Lesbók Morgunblaðsins - 07.01.2006, Síða 5

Lesbók Morgunblaðsins - 07.01.2006, Síða 5
Lesbók Morgunblaðsins ˜ 7. janúar 2006 | 5 A llt frá árinu 1939 hefur Fílharmóníusveitin í Vínarborg staðið fyrir nýárstónleikum í tón- leikahöllinni Wiener Musikverein. Nýárstón- leikarnir eru að sjálfsögðu fyrir löngu orðnir að sterkri hefð, og var áætlað að um einn milljarður áhorfenda í 44 löndum um allan heim hafi horft á tónleikana á nýársdag nú fyrir skömmu. Þetta uppátæki þeirra Vínarbúa, að halda sérstaka Vín- artónleika, hefur farið eins og eldur í sinu um allan heim og eru haldnir tónleikar undir yfirskrift „nýs árs“ með tilheyr- andi tónlist, um allan heim, og er Ísland þar engin undan- tekning. Jafnan eru á nýárstónleikum fluttir valsar, polkar og marsar eftir meðlimi Strauss fjölskyldunnar, þó að vissulega fái aðrir samtímamenn stöku sinnum að vera með í för. Þess má geta að verk eftir Wolfgang Amadeus Mozart var í fyrsta sinn flutt á nýárstónleikum Vín- arfílharmóníunnar í ár, forleikurinn að Brúpkaupi Fígarós, en tilefnið var að sjálfsögðu að 250 ár eru liðin frá fæðingu tónskáldsins. Í ljósi þess hve vinsælt það er orðið víða um heim að halda um eða í kringum áramót Vínartónleika með pomp og prakt, er í raun ekki skrýtið að þessi ákveðna tegund tónlistar skuli koma upp í huga margra þegar tónlist og Vínarborg eru nefnd í sömu andrá. En því fer fjarri að valsar, polkar og marsar séu það eina sem samið hefur verið í þessari borg. Vínarborg hefur verið suðupottur skapandi lista í árhundruð, ýmist verið íveru- staður eða viðkomustaður margra helstu tónskálda og tón- listarmanna síðustu aldirnar og er svo enn í dag. Nútíma „Vínartónlist“ Til var hópur manna sem hefur verið kenndur við „Seinni Vínarskólann“, og samanstóð hann af tónskáldinu Arnold Schönberg og nemendum hans. Þekktastir þeirra voru Alban Berg og Anton Webern. Til gamans má geta þess að til er „Fyrri Vínarskólinn“ og samanstendur hann meðal annarra af tónskáldunum Wolf- gang Amadeus Mozart, Joseph Haydn, Ludwig van Beetho- ven og Franz Schubert, en tekið skal fram að afar sjaldan er vísað til þessara tónskálda sem meðlima Fyrri Vínarskólans nú til dags. Hins vegar eru Schönberg og hans nemendur iðulega kenndir við Seinni Vínarskólann, en tónlist þeirra tónskálda sem í Seinni Vínarskólanum voru einkenndist meðal annars af því að vera ekki bundin við ákveðna tóntegund hverju sinni, eða svokölluð atonal tónlist. Arnold Schönberg var upphafsmaður tónsmíðatækni sem nefnd er tólftónatækni, og lýsti Schönberg henni sjálfur sem „tónsmíðaaðferð“ þar sem allir tólf tónar (einnar áttundar) koma fyrir og eru eingöngu tengdir hver öðrum. Á sama tíma og Schönberg kom fram með sínar kenningar, þróaði tónskáldið Josef Matthias Hauer svipaða tækni, en Hauer og Schönberg höfðu engin tengsl hvor við annan þeg- ar þeir unnu að því að þróa þessa nýju tónsmíðatækni. Aðferð Hauer byggðist á því að nota Hexacord, eða sex- tóna tónstiga, sem raðaðist saman með tilviljunarkenndum hætti. Aðferðin er kennd við trope, en hún hefur að mestu fallið í gleymskunnar dá, á meðan tólftóna tónsmíðatækni Schönberg skipar mikilvægan sess í tónlistarsögu 20. aldar. Meðlimir Seinni Vínarskólans þóttu róttækir í gjörðum og hugsun og mættu oft litlum skilningi hjá sínum sam- ferðamönnum. Það er langt í frá nýnæmi að samtímalist eigi undir högg að sækja hjá almenningi. Svo hefur nánast ávallt verið, í það minnsta gildir það um ákveðnar tegundir listgreina, sem sumir kjósa að kalla æðri listir. Hvað í því orði, “æðri“ listir felst, er í raun ekki auðvelt að henda með einhlítum hætti reiður á, enda hlýtur huglægt mat hvers sem á hlýðir, horfir eða les að vera mælikvarði hverju sinni og í raun erfitt að draga í dilka í þessum efnum. Nútímalist hefur í gegnum aldirnar vakið upp deilur og hörð viðbrögð. Tónlist er þar að sjálfsögðu ekki undanskilin og hörð við- brögð og hneykslan eru þekkt í tónlistarsögunni, jafnvel með slíkum hætti að þeir sem að flutningi stóðu áttu fótum fjör að launa. Líklega er eitt frægasta dæmi um hörð viðbrögð áheyrenda þegar verk Igor Stravinsky, Vorblótið, var frum- flutt í París árið 1913. Tveimur mánuðum fyrr sama ár átti sér stað ekki með öllu ólíkt tilvik, þegar Schönberg stjórnaði tónleikum í Vínar- borg, þar sem á efnisskrá voru verk eftir hann sjálfan, Alban Berg, Anton Webern, Alexander Zemlinsky og Gustav Ma- hler. Tónlistin sem flutt var (ný tónlist á þeim tíma) olli slíku fjaðrafoki og heiftarlegum viðbrögðum þeirra er á hlýddu, að það þurfti lögreglu til að skakka leikinn. Í ýmsum ritum eru þessir tónleikar Schönberg kallaðir „Das Skandal Konzert“ eða hneykslistónleikarnir. Einkennilegt má því teljast að tónskáldið og stjórnandinn Franz Schreker hafi um svipað leyti (árið 1913) stjórnað tveimur tónleikum með nýrri tónlist þar sem viðtökur voru hreint stórkostlegar. Allir voru á einu máli um hversu vel hafi til tekist, gagnrýnendur sem og áhorfendur. Þó er ekki hægt að segja að efnisskrá þessara tveggja tónleika undir stjórn Schreker hafi verið hvað innihald varðar endilega „auðmeltari“ eða „ómþýðari“. Á dagskrá þessara tónleika var Gurrelieder eftir Arnold Schönberg. Árin eftir 1913 voru erfið, ekki síst fyrir listamenn sem höfðu nýjar hugmyndir um listsköpun. Heimsstyrj- öldin fyrri braust út, og það gerði það að verkum að fólk hafði þörf fyrir léttari teg- und tónlistar en áður. Hin „æðri“ list átti því í fá hús að venda um tímabil, en einnig barst Vínarbúum ekki mikið til eyrna af því sem var að gerast í listalífi annars staðar í Evrópu, sökum stríðs. Á meðan stríðinu stóð og eftir að því lauk, var eðli málsins samkvæmt minna um að peningum væri varið til lista, hvort sem um var að ræða op- inbert fé eða stuðning frá almenningi. Þetta gerði það að verkum að barist var hart um brauðið og mynduðust tvær fylkingar í Vín á þessum tíma, þeirra sem aðhylltust fram- sækna nútímatónlist (modernistar) og svo þeir sem vildu veg síð-klassíkur (neo-classic) sem mestan. Verein für Musikalische Privatauffuhrungen Í maí árið 1918 hélt tónskáldið Arnold Schönberg, að und- irlagi nemanda síns, Erwin Ratz, röð opinberra æfinga (alls 10 talsins) á verki sínu, Kammersinfóníu op 9. Tilgangurinn með þessu var að kenna fólki að hlusta á nú- tímatónlist og læra að meta hana, en í lok hverrar æfingar var verkið flutt í heild sinni. Eins var tilgangurinn að gefa al- menningi kost á að heyra nútímatónlist vel flutta, en það virtist vera regla fremur en undantekning á þessum tíma í Vínarborg, að ekki væri vandað til verka, er undirbúinn var flutningur á nýrri tónlist. Hafa nokkrar ástæður verið nefnd- ar fyrir því, s.s. lítill skilningur þeirra sem leika áttu tónlist- ina, tímaskortur eða jafnvel fordómar þeirra sem að tón- leikum stóðu á þessum tíma, hvort heldur sem um var að ræða skipuleggjendur eða flytjendur. Þessi æfingaröð Schönberg lukkaðist afar vel og var mál manna að þetta væri eitthvað sem gera ætti meira úr. Schön- berg fékk þá hugmynd að stofna félag sem hefði það að markmiði að flytja nýja og nýlega tónlist. Frá Gustav Mahler og Richard Strauss til dagsins í dag var yfirskriftin. Félagið, sem hlaut nafnið Verein für Musikalische Priva- tauffuhrungen, sem gæti útlagst sem Félag um einkaflutning tónverka (FET), var formlega stofnað í nóvember árið 1918. Félaginu voru sett skýr markmið og reglur. Markmiðin voru m.a. að flytja og kynna nýja/nýlega tónlist á sem bestan hátt og með því auka skilning og þekkingu þeirra sem á hlýddu. Eins voru tónverk flutt oftar en einu sinni ef þurfa þótti. Reglur FET voru um margt sérstakar, má því til stuðn- ings nefna að ekki var selt inn á tónleika FET sem haldnir voru vikulega, né heldur var efnisskrá tilkynnt fyrirfram. Hið síðastnefnda átti að tryggja að áheyrendur létu ekki fyrirfram gefna fordóma aftra komu sinni á tónleika. Gagn- rýnendur fengu ekki að dæma tónleika á vegum félagsins. Til að njóta þess sem á boðstólum var urðu áheyrendur að ger- ast félagsmenn í FET. Í upphafi hverra tónleika, eða á undan hverju verki hélt tónleikastjóri (Vortragsmeister) tölu um verkin sem flytja átti, greindi þau og útskýrði með tón- dæmum. Að félaginu stóðu auk Schönberg, sem var forseti félags- ins, Alban Berg, Anton Webern, Erwin Ratz og Eduard Steuermann svo einhverjir séu nefndir. Þessi hópur sem að þessu stóð hefur löngum verið kenndur við Vínarskólann seinni. Tónverkin sem flutt voru á vegum FET voru af ýmsum toga, allt frá einleiksverkum og upp í risavaxin hljómsveit- arverk. Einleiks- og kammerverk voru flutt í upprunalegri mynd, en stærri verk, t.a.m. sinfóníur og tónaljóð voru útsett fyrir kammersveit, en sér til halds og trausts hafði FET af- bragðs góða kammertónlistarmenn og söngvara. FET starfaði í um 3 ár og hélt á því tímabili 113 tónleika þar sem 154 verk 42 tónskálda voru flutt, og mörg þeirra bárust til eyrna Vínarbúum í fyrsta sinn, enda hafði borgin verið einangruð sökum fyrri heimsstyrjaldar og því höfðu t.a.m. verk ýmissa franskra og rússneskra tónskálda ekki fengið að hljóma á tónleikum í Vínarborg. Efnahagsástandið á þessum árum varð til þess að FET varð að leggja upp laupana, þrátt fyrir að opnir fjáröfl- unartónleikar, þar sem vínarvalsar í útsetningum þeirra Schönberg, Berg og Webern voru fluttir, væru afar vel sótt- ir. „Öðruvísi“ Vínartónleikar Íslenska óperan og Kammersveitin Ísafold standa fyrir Vín- artónleikum með óvenjulegu sniði á morgun, sunnudaginn 8. janúar. Á efnisskránni eru verk sem öll eiga það sameiginlegt að vera útsett af meðlimum FET og jafnvel beinlínis útsett fyrir tónleika undir merkjum félagsins. Þær útsetningar sem hljóma munu í Íslensku óperunni á sunnudagskvöldið hafa sjaldan verið fluttar á tónleikum á undanförnum árum. Eins eru fáar hljóðritanir til. Einhver merki þess eru þó um það að menn séu að dusta af þessum verkum rykið, og er full ástæða til, enda um áhugaverðan kafla í tónlistarsögunni að ræða. Eftir því sem best er vitað eru verkin sem flutt eru á tón- leikunum í Íslensku óperunni að heyrast hér á landi í fyrsta sinn í þessum útsetningum, með þeirri undantekningu þó að Lieder eines fahrenden Gesellen hefur verið flutt undir stjórn Hákons Leifssonar. Alls eru fimm verk á efnisskrá tónleikanna Weihnachtsmusik eftir Schönberg er fyrsta verkið á efnis- skránni. Þetta litla tónverk er útsetning á tveimur þekktum jólasálmum, „Es is ein Ros entsprungen“ (Það aldin út er sprungið) og „Stille Nacht“ (Heims um ból) skrifar Schön- berg fyrir 2 fiðlur, selló, píanó og harmoníum. Fyrstu drög verksins eru líklega frá árinu 1912, en fullgert mun það vera frá árinu 1921 og líklegt er talið að það hafi verið flutt á tónleikum FET þótt heimildum beri ekki öllum saman um það. Annað verk efnisskráar er eftir Johann Strauss II, Schatz- walzer úr óperu Johann Strauss II, Sígaunabaróninum, hér í útsetningu Anton Webern. Þessi útsetning var gerð fyrir fjáröflunartónleikana sem nefndir voru hér af ofan, en þeir voru haldnir 27. maí árið 1921. Webern hvikar í raun í litlu frá hljómsveitavölsum Strauss, en gerir honum skil með því að umskrifa verkið fyrir strengjakvartett, píanó og harm- óníum. Þriðja verkið er Kaiserwalzer, einnig eftir Johann Strauss II og hér útsett af Schönberg. Útsetningin var ekki flutt undir merkjum FET, heldur verður hún til síðar, árið 1925 og var tilefnið tónleikaferðalag Pierrot hljómsveitarinnar til Spánar, en í þeirri tónleikaferð var verk Schönberg Pierrot Lunaire flutt. Þessi útsetning Schönberg á Keisaravalsi Strauss var uppklappslag í ferðinni. Fjórða verk tónleikanna er verk Debussy, Prélude a l‘apres-midi d‘un faune í útsetningu Schönberg og Benno Sachs, sem á þessum tíma var nemandi Schönberg. Þótt ótrúlegt megi virðast, þá tekst að koma verki Debussy vel til skila þrátt fyrir að hljómsveitin sem útsett er fyrir sé mun minni en í upprunalegri útgáfu og Debussy sé þekktur fyrir litmikla og blæbrigðaríka raddskrifan. Útsetningin er að mestu leyti verk Benno Sachs, þó svo að iðulega séu hann og Schönberg báðir titlaðir sem höfundar útsetningar. Síðasta verk efnisskráar er verkið Lieder eines fahrenden Gesellen eftir Gustav Mahler. Hvenær Mahler samdi þennan ljóðaflokk sinn er umdeilt, en það mun að líkindum hafa verið í árslok 1884. Hver höfundur texta við ljóðin, sem í upp- runalegri mynd voru líklega sex að tölu, en eru fjögur í end- anlegri mynd, er í raun ekki vitað með vissu. En oftast má sjá Mahler sjálfan titlaðan sem höfund texta. Tónamálið í Lieder eines fahrenen Gesellen notaði Mahler síðar í sinni fyrstu sinfóníu. Schönberg útsetti verkið fyrir kammersveit og barítónrödd og var það flutt hinn 6. febrúar árið 1920 undir merkjum FET. Öðruvísi Vínartónleikar Íslenska óperan og Kammersveitin Ísafold standa fyrir Vín- artónleikum með óvenjulegu sniði á morgun, sunnudaginn 8. janúar. Á efnisskránni eru verk sem öll eiga það sameiginlegt að vera útsett af meðlimum félags um einkaflutning tónverka sem Arnold Schönberg stofnaði og jafnvel beinlínis útsett fyr- ir tónleika undir merkjum félagsins. Alban Berg Málverkið er eftir Schönberg. Eftir Helga Jónsson helgi18@yahoo.com Höfundur er nemi í tónlistarfræðum við Háskólann í Freiburg. Arnold Schönberg Stofnandi FET.

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.