi og þar eru vindar
miklir og þrumuveður tíð. Ofan í þessa
hít stefnir nú óboðinn gestur utan úr
geimnum.
III. Júpíter hefur mikið aðdráttar-
afl vegna mikils massa. Hann hefur
sveigt stóra halastjörnu af braut henn-
ar um sólkerfiö og stefnir flikkið nú á
reikistjörnuna með ofsahraða. Hala-
stjarnan (Shoemaker-Levy) brotnabi
fljótlega í röð 22 allstórra mola. Þeir
stærstu eru nokkrir kílómetrar í þver-
mál og eru úr ís, bergmylsnu og fleiru,
UM-
Ari Trausti
Cubmundsson
jarbeðlisfræbingur
ef hún er hliðstæð við þá frægu hala-
stjörnu Halley, sem vísindamenn náðu
að rannsaka allvel í síðustu heimsókn
hennar í innri hluta sólkerfisins.
Stærsti hlutinn úr Shoemaker-Levy (Q-
hlutinn; nr. 16 í röbinni) á ab rekast á
Júpíter 20. eða 21. júlí n.k. Áreksturinn
verður á þeirri hlið sem snýr þá frá
jörðu, en fljótlega kemur staðurinn í
augsýn (hraður möndulsnúningur Júp-
íters sér til þess). Eru vísindamenn
spenntir að sjá hvað gerist, einnig þeg-
ar önnur brot skella á reikistjörnunni,
og hvaða upplýsingar má fá um slíka
árekstra, sem og um innviði Júpíters.
Áreksturinn veldur bylgjum í lofthjúpi
Júpíters og fleiri áhrifum, sem unnt er
ab lesa úr.
IV. Eitthvað greinir sérfræðinga á
um hvab gerist við áreksturinn. Víst er
ab hann jafngildir því að allur kjarn-
orkusprengjuforði jarðar væri sprengd-
ur og vel það. En lofthjúpur Júpíters er
þykkur og óljóst hvað gerist þegar gló-
heitir risaboltarnir splundrast í djúp-
unum; eða kannski í efstu loftlögun-
um? Sérfræðingar hafa ekki getað fylgst
meb viðlíka atburði í sólkerfinu eftir að
nýtísku rannsóknartæki komu til sög-
unnar. Þarna er um að ræða atburð sem
getur orðib á jörðu og er reyndar talið
að risaloftsteinn (eða halastjarna), um
5-10 km í þvermál, hafi síðast lent hér
fyrir um 65 milljónum ára. Auðvitað
eru aöstæður hér allt aðrar en á Júpíter.
Höfunum og lofthjúpi jarðar, og þar
með lífríkinu, er mikil röskun búin við
hamfarirnar sem fylgja svona árekstri á
okkar reikistjörnu. A það hefur veriö
minnst í þessum pistlum að margt
bendi til að risaeðlurnar góðkunnu
hafi farist í fyrndinni í „vetrinum"
voðalega eftir umræddan árekstur.
Nægar fréttir berast til okkar um
áreksturinn á Júpíter í sumar og verður
auðvelt að fylgjast með þeim í fjölmiðl-
um.