Lesbók Morgunblaðsins - 01.12.2007, Blaðsíða 4

4 LAUGARDAGUR 1. DESEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Birnu Önnu Björnsdóttur
bab@mbl.is
J
onathan Lethem
fæddist í Brooklyn
árið 1964 og þar ólst
hann upp og býr enn.
Með skáldsögunum
Móðurlaus Brooklyn
(1999) og Fortress of
Solitude (2003)
komst hann á kortið sem einn fremsti
bandaríski rithöfundur sinnar kyn-
slóðar en áður hafði hann gefið frá sér
skáldsögurnar Gun, with Occasional
Music (1994), Amnesia Moon (1995),
As She Climbed Across the Table
(1997) og Girl in Landscape (1998).
Nýjasta skáldsaga hans er You Don’t
Love Me Yet sem kom út í Bandaríkj-
unum fyrr á þessu ári. Móðurlaus
Brooklyn er fyrsta bók Lethem sem
kemur út á Íslandi, en hún var nýver-
ið gefin út af Bjarti í þýðingu Eiríks
Arnar Norðdahl.
Brooklyn er fjölmennasti borgar-
hluti New York-borgar og saman-
stendur af fjölmörgum ólíkum og fjöl-
breyttum hverfum sem bera mörg
hver keim af þeim innflytjendahópum
sem settust þar að þegar borgin var
að verða til. Hverfin hafa breyst og
þróast með tímanum og enda þótt að
þau beri uppruna sínum yfirleitt vitni
einkennast þau líka af samsuðu og
sambúð ólíkra hópa, og ekki síður af
breytingunum sjálfum sem eru víða
miklar og hraðar og eitt af því sem
gerir New York að þeirri dýnamísku
borg sem raun ber vitni. Það hverfi
sem Lethem ólst upp í og býr í heitir
Boerum Hill og er samtengt Carroll
Gardens. Þessi hverfi voru að hluta til
byggð upp af ítölskum innflytjendum
og eru sögusvið bæði Móðurlaus Bro-
oklyn og Fortress of Solitude.
Umtöluð grein um „alsælu áhrif-
anna“ og „ritstuld“
Það er óhætt að segja að Lethem sé
hálfgert átrúnaðargoð meðal bók-
elskandi íbúa heimaborgar sinnar.
Bækur Lethem njóta mikilla vin-
sælda og virðingar, auk þess sem rit-
gerðir hans og greinar um bók-
menntir og önnur listform vekja
jafnan athygli og umræðu. Lethem
hefur, bæði með skáldskap sínum og
ritgerðum, brotið upp viðtekin bók-
menntaform og komið fram með ný-
stárlegar hugmyndir um skáldskap
og ritstörf sem snúa meðal annars að
því hvernig skáldskapur sogar til sín
áhrif úr öllum áttum og frá ólíkum
miðlum. Í febrúar á þessu ári birti
tímaritið Harper’s forsíðugrein eftir
Lethem undir yfirskriftinni „The
Esctacy of Influence – A Plaigarism“
og þar sýnir hann fram á, með til-
vísun í bókmenntasöguna og fleiri átt-
ir, hvernig allur texti verður til úr
öðrum textum og þá er átt við hug-
takið texta í sínum víðasta skilningi.
Greinin vakti mikla athygli og var
umtöluð meðal bókmennta- og ann-
arra listunnenda hér í borg, ekki síst
vegna þess hversu hreinskilnislega
Lethem talar um það að allir rithöf-
undar noti blákalt efni frá öðrum í
störfum sínum. Greinin þótti líka
smíðuð á snjallan hátt, en uppbygg-
ing hennar er útlegging á innhaldinu
þar sem henni lýkur með textalykli
þar sem sýnt er fram á lið fyrir lið
hvaða hugmyndum og textabrotum
innan greinarinnar er „stolið“ og frá
hverjum. Í greininni færir Lethem
jafnframt rök fyrir því að höf-
undaréttarlög skuli samin á þann veg
að þau hefti ekki sköpun nýrra verka
og mælir gegn því að slegin sé skjald-
borg um listrænan efnivið og lista-
verk, enda „eigi“ enginn hugmyndir,
ekki einu sinni sínar eigin. Hann
skrifar:
„Allar hugmyndir eru endurunnar, þær
eru meðvitað og ómeðvitað teknar frá
milljón utanaðkomandi uppsprettum…
Lífeðlisfræðilegar rannsóknir hafa sýnt
fram á að minni, ímyndunarafl, og sjálf
meðvitund okkar, er samansett, saumuð
saman eins og bútasaumsteppi. Og fyrst
við klippum og límum sjálf, ættum við
ekki að fyrirgefa listaverkum okkar það?
Listamenn og rithöfundar – og talsmenn
okkar, hagsmunasamtök og umboðs-
menn – halda oft í miklar ranghugmyndir
um frumleika. … Sannleikurinn er sá að
þegar listamenn toga í eina átt og stór-
fyrirtæki í aðra, þá tapar sameiginlegt
ímyndunarafl og hugmyndapottur okkar
allra, sá sem nærði okkur til að byrja
með og, þegar upp er staðið, gerir störf
okkar þess virði að vinna þau.
Sem rithöfundur er ég korktappi á úthafi
sögunnar, laufblað í vindi, og bráðum fýk
ég burt … Þú, lesandi, mátt fá sögurnar
mínar. Þær voru aldrei mínar til að byrja
með, en ég gaf þér þær.“1
Eigin hugsun og vinnubrögð
kaótísk og út um allt
Þegar við Lethem mælum okkur mót
til að tala um bókina Móðurlaus Bro-
oklyn liggur beint við að hittast á
söguslóðum bókarinnar, í hjarta Bo-
erum Hill í Brooklyn. Við förum á
kaffihús sem hann segir að sé hálf-
gerð skrifstofa sín, enda í næstu götu
við heimili hans og stemningin af-
slöppuð. Þar sitja fleiri en einn og
fleiri en tveir ungir menn (engar
stelpur, þær fara greinilega annað)
með lufsuleg skegg og hamast á far-
tölvur sínar, en það er staðreynd að í
Brooklyn er þéttni rithöfunda meiri
en víðast hvar annars staðar í Banda-
ríkjunum. Lethem er glaðlegri en
flestir ungu kollega hans á kaffihús-
inu og hann talar hátt og alveg ofsa-
lega hratt. Mér finnst ég verða að
ítreka sérstaklega hversu hratt hann
talar því það gefur réttari mynd af því
sem hann segir. Lesendur skulu alls
ekki sjá hann fyrir sér einhvern sem
klórar sér mikið í hausnum og hallar
undir flatt á meðan hann lætur flókn-
ar útpældar setningar frá sér. Þvert á
móti bunar hann hlutunum út úr sér
og fer í allar áttir í einni og sömu
setningunni þannig að oft þarf maður
að hafa sig allan við til að finna þráð-
inn. Og þannig lýsir hann raunar
sjálfur hugsun sinni og vinnubrögð-
um – að þetta sé allt dálítið kaótískt
og út um allt á köflum – og þannig má
síðan líka lýsa aðalpersónu í Móð-
urlaus Brooklyn, Lionel Essrog, sem
haldinn er Tourette-heilkenni.
Lionel ólst upp á munaðarleys-
ingjaheimili fyrr drengi í Brooklyn og
er á unglingsaldri, ásamt nokkrum fé-
lögum sínum þaðan, tekinn undir
verndarvæng smákrimmans Franks
Minna. Minna lætur drengina vinna
fyrir sig ýmiskonar vafasöm verk
undir því yfirskyni að verið sé að reka
litla leigubílastöð. Þegar Minna er
myrtur hefst leit Lionels að morð-
ingja hans og svörum við þeim leynd-
armálum sem umlykja starfsemi
Minna og aðrar persónur sem tengj-
ast henni. En sagan fjallar ekki síður
um áráttukennda hugsun og hegðun
Lionels og hvernig hann fæst við um-
hverfi sitt og reynir að ná tökum á
því, skilja það og höndla, þrátt fyrir
kvilla sinn eða, jafnvel, með hann að
vopni.
Hef alltaf hrifist af list þar sem
ólíkum hlutum er púslað saman
Þegar greinin þín úr Harper’s er höfð
í huga er freistandi að tengja Lionel
við þær hugmyndir sem þar eru sett-
ar fram. Tjáning Lionels er að vissu
leyti stjórnlaus, hann kemst ekki hjá
því að taka það sem hann sér, heyrir,
og skynjar í umhverfi sínu, og spýta
því út úr sér með brotakenndum og
oft, að því er virðist a.m.k., samheng-
islausum hætti.
„Já, Lionel er „samplari“ og þetta
fyrirbæri eða þessi hugmynd birtist á
margan hátt í verkum mínum, bæði í
Móðurlaus Brooklyn og líka Fortress
of Solitude. Ég hef alla tíð hrifist af
list sem er samsett ef svo má segja,
þar sem ólíkum hlutum er púslað
saman. Ástæða þess að ég hef laðast
að þessum hugmyndum í því sem ég
geri og þegar kemur að því að lýsa því
sem ég geri er alls ekki heim-
spekilegs eðlis eða það að ég sé að
troða einhverjum pólitískum skoð-
unum upp á persónulegan smekk
minn. Þetta er hreinlega smekkur
minn. Ég hef til dæmis alltaf elskað
klippimyndir og þegar brot af alls-
konar ólíku efni eru sett saman, til
dæmis í myndasögum eins og Mad
Magazine, og í popp list. Ég varð
gjörsamlega uppnuminn þegar ég sá
verk Andy Warhol og Lichtenstein í
fyrsta sinn. Mér leið eins þegar ég
heyrði „samplaða“ tónlist fyrst. Mér
finnst æðislegt þegar listamenn grípa
hina og þessa hluti og setja í list sína
og sú tilhneiging sem ég hef í þessa
átt er mér eðlislæg, hún er alls ekki
sprottin af póstmódernískum hug-
myndum eða vinstri sinnuðum hug-
myndum um höfundaréttarreglur.
Það var frekar þannig að þegar ég
síðan kynntist umræddum hug-
myndum þá hreifst ég af þeim á sama
hátt og ég gerði þegar ég sá fyrst list
af þessu tagi. Og list mín, skrif mín,
hafa alltaf haft þessa tilhneigingu. Ég
hugsa bara svona og hef alltaf viljað
búa hluti til á þennan hátt.“
Er ekki óvenjulegt að listamenn,
og þá kannski sérstaklega rithöf-
undar, tali svona opinskátt um að allt
komi annars staðar frá og að hug-
myndir þeirra séu í raun ekki þeirra
eigin hugmyndir?
„Það sem er kannski óvenjulegt er
hvað ég er viljugur að lýsa þessu. Ég
held að ég vinni samt ekkert öðruvísi
en aðrir. Það er mjög sterkt í mörg-
um að vilja trúa á goðsögnina um
frumleika sem einhverskonar æðra
form. Hugmyndin um listamanninn
sem hér um bil guðlega veru sem
skapar hluti úr tómarúmi er bæði að-
laðandi og kraftmikil og kannski
finnst sumum truflandi hvað ég er
hreinskilinn um hvaðan efni mitt
kemur.“
Það virðist ríkja meiri viðkvæmni
fyrir meintum ritstuldi í skriftum en
öðrum listformum. Er það vegna þess
að það er ekki alltaf gerður grein-
armunur á einni tegund texta og ann-
arri?
„Já, ég held að þessi viðkvæmni sé
til staðar vegna þess að það eru gerð-
ar villur í flokkun. Í hugum fólks er
skáldskapur stundum álitinn sam-
bærilegur fræðimennsku eða blaða-
mennsku. En ef við segjum að það að
skrifa skáldskap sé sambærilegt því
að semja tónverk eða að mála mál-
verk þá gufa þessi vandamál upp.“
Krakkarnir í hverfinu urðu
löggur, bófar eða rithöfundar
Svo við tölum meira um Tourette, þá
er margt í þeim kvilla sem tengist
tungumálinu og því hvernig við upp-
lifum og meðtökum umhverfi okkar
og tjáum okkur síðan um það.
„Já, og ástæða þess að þetta efni
höfðaði svona sterkt til mín og ástæða
þess að ég skrifaði þessa bók er sú að
ég fann fyrir óstöðvandi samkennd
með þessu ástandi. Um leið og ég
heyrði af Tourette fór ég að tengja
minn eigin hugsanahátt og hugs-
anavenjur við þetta fyrirbæri. Sér-
staklega, auðvitað, skriftir mínar sem
hafa tilhneigingu í þessa átt.“
Í bókinni er sagt frá því að Lionel
hafi eytt löngum stundum á bóka-
safninu á munaðarleysingjaheimilinu
og lesið þar allt sem hann komst í á
nær áráttukenndan hátt. Þar stendur
að hann hafi verið að reyna að finna
„tungumál sjálfs sín“.
„Já, þessi sena er vissulega mið-
læg. Maður byggir tungumál sitt úr
efnivið sem er til staðar fyrir. Og ég
kýs að líta svo á að frumleiki annars
vegar og það að taka til sín áhrif hins
Enginn „á“ hugmyndir, e
Í BROOKLYN í New York er þéttni
rithöfunda meiri en víðast hvar
annars staðar í Bandaríkjunum.
Einn þeirra er Jonathan Lethem
sem hefur skrifað tvær heims-
þekktar skáldsögur sem gerast í
Brooklyn. Önnur þeirra, Móðurlaus
Brooklyn, er nú komin út í íslenskri
þýðingu. Blaðamaður Morg-
unblaðsins hitti Lethem að máli í
hverfinu hans.
Jonathan Lethem „Ég hef alltaf haldið upp á höfunda sem koma mér á óvart, sem
aftur byrjendur því þeir leggja út í eitthvað sem þeir kunnu ekki fyrirfram.“