Tíminn - 21.07.1995, Síða 5

Föstudagur 21. júní 1995
‘mfflttwu
5
Jón Torfason:
Enginn gróbi lengur
Undanfarna daga hafa staðið yfir
hér á landi heræfingar á vegum Na-
tó, bandaríska hersins, norska hers-
ins og landhelgisgæslunnar ís-
lensku. Ýmislegt er athyglisvert við
framkvæmd þessara heræfinga.
í fyrsta lagi er nær alger þögn her-
stöðvaandstæðinga um það aö er-
lendir hermenn séu að spígspora
um íslenskt landsvæði. Er allur
þróttur úr herstöðvaandstæðing-
um? Eru hernámsandstæðingar
orðnir svo fámennir að þeir geta
ekki staðið fyrir mótmælum og ekki
einu sinni samið mótmælaskjal?
Eða hafa þeir loksins sætt sig við að
erlendur her hafi hreiðrab um sig á
íslandi til langframa? Hafa and-
stæðingar erlendrar hersetu á ís-
landi viðurkennt að nauðsynlegt sé
að á landinu veröi erlendur her um
alla framtíð? Og er þá haft í huga að
engin ógn stendur lengur af Sovét-
ríkjunum sálugu. Hefur barátta
fyrrverandi utanríkisrábherra fyrir
því að viðhalda tryggum vörnum á
Islandi loksins skilað árangri í tíð
núverandi ríkisstjórnar?
Þegar stórt er spurt verður oft lít-
ið um svör. En ef til vill eru her-
stöðvaandstæðingar langsærri en
fyrrverandi og núverandi utanríkis-
rábherrar. Ef til vill er hernámsand-
stæðingum ljóst að þab er aðeins
tímaspursmál hvenær bandaríska
herliðið hverfur á brott frá íslandi,
þrátt fyrir ferðir íslenskra ráða-
manna til Washington til ab grát-
biðja Bandaríkjastjórn um að við-
halda herstöðinni við Keflavík ein-
hver ár enn. Kannski þykir her-
námsandstæðingum ástæðulaust
ab mótmæla síbustu eða næstsíð-
ustu heræfingu erlends herlibs á Is-
landi.
Svo er að skilja aö í heræfingun-
um taki einkum þátt varalið frá
Bandaríkjunum, sem er ætlað að
verja ísland ef til árásar kemur.
Þetta eru ekki atvinnuhermenn,
heldur venjulegir borgarar — skrif-
stofumenn, bifvélavirkjar, kennar-
ar, smiðir o.s.frv. — sem vilja bjóða
sitt blóð til að verja ókunna þjóð í
fjarlægu landi. Þökk sé þeim. Eg hef
sjálfur séb hvers konar hemab þess-
ir menn stunda í gönguferö her-
námsandstæbinga inn á æfinga-
svæði dátanna 1991 og 1993. Þeir
hlaba byrgi úr torfi og grjóti af því
tagi sem voru orðin úrelt í fyrri
heimsstyrjöldinni 1914-18, og
kann skýring á því aö vera sú hve
dæmalaust erfitt er að grafa skot-
grafir í hraunið á Suðurnesjum. Svo
er hlaupið um melana og móana og
VETTVANGUR
„Herœfingar; eins og hér
er um að rœða, eru raun-
ar einkum ein áHsherjar
útilega. Það er vel skilj-
anlegt að venjulegir
Bandaríkjamenn vilji
koma hingað í nokkra
daga og liggja í tjaldi í
óbyggðum og hlaupa svo-
lítið um, þegar það er
ókeypis. Þetta er líka um
hásumartímann og kost-
ar þá ekkert nema að
vera í asnalegum fótum
og bera þungan poka á
bakinu hluta úr degi."
fretað púðurskotum á ímyndaða
óvini, sem að þessu sinni eru aöeins
50 Norðmenn á móti 1200 Banda-
ríkjamönnum. Það ætti því að vera
nokkuö tryggt að „okkar menn"
vinni og Norðmönnum takist ekki
aö „taka landið".
Heræfingar, eins og hér er um aö
ræða, eru raunar einkum ein alls-
herjar útilega. Það er vel skiljanlegt
að venjulegir Bandaríkjamenn vilji
koma hingað í nokkra daga og
liggja í tjaldi í óbyggðum og hlaupa
svolítið um, þegar þab er ókeypis.
Þetta er líka um hásumartímann og
kostar þá ekkert nema að vera í
asnalegum fötum og bera þungan
poka á bakinu hluta úr degi. Hver
mundi ekki taka slíku kostabobi
með fögnuði? Spurning hvort ekki
ætti að gefa íslensku lögreglunni og
Landhelgisgæslunni kost á sam-
bærilegu tveggja vikna „námsleyfi"
svona þriðja eða fjórða hvert ár, sér
í lagi ef Kaninn vildi borga þeim
uppihaldið. Það ætti kannski ab
bjóða upp í slíkt í næstu kjarasamn-
ingum.
Þótt mér sé ekki vel við erlendan
her á íslandi, finnst mér góbra
gjalda vert að 1200-1300 útlending-
ar komi hingab til lands í útilegu,
sér til upplyftingar. Ferðaþjónustan
tekur einmitt mið af þess konar
starfsemi. Það er hins vegar spurn-
ing — fyrst farið er að blanda Land-
helgisgæslunni í þessar æfingar og
láta Bandaríkjamenn taka til í yfir-
gefnum herstöðvum og herþyrlurn-
ar þeirra flytja hey inn á öræfin eins
og gert var við sambærilegar heræf-
ingar fyrir tveimur árum — hvort
ekki eigi ab halda áfram á svipaðri
braut. Hvers vegna eru hermenn-
irnir ekki látnir búa á hótelum
þessa daga? Það er nú einu sinni
svo, ab í ófriði leggja hermenn jafn-
an undir sig almennilegt húsnæði,
en hýrast ekki í köldum tjöldum. Er
ekki eðlilegt að æfingahermennirn-
ir fái að sofa í sæmilegum rúmum,
ab það minnsta kosti í svefnpoka-
plássi? Og er það öruggt að „óvinur-
inn" geri árás á ísland um hásumar-
ið, þegar sumarleyfistíminn stend-
ur sem hæst? Á Sturlungaöld börð-
ust menn að vísu oftast um og eftir
mitt sumar, þegar jökulárnar voru
minnstar og heyskap að mestu lok-
ið, en gilda ekki önnur lögmál á
tækniöld? Er ekki næsta krafa ís-
lenskra ráðamanna til Bandaríkja-
stjórnar ab næstu heræfingar verði
haldnar um vetur — þegar ferða-
mannaiðnaðurinn er í ládeyðu —
og að hermennirnir verði látnir
gista á lítt nýttum hótelum eða í
bændagistingu og að þeim verði
dreift nokkuð jafnt yfir landið, svo
hvert kjördæmi fái sinn réttmæta
skerf af hermangsgróbanum?
Það hefur að vísu borið nokkuð á
því vib undanfarnar æfingar að her-
æfingamenn gangi illa um, skilji
eftir sig alls konar drasl eins og
skothylki, blaðarifrildi, olíuleka hér
og þar og fleira í þeim dúr — en
hver má líka vera að því að tína upp
umbúðir utan af súkkulaði eba gos-
dósir í stórstyrjöld? Við íslendingar
hljótum líka að sjá í gegnum fingur
vib þá um svolítið rusl þegar heill
föðurlandsins er í húfi.
Fréttaflutningur frá yfirstandandi
heræfingum er umhugsunarverður.
Auðvitað er sagt frá því hve tæknin
er fullkomin, hve fiugvélarnar
fljúgi hratt, hvað byssurnar geti
skotið mörgum skotum á mínútu,
hvað hver sprengja getur tætt
margar manneskjur sundur í einu,
o.s.frv. Það er líka tíundað að þessi
flugvél hafi verið í Víetnam og hin í
írak og víðar, þótt ekki séu ná-
kvæmar tölur um hve mörgu fólki
hver flugvél hafi grandað — skabi
hvað statistíkin getur verið slök á
sumum sviðum.
En annað er athyglisvert vib
fréttir frá heræfingunum. Fyrir utan
þab að tíunda hve tæknin er undra-
verð og vígtólin vel smurð, þá hefur
helst borið á kvörtunum um ab her-
æfingarnar trufli ýmiss konar at-
vinnustarfsemi. Flugmönnum í
Mývatnssveit og raunar víðar var
bannað að fljúga útsýnisflug yfir
Vatnajökul. Þotur í lágflugi fældu
hesta fyrir mönnum sem voru ab
lóðsa erlenda túrista í leit hreinnar
náttúru og kyrrðar frá firringu stór-
borga í útlöndum. Þotur hafa líka
truflað íbúa á Suðurnesjum í kaffi-
bobum með hávaða og fyrir hefur
komið ab þær hafi rofiö hljóbmúr-
inn fyrir ofan minkabú og valdið
einstökum framleiðendum stór-
tjóni. Þeir, sem hafa orðib fyrir
skaða af völdum bandaríska hers-
ins, hafa yfirleitt borið sig illa. Get-
ur þó ekki verið að umrædda aðila
skorti víðsýni og þeir hafi ekki
skilning á því aö varnir íslands
hljóti að kosta fórnir, að einhverjir
verði að borga eitthvað fyrir frjálst
og óháð ísland?
En það má líka segja ab þessu
fólki sé vorkunn. Landsmenn hafa
horft upp á valdamikla aðila í þjóð-
félaginu sópa aö sér ofsagróöa á við-
skiptum vib herinn — hermangs-
gróða á ófínu máli — sem ekki hef-
ur verið varið til almenningsþarfa,
nema að sáralitlu leyti. Nú, þegar
nýframkvæmdir á vegum banda-
ríska herlibsins eru nánast engar og
störfum við þjónustu fyrir herinn
fækkar stöðugt, er öllum ljóst ab
hermangsgróðinn er fyrir bí og inn-
an fárra ára verbur ekki önnur verk
að hafa í kringum bandarískan her
á íslandi en að hirða upp ruslið eft-
ir hann. Þab er ósköp eðlilegt að
fólki, sem er að reyna að byggja upp
eðlilega atvinnustarfsemi af eigin
rammleik, sárni að þessi fortíöarher
skuli hafa það helst erindi til ís-
lands að spilla fyrir framtíbarmögu-
leikum þess.
Höfundur er íslenskufræ&ingur og starf-
ar á Þjó&skjalasafni íslands.
Um launavinnu og þrælavinnu
Nýlega sýndi ríkissjónvarpið
þátt um allnokkra íslendinga,
sem flust hafa til Danmerkur
og starfa þar sem fiskvinnslu-
fólk. Allt hafði þetta fólk unnið
í sömu grein hér heima á Fróni.
Voru því hæg heimatökin til
samanburöar á kjörum verka-
fólks heima og heiman.
Tvennt var það, sem fólkinu
þótti frábrugðið varðandi kjör
sín, síðan það kom til Dan-
merkur, frá því sem það hafði
átt áð venjast hér heima. Ann-
að var það, að í Danmörku er
átta stunda vinnudagur regla,
en ekki fimmaurabrandari eins
og hér. Hitt, sem fólkið nefndi,
voru launin. Á íslandi hafði
það haft innan við 300 krónur
á tímann, en í Danmörku
námu launin yfir 1000 íslensk-
um krónum á tímann.
Fyrir utan launasamanburð-
inn, lét fólkið þess getið, sem
raunar mátti sjá í þættinum, að
hinir dönsku eigendur fisk-
vinnslufyrirtækjanna töldu sig
ekki upp yfir þab hafna ab
vinna með starfsfólki sínu.
Þvert á móti gengu þeir til
verka með sínu fólki, en voru
ekki sömu uppskafningarnir og
stertimennin og kollegar þeirra
á íslandi, sem helst virbast hafa
það fyrir stafni að klæöast stáss-
fötum og rúnta um á miljóna-
jeppum, milli þess sem þeir siga
kjaftforum strákum Vinnuveit-
endasambandsins á verkafólk, í
hvert skipti sem það færir þab í
tal, að kannski ætti mannskap-
urinn að geta lifað af launum
sínum.
Það kom og í ljós í þætti þess-
um, að framfærslukostnaður er
svipaður í umræddum löndum.
M.ö.o., kjör verkafólks í Dan-
mörku eru u.þ.b. þreföld á við
það sem gerist á íslandi.
Nú er það svo, aö við íslend-
ingar höfum hráefnaauðlind,
sem er fiskimiðin, misgjöfula
að vísu, en gjöfula þó, enn sem
komið er. Danir hafa enga sam-
bærilega aublind. Þeir lifa ein-
SPJALL
PjETUR
HAFSTEIN
LÁRUSSON
faldlega á verslun, landbúnaði
og iðnaði, sem byggir afkomu
sína á innflutningi hráefna og
fullvinnslu þeirra. Við höfum
orku í fallvötnum og jarðhita.
Danir verða að flytja alla sína
orku inn. Nema hugarorkuna.
Af henni hafa þeir nóg sér til
framfærslu. Við höfum hins
vegar óþrjótandi birgbir af for-
heimskun, flottræfilshætti og
aumingjaskap. Auk þess þjást
valdamenn þjóðarinnar af því-
líkri mannfyrirlitningu, að þeir
láta þab um sig spyrjast aö hér á
íslandi, sem er eitt ríkasta land
veraldar, skuli jafnvel barna-
geðdeild loka hluta úr ári, með
öllum þeim skelfilegu afleið-
ingum sem slíkt auðsjáanlega
hefur. En það telst sjálfsagt
vænna ráð en t.d. að láta Sölu-
miðstöð hraðfrystihúsanna
borga skatta af yfir hálfs mil-
jarðs hagnaði.
Nú er það svo, að enginn get-
ur orðið sér úti um skæðari
óvin en eigin heimsku. Hafi
menn ekki til ab bera þá vits-
muni, sem þarf til ab sjá ab
misrétti eru takmörk sett, eigi
þjóðarbúið að ganga, þá er voð-
inn vís.
Ég tek það fram, að í þessu
efni er ekki við einn aðila að
sakast, hvorki stjórnmálaflokk,
vinnuveitendur né aðra. Sökin
er okkar allra. En ég minni á, að
vilji menn ekki að íslensk al-
þýba telji það nauðvörn sína ab
Island gangi í Evrópusamband-
ib út á ódýr kjúklingalæri, þá er
vissara að jafna kjör fólks í
þessu landi. ■
FÖSTUDAGS
PISTILL
ÁSGEIR
HANNES
ÆFINGAR EÐA
ÍSLANDSKORT?
Atlantshafsbandalagið hefur verib
á dagskrá að undanförnu vegna
hörmunganna á Balkanskaga pg
hálf ómerkilegra heræfinga á ís-
landi. Menn eru ekki á einu máli
um skyldur aðildarþjóða NATO við
hverja aðra og deilt er um gildi
orðalagsins á fimmtu grein NATO-
sáttmálans. Þar stendur efnislega
ab ef rábist er á eitt aðildarríkið, er
öðru ríki skylt ab bregbast vib á
þann hátt sem þab telur naubsyn-
legt. Deilurnar standa hins vegar
um hvort orbin „sem þab telur
naubsynlegt" eigi vib mat ríkisins
sem á er rábist eba ríkisins sem á
ab koma til hjálpar. íslendingar
hafa túlkab orbalagib fyrir hönd
þolandans, en það gera ekki allar
abrar NATO-þjóbir.
Pistilhöfundur sótti heim á sín-
um tíma bandaríska utanríkisrábu-
neytib og hermálarábuneytib
(Pentagon) til ab fá svör við hinum
ýmsu spurningum um varnir
landsins frá fyrstu hendi fyrir viku-
blabib ísafold. Hann spurbi mebal
annars hvort Bandaríkjunum beri
ab koma íslandi til hjálpar ef á þab
er rábist. Svarib er birt hér meb
leyfi ritstjóra ísafoldar:
„Skilningur bæbi fulltrúa utan-
ríkisrábuneytisins og Pentagon er á
sama veg. Hvert abildarríki fyrir sig
skal meta til hvaba rába þab grípur
ef rábist er á annab bandalagsríki.
Þab er ekki um nein sjálfkrafa vib-
brögb ab ræba, heldur blákalt mat
á stöbunni. Enda sögbu rábuneyt-
ismenn ab ekkert ríki skrifabi undir
einskonar óútfyllta ávísun á fram-
tíbina í þessum efnum og afsalabi
sér blint öllum ákvörbunarrétti í
jafn alvarlegu og mikilvægu máli.
Eba mundi Island gera þab? í Pent-
agon kvab vib sama tón: Engin
þjób afsalar sér rétti til ab ákveba
hvaba vopna hún grípur til og
undir hvaba kringumstæbum."
Svo mörg voru þau orð rába-
mannanna ÍWashington, sem hafa
örlög íslensku þjóbarinnar í hendi
sér ef sverfur til stáls. Ekki er um
nein sjálfkrafa mænuvibbrögb ab
ræba hjá bandaríska hernum ef
rábist er á ísland. Hins vegar bentu
sömu rábamenn á ab forseti
Bandaríkjanna mundi varla ofur-
selja þúsundir bandarískra her-
manna og fjölskyldur þeirra örlög-
um sínum á íslandi, ef til tíðinda
drægi ílandinu. Dvöl bandaríska
varnarliðsins er því eina vonin sem
íslenska þjóbin hefur um abstob frá
Atlantshafsbandalaginu, ef á þarf
ab halda.
Kald.a stríðib er libib undir lok,
en Baíkanskagi logar í ófribi sem
getur hæglega breibst út ef svo fer
sem horfir. Sovétríkin gömlu eru
púðurtunna meb stuttum kveiki-
þræbi og víðar í heiminum eru
blikur á lofti. Mebal annars af þeim
sökum búa bandarískir og norskir
hermenn sig nú undir ab verja ís-
land og eru vib æfingar í landinu
til ab venjast stabháttum. Allir
frjálshuga íslendingar hljóta ab
fagna æfingunum og þær gefa vís-
bendingu um ab landib sé ekki
varnarlaust þrátt fyrir lobib orbalag
í NATO- sáttmálum.
Víst skýtur því skökku vib þegar
prýbilega greindir íslendingar am-
ast vib æfingunum og óska í hafs-
auga. Varnarlib NATO þarf ab
þekkja landib til ab geta varib þab,
eba ætlast þessir gömlu hernáms-
andstæbingar til ab dátarnir fari í
bibrabir vib bókaverslanir landsins
til ab kaupa sér íslandskort ef í
harbbakkann slær?