Lesbók Morgunblaðsins - 29.04.2006, Page 4

4 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 29. apríl 2006
Á
vissan hátt má segja að klass-
ísk tónlist sé á sömu hillu og
trúin á Guð. Hún er forn og
grundvallast á allskonar hefð-
um. Rétt eins og smágert íkon
er tákn fyrir óendanlegan,
andlegan veruleika og sakramenti kirkjunnar,
brauð og vín, umbreytist í hold og blóð Krists,
þá verður lítil tónahending að einhverju miklu
meira í klassískri tónlist. Stærri tónverk eru
yfirleitt smíðuð úr ein-
földu tónefni sem tón-
skáldið hefur meðhöndl-
að á ýmsan hátt. Úr
verður framvinda þar sem allt mögulegt kem-
ur fyrir. Lítil hending í sónötu eftir Mozart,
kannski bara einn brotinn hljómur, verður oft
að stórfenglegri tónlist.
Þessi vinnubrögð, sem almennt talað ein-
kenna klassískri tónlist, voru merkilegt nokk
ekki áberandi í nýjum íslenskum verkum sem
ég heyrði fyrir skemmstu og hef þegar gagn-
rýnt hér í blaðinu. Verkin voru ófrumleg; tón-
málið var óttalega hefðbundið og lítið um
spennandi úrvinnslu. Ein tónsmíðin var fyrst
og fremst stemningsmúsík, nánast eins og lýs-
ing á myndrænni senu, t.d. í bíómynd án þess
að nokkuð annað gerðist. Og í annarri tón-
smíðinni átti fátt sér stað nema breytingar á
tónstyrk og að áferðin á tónlistinni var mis-
munandi þykk.
Klámmyndaleikstjórar
Svona fábrotin vinnubrögð verða reyndar æ
algengari og verður ekki annað séð en að áhrif
poppsins séu þarna að verki. Nú er ég fyllilega
meðvitaður um að skipting tónlistar í klassík
og popp er í hæsta máta einfeldnisleg; til er
allskonar tónlist og oft er erfitt að flokka hana.
Ég hef t.d. ekki hugmynd um á hvaða bás ég
ætti að setja tónlistina eftir Björk. Síðasti
geisladiskurinn hennar var með afbrigðum
framúrstefnulegur og þótt úrvinnsla hennar á
tónhugmyndum sínum sé ekki af klassíska
skólanum er hún svo framsækin í að skapa
sérstæðan hljóðheim að einstakt hlýtur að
teljast.
Í venjulegu popplagi af þeirri gerðinni sem
er spilað á Bylgjunni gerist hinsvegar ekkert;
einföld laglína er endurtekin aftur og aftur og
hljómagangurinn er sá sami æ ofan í æ. Aðeins
ein stemning er ríkjandi og hún varir venju-
lega í örfáar mínútur.
Auðvitað er ekkert að þessu; ég hlusta oft á
þannig músík sjálfur og hef gaman af. En hún
ristir ekki djúpt; megnið af henni byggist á
klisjum og endurtekningum. Þannig tónlist
heyrist gjarnan í Eurovision keppninni og í
poppmyndböndunum er hún oftar en ekki
ríkulega skreytt klámfengnum tilburðum.
Hefur kveðið svo sterkt að því að klámmynda-
leikstjórar hafa meira að segja verið fengnir
til að leikstýra slíkum myndböndum.
Æskudýrkun og dauðaótti
Poppið, rétt eins og klámið,gengur út á æsk-
una, líkamann og dýrkunina á því nýja. Sum-
arsmellurinn í ár er hallærislegur eftir nokkra
mánuði. Tískan í dag ræður; við höfnum hinu
gamla, kannski vegna þess hve við óttumst
dauðann. Hvar verður lagið eftir Silvíu Nótt
eftir ár? Og tækjum við það yfirleitt alvarlega
ef Silvía væri miðaldra kona? Við viljum ekki
horfast í auga við eigin dauðleika og einblínum
stöðugt á hið nýja sem fær okkur til að gleyma
honum.
Klassísk tónlist einkennist hinsvegar af
innri strúktúr, ekki yfirborði. Og oft eru bestu
verk klassískrar tónlistar samin á efri árum
þess sem á í hlut. Mestu snilldarverk Beet-
hovens tilheyra síðasta tímabilinu í lífi hans.
Sömu sögu er að segja um flest önnur tón-
skáld. Tískan er víðsfjarri; það er innihaldið
sem gildir.
Handan við hið líkamlega
Hingað til hefur stöðnun ekki einkennt form
klassískrar tónlist. Eitthvað gerist ávallt í
slíkri tónlist. Hún er útópísk og felur í sér von-
ina um að tilteknar aðstæður geti orðið að ein-
hverju öðru og meira. Eins og fram kom hér
að ofan þá verður ein lítil hending oft að stór-
fenglegri sinfóníu. Allt annað en kyrrstaða
ríkir í þannig sinfóníu.
Og ekki bara í sinfóníu. Tökum Goldberg til-
brigðin eftir Bach sem dæmi. Þau hefjast á ar-
íu, sem þó er ekki sungin eins og vaninn er
með aríur, heldur leikin á sembal. Engu að síð-
ur er um söng að ræða, hástemmda sönglínu
sem í sjálfu sér er afar fábrotin. En svo taka
við um þrjátíu tilbrigði sem ekki nokkur leið
væri að syngja.
Þar sem söngur er hin náttúrulega tónlist-
artjáning líkamans má segja að í Goldberg-
tilbrigðunum felist umbreyting hins líkamlega
(aríunnar) í eitthvað sem er handan líkamans
(tilbrigðin).
Í hnotskurn er þetta trúin á að við séum
meira en hold og blóð. Að við séum meira en
útlit, nafn og kennitala. Að yfirborð og innra
eðli sé ekki endilega það sama. Er það ekki af-
neitun á hugmyndafræði klámsins?
Klám í stað ástar
Saga okkar hefur í aldanna rás einkennst af
trúnni á hæfileika mannsins til að sigrast á
umhverfinu, auka möguleika sína, verða meira
en hann er í dag. Þessa útópísku hugsun er að
finna í vísindum og allri list sem stendur undir
nafni. Þar á meðal klassískri tónlist.
Að hafna slíkri tónlist, eða öllu heldur hugs-
uninni sem einkennir hana, og vilja þess í stað
stemningsmúsík þar sem ekkert gerist, er að
vilja klám í stað ástar. Hvað er klám annað en
það þegar mannslíkaminn er orðinn að hlut
þar sem innihaldið skiptir engu máli og allt
snýst um yfirborðið? Þjóðfélagið fyrirlítur
klám þegar það er kynferðislegs eðlis, en það
dýrkar klámið í öðrum myndum. Við viljum
bara yfirborðslega músík sem er þægileg
áheyrnar. Hún á að vera notalegt eyrna-
konfekt sem skapar réttu stemninguna. Líka
klassíkin. Tónlist sem krefst athygli er oftar
en ekki afgreidd sem óskiljanleg.
Hversdagsvæðing tónlistar
Í þessu samhengi dettur mér í hug atvik sem
átti sér stað í þættinum Laugardagskvöld með
Gísla Marteini fyrir um ári síðan, en ég nefndi
það upphaflega í grein hér í Lesbókinni undir
yfirskriftinni Er ný tónlist leiðinleg? Gísli
Marteinn rabbaði þar við Atla Heimi Sveins-
son tónskáld og sagði að hann og margt annað
Klámvæðing klassískrar
Hér er fjallað um stöðu klassískrar tónlistar,
hvert eðli hennar er og hvernig svokölluð
poppmenning hefur áhrif á hana. Upp-
tökuiðnaðurinn spilar þar stórt hlutverk, en
hann á ekki síst þátt í því hvernig klassísk
tónlist hefur sumpart breyst úr lifandi veru-
leika í dauðan hlut.
Ljósmynd/Monika Rittershaus
Brottnámið úr kvennabúrinu „Þar sem klassíkin er í rauninni það sama og popp í hugum margra, og poppmyndböndin snúast að mestu um bert hold og dill-
andi rassa, er stutt í klámvæðingu klassískrar tónlistar.“ Myndin er úr umdeildri uppfærslu á óperu Mozarts, Brottnáminu úr kvennabúrinu, í Komische
Oper í Berlín í júní 2004. Leikstjóri sýningarinnar, Calixto Bieito, kaus að fara þá leið að sviðsetja óperuna í samtímanum en ekki á fyrri hluta 18. aldar.
Eftir Jónas Sen
sen@mbl.is