Lesbók Morgunblaðsins - 01.12.2007, Síða 10

10 LAUGARDAGUR 1. DESEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Sverri Jakobsson
sverrirj@hi.is
Í
Lesbók Morgunblaðsins 24. nóv-
ember (bls. 12-13) gerir Ólafur Teitur
Guðnason að umtalsefni ritdóm minn
um Maó: Sagan sem aldrei var sögð,
en sjálfur er hann þýðandi bók-
arinnar. Ver Ólafur Teitur jafnmiklu
rými í að ræða ritdóminn og undirritaður varði í
að gagnrýna bókina og mætti af því ætla að
svar hans tæki á stóru sem smáu í ritdómnum.
Svo er hins vegar ekki heldur bregst hann við
örfáum gagnrýnisatriðum. Þau fáu atriði sem
hann tekur til umfjöllunar úr efnismiklum rit-
dómi verða honum tilefni til glannalegra full-
yrðinga og samsæriskenninga þar sem kjarni
máls Ólafs Teits virðist vera sá að neikvæður
ritdómur sé jafngildi ritskoðunar. Það eru svo
sem ekki ný tíðindi að menn taki bókadóma
óstinnt upp, ekki síst þegar þeir eru sjálfir við-
riðnir útgáfu verkanna, en þó er sjaldgæft að
jafn glannalegar ályktanir séu dregnar af nei-
kvæðum ritdómi.
Ágallar á heimildarrýni ekki ræddir
Ólafur Teitur ræðir ítarlega ritdóm eftir And-
rew Nathan um þessa bók í London Review of
Books og gefur til kynna að ritdómur hans sé
eðlisólíkur mínum. Það er hins vegar hæpin
túlkun. Eins og Ólafur Teitur hefur réttilega
eftir Nathan þá er hann alls ekki andvígur
notkun nafnlausra heimildarmanna í svona rit-
um og hefur notað þá sjálfur. Ég er ekki heldur
andvígur notkun nafnlausra heimildarmanna,
en á hinn bóginn er notkun þeirra vand-
meðfarin og erfitt að sannreyna slíkar heim-
ildir. Því er alvarlegt mál þegar í ljós kemur að
uppgötvanir sem byggjast á slíkum heimildum
eiga ekki við rök að styðjast. Það gefur tilefni til
að efast um vinnubrögð höfunda almennt, eins
og við Andrew Nathan höfum báðir bent á.
Í ritdómi mínum gerði ég að umtalsefni þann
kafla bókarinnar þar sem fullyrt er að „gangan
mikla“ 1934-1935 hafi hafist vegna þess Jiang
Jeshi leyfði göngumönnum að sleppa úr herkví
(bls. 145-48). Þennan kafla gagnrýndi ég vegna
þess að „það sem ekki kemur fram í bókinni er
að þessi fullyrðing stangast á við fjölmargar
frásagnir sjónarvotta sem höfundar kjósa af
einhverjum ástæðum að sniðganga, þar á meðal
heimildir sem þau taka annars góðar og gildar“.
Ólafur Teitur mótmælir ekki þessari staðhæf-
ingu en gerir mér upp skoðun, sem ekki er
haldið fram í ritdómnum, að höfundarnir vísi
ekki í neinar heimildir fyrir þessu. Það sagði ég
ekki heldur benti ég á að höfundar virðast velja
eftir geðþótta þær heimildir sem þeir taka gild-
ar hverju sinni. Þeirri gagnrýni svarar Ólafur
Teitur ekki, en úrskurðar það „dæmalaust bí-
ræfið“ hjá mér að halda fram þeirri skoðun sem
hann gerir mér upp. Þau orð hæfa hann sjálfan
illilega fyrir í þessu dæmi.
Annað dæmi þar sem Ólafur Teitur gerir
ágreining við ritdóminn, snýst um orrustuna
við Dadu-fljót. Þar ástunda höfundar svipuð
vinnubrögð; þau hunsa markvisst hvers konar
heimildir sem falla ekki að þeirra eigin túlkun
en kjósa þess í stað að trúa einum heimildar-
manni, sem raunar er nafnlaus í þessu tilviki.
Ólafi Teiti yfirsést þetta aðalatriði í gagnrýni
minni, en eyðir þess í stað miklu rými til að
sanna að heimildarmenn sem staðfesti frásögn
bókarinnar séu fleiri en einn. Virðist hann þar
rugla saman heimildum annars vegar, og hins
vegar þagnarrökum (argumenta ex silentio) og
ályktunum sem dregnar eru af kringumstæðum
(s.s. meintu mannfalli í röðum rauða hersins).
Aðalatriði málsins er þó ekki það sem hann virð-
ist halda, hvort heimildarmenn séu nafnlausir
eða hversu margir þeir eru, heldur hitt að höf-
undar sniðganga markvisst vitnisburð sem ekki
er þeim að skapi og beita hreinum geðþótta-
mælikvarða á heimildir.
Tvær ad hominem – rökvillur
Ólafur Teitur telur höfunda í bókinni „sýna
fram á með algerlega óyggjandi hætti“ að
stjórnvöld í Kína hafi ætlað að svipta þjóðina
mat með því að flytja hann út og telur hann að
höfundarnir sýni fram „á það með fjölda tilvitn-
ana“ að hungursneyðin mikla hafi stafað af
áformum stjórnvalda um útflutning á kjöti og
öðrum landbúnaðarvörum. Skjalið sem hann
dregur fram því til sönnunar er þó einungis eitt
og reynist vera frá árinu 1954. Þá var mikill
hagvöxtur í Kína og umframframleiðsla var á
matvörum. Það er ekkert undarlegt við að það
flytja út matvörur í slíku ástandi og þetta dæmi
segir því ekkert um áhrif stefnu stjórnvalda í
Kína á gang hungursneyðarinnar miklu árin
1959-1961. Þar með er auðvitað ekki útilokað að
röng stjórnarstefna hafi haft áhrif á hana, en
matreiðsla Jung Chang og Jon Halliday á til-
vitnunum í Maó formann sannar það hins vegar
ekki.
Í svari sínu við þessum ritdómi seilist Ólafur
Teitur stundum yfir í aðrar og óskyldar heim-
ildir. Hann gerir það t.d. að umtalsefni að ég
vitnaði í bók eftir Han Suyin í svari um menn-
ingarbyltinguna á vísindavefnum. Þetta gæti
haft einhverja þýðingu ef Ólafur Teitur gerði
ágreining við þetta svar eða hefði fundið ein-
hverjar rangfærslur í því sem ættaðar væru úr
þessari bók. En svo er ekki; hann gerir bara at-
hugasemd við að bókin sé á heimildaskrá. Þetta
er sérkennileg röksemdafærsla því auðvitað
skiptir öllu máli hvernig bækur eru notaðar
sem heimildir; ekki hvort þær séu á heim-
ildaskrá – og þar að auki í grein sem kemur
þessum umrædda ritdómi ekkert við! Maður
má líklega vel við una að Ólafur Teitur fann
ekki bitastæðari hluti til að gera athugasemdir
því þarna er hann farinn að leita langt út fyrir
bæjarlækinn.
Annar maður sem Ólafi Teiti er illa við að
vitnað sé til er fræðimaðurinn Y.Y. Kueh sem
hefur unnið ítarlegustu rannsóknina á orsökum
hungursneyðarinnar miklu 1959-1961. Ólafur
Teitur finnur raunar ekkert til að gagnrýna í
því riti (sem er til á Háskólabókasafni) eða kafl-
anum sem ég vitna sérstaklega til.1 Þess í stað
eyðir hann miklu rými í að ræða tímaritsgrein
eftir þennan höfund sem tengist ekki á nokkurn
hátt því sem fjallað er um í ritdómi mínum.
Endursögn Ólafs Teits er greinilega ætlað að
gera þennan ágæta fræðimann tortryggilegan –
en hún er hins vegar skólabókardæmi um svo
kallaða ad hominem – rökvillu. Það ætti raunar
eitt og sér að vera tilefni fyrir áhugasaman les-
anda að kynna sér bók Y.Y. Kueh – bókina sem
sumir vilja ekki að þú lesir.
Sumt er réttilega mælt
Þrátt fyrir gífuryrði Ólafs Teits og rangtúlkanir
á köflum er ég ekki ósammála öllu því sem sagt
er í þessu andsvari. Það er t.d. heiðarlega mælt
hjá honum að viðurkenna að hann sé „enginn
sérfræðingur um sögu Kína“ þótt andsvar hans
taki raunar af öll tvímæli um það. Það sem hann
hefur eftir Andrew Nathan er að mörgu leyti
rétt þótt mér finnist hann seilast langt í því að
búa til greinarmun á sjónarmiðum sem koma
fram í ritdómi Nathan og því sem ég hef sagt.
Ólafur Teitur telur upp fræðimenn sem hafi
hrósað bókinni og er það vissulega rétt hjá hon-
um. Á hinn bóginn eru ritdómar þeirra sem
gagnrýnt hafa bókina að mínu mati efnismeiri
og bitastæðari.
Auðvitað er það líka rétt hjá Ólafi Teiti að ég
hafi ekki fundið neitt gott um bókina að segja.
En það er einfaldlega vegna þess að þessi bók
stenst ekki fræðilegar kröfur sem sagnfræði
eða vönduð ævisaga. Við það stend ég og sé ekki
að andsvar Ólafs Teits breyti neinu þar um.
 1 Ritdómnum sem birtist 20. október áttu að fylgja 29 neð-
anmálsgreinar með heimildatilvísunum, en þær birtust af ein-
hverjum ástæðum ekki í Morgunblaðinu. Lesa má dóminn í
fullri lengd á heimasíðu minni, kaninka.net/sverrirj
Langt seilst í svörum
„ÞAÐ eru svo sem ekki ný tíðindi að menn taki
bókadóma óstinnt upp, ekki síst þegar þeir eru
sjálfir viðriðnir útgáfu verkanna, en þó er
sjaldgæft að jafn glannalegar ályktanir séu
dregnar af neikvæðum ritdómi,“ segir grein-
arhöfundur í svari við grein Ólafs Teits Guðna-
sonar í seinustu Lesbók um ævisögu Maós.
Ólafur Teitur með Maó „Maður má líklega vel við una að Ólafur Teitur fann ekki bitastæðari
hluti til að gera athugasemdir því þarna er hann farinn að leita langt út fyrir bæjarlækinn.“
Höfundur er sagnfræðingur.
Eftir Marianne Ping
Huang og Tania Ørum
S
íðustu fjögur til fimm
árin höfum við oft
heimsótt Ísland og orð-
ið hugfangnar af nátt-
úru landsins og heill-
aðar af samblandi hins
gamla og nýja í Reykjavík. Við höf-
um tekið þátt í ráðstefnum og mál-
þingum í Norræna húsinu og Há-
skóla Íslands og um leið höfum við
farið á söfn í Reykjavík og séð bæði
handritasýninguna og íslensku lista-
söfnin okkur til gagns og gamans.
Mesta upplifunin var þó þegar við
fundum Samtímalistasafnið Safn á
Laugavegi 37 í einni af okkar fyrstu
heimsóknum í Reykjavík. Í þessu
einstæða safni hafa listamennirnir
og hjónin Ragna Róbertsdóttir og
Pétur Arason safnað saman lista-
verkum eftir alþjóðlega gesti á heim-
ili þeirra. Frá árinu 2003 hefur hús
þeirra verið safn og þar hafa verið
haldnar sýningar á alþjóðlegri og ís-
lenskri list, meira en 700-800 verk-
um, sem nota mismunandi miðla eins
og höggmyndir, málverk, mynd-
bönd, teikningu, hljóð og ljós. Þar er
að finna heimsfræga listamenn eins
og Donald Judd, Carl Andre, On
Kawara, Karin Sander, Ilia Kaba-
kov, Dan Flavin, Dieter Roth, Pipi-
lotti Rist, Hrein Friðfinnsson, Sig-
urð og Kristján Guðmundssyni og
Magnús Pálsson svo nokkrir séu
nefndir. Stöðugt nýir gestir og lista-
menn bætast við þennan hóp.
Við undirritaðar erum í forsvari
fyrir Norrænt tengslanet í fram-
úrstefnurannsóknum sem er fjár-
magnað af norræna rannsókna-
sjóðnum NordForsk. Í þessu
samstarfi eru Íslendingar virkir. Við
sitjum í ritnefnd fjögurra binda
verks um menningarsögu fram-
úrstefnunnar á Norðurlöndum og
það var í okkar augum eins og að
finna gullnámu að koma í Safn í
fyrsta sinn. Þetta er meira en lista-
verkasafn og sýningarstarfsemi.
Þetta er lifandi vitnisburður um al-
þjóðleg tengsl Íslands og umheims-
ins í myndlist á síðari hluta tutt-
ugustu aldar. Við furðuðum okkur á
því í fyrstu heimsókn okkar að þessi
mikilvægi þverskurður af nýrri
menningarsögu Íslands væri í einka-
eign og ekki hluti af þjóðarsöfn-
unum. Í næstu heimsókn okkar
gladdi það okkur mjög að heyra að
viðræður væru í gangi um að fella
Safnið og listaverk þess inn í Lista-
safn Reykjavíkur. En þegar við
heimsóttum safnið síðast virtist það
helst í fréttum að safninu yrði lokað
innan skamms og listaverkin sett í
geymslu eða jafnvel flutt úr landi.
Við getum ekki skilið hvernig
Reykjavík og Ísland láta sér þannig
úr hendi sleppa listaverkasafn sem
er ómetanlegur hluti af menning-
arsögu Íslands á síðari hluta tutt-
ugustu aldar.
Við viljum gjarna taka undir með
þeim Íslendingum sem hafa harð-
lega gagnrýnt og mótmælt lokun
Safns, en þeir hljóta að vera margir.
Ekki slá hendinni á móti íslenskri
menningarsögu sem sýnir svo vel
hin fjörlegu samskipti Íslands og
listamanna úr öllum heimshornum,
listamanna sem eru að geta sér æ
meira orð og eiga eftir að hafa mikil
áhrif á 21. öldina.
Dagný Kristjánsdóttir þýddi.
Haldið Safninu!
„ÞETTA er meira en listaverkasafn
og sýningarstarfsemi,“ segja grein-
arhöfundar um Samtímalistasafnið
Safn á Laugavegi 37 og bæta við:
„Þetta er lifandi vitnisburður um
alþjóðleg tengsl Íslands og um-
heimsins í myndlist á síðari hluta
tuttugustu aldar.“ Höfundarnir
mæla gegn því að Safni verði lokað.
Morgunblaðið/Einar Falur
Ragna og Pétur í Safni Í þessu einstæða safni hafa listamennirnir og hjón-
in Ragna Róbertsdóttir og Pétur Arason safnað saman listaverkum eftir al-
þjóðlega gesti. Frá árinu 2003 hefur hús þeirra verið safn og þar hafa verið
haldnar sýningar á alþjóðlegri og íslenskri list, meira en 700-800 verkum.
Marianne Ping Huang er skor-
arformaður í lista- og menning-
arfræðideild Kaupmannahafnarhá-
skóla og meðlimur í dómnefnd til
bókmenntaverðlauna Norð-
urlandaráðs. Tania Ørum er lektor í
lista- og menningarfræðideild Kaup-
mannahafnarháskóla.