Lesbók Morgunblaðsins - 01.12.2007, Síða 12

Eftir Einar Fal Ingólfsson
efi@mbl.is
U
m daginn fékk
ég á tilfinn-
inguna að ég
hefði verið í
fangelsi í ell-
efu ár og
loksins fengi
ég hvíld frá
þessu fólki. Eftir að ég skilaði hand-
ritinu af mér svaf ég næstu tvær næt-
ur án þess að vakna til að hugsa. Ég
hafði ekki sofið svona vel síðan árið
2000! Það er satt, ég hef alltaf verið
að vakna. Þetta eru svo margar per-
sónur, mikil átök við að þroska
hverja persónu og ákveða lífshlaup
hennar. En nú voru þær farnar og ég
gat ekki meira.
Svo er ég strax farin að hugsa um
hvað ég eigi að gera næst. Einn
morguninn hugsaði ég, guð minn
góður, ég get ekki farið að skapa per-
sónur aftur! Það er svo hræðilega
erfitt.“ Hún hristir höfuðið en brosir.
Kristín Marja Baldursdóttir er að
koma úr sjónvarpsviðtali þar sem
henni var úthlutað sjö mínútum til að
tala um nýju bókina; þegar á reyndi
sagði hún ekki helminginn af því sem
hún ætlaði. Og strax á eftir er gamall
kollegi mættur; allir vilja vita eitt-
hvað um fólkið og söguheiminn sem
hún hefur setið ein yfir og spunnið
upp í mörg ár.
Þessi nýja bók Kristínar Marju
nefnist Óreiða á striga. Er hún fram-
hald síðustu skáldsögu hennar, Kar-
itas án titils, sem kom út fyrir þrem-
ur árum, naut mikilla vinsælda og
fékk glimrandi dóma. Var hún til-
nefnd til Bókmenntaverðlauna Norð-
urlandaráðs. Hér er enn fylgst með
myndlistarkonunni Karitas og veg-
ferð hennar um lífið. Þetta er mikil
bók, hátt á sjötta hundrað síður, og
margt undir; þetta er dramatísk fjöl-
skyldusaga, ástarsaga, saga um kon-
ur, listasaga – í öllum þessum þáttum
speglast saga 20. aldar.
„Það var árið 1996 sem ég byrjaði
að safna heimildum fyrir þessa vinnu
og lesa mér til,“ segir Kristín Marja.
„Í mörg ár hafði ég verið að hugsa
um hversu sérkennileg 20. öldin hefði
verið í sögu kvenna, hvað atburða-
rásin var hröð miðað við kyrrstöðuna
sem áður ríkti. Ég var farin að safna í
sarpinn án þess að vita hvað ég ætl-
aði að gera við það. Svo kom fyrsta
bókin mín, Mávahlátur, út 1995 og þá
sat annar kollegi hér. Hún sagði að
sér hefði alltaf fundist að ég ætti að
skrifa sögu kvenna. Ég horfði lengi á
hana, ég hafði nú verið að hugsa um
þetta. En ég sagði að þá yrði það að
vera á mínum forsendum. Og ég fór
að viða að mér efni og hugmyndir að
fæðast.
Nokkrum árum síðar var ég svo að
ganga undir Gullinbrú og þá komu
fyrstu setningarnar til mín. Þá vissi
ég líka að ég ætlaði að skrifa um lista-
konu. Listafólk vinnur með tilfinn-
ingar meðan aðrir vinna með skyn-
semina. Einkalíf listakvenna er
tilfinningar og starfið einnig. Hjá
öðrum er einkalífið tilfinningar og
starfið skynsemin. Fólki sem vinnur
svona mikið með tilfinningar er hætt-
ara við að fá áfengissýki, þjást af
þunglyndi og vera í sjálfsmorðs-
hugleiðingum.“ Kristín Marja horfir
á mig með svip sem segir, jú víst!
Bætir svo við að hún hafi einhvern
tímann lesið um rannsókn sem sagði
rithöfunda í mestri hættu, á undan
öðrum listamönnum.
– Kannski hefur einsemdin sem
fylgir starfinu eitthvað að segja.
„Í Dauðanum í Feneyjum lætur
Thomas Mann Aschenbach segja að
einsemdin þroski með okkur frum-
leika og sköpunargáfu en efli líka fá-
ránleikann.“
– Þú kýst að hafa listakonuna ekki
rithöfund. Varð þetta ekki enn meiri
vinna fyrir vikið, við að lesa þér til?
„Jú. Ég hef oft hugsað af hverju ég
gerði þetta. Frá því ég var barn hef
ég haft mikinn áhuga á myndlist og
einhvern tímann á lífsgöngunni ætl-
aði ég að verða myndlistarmaður. Ég
valdi listakonu svo ég gæti litað frá-
sögnina fantasíu hennar.“
Fjölskyldan fer ekkert
– Þú hefur sýnilega stúderað lista-
sögu 20. aldar. Þú vísar sitt á hvað og
í milliköflum skrifar þú eins og list-
fræðingur, um ímynduð verk sem
Karitas skapar.
„Mig óraði ekki fyrir allri þessari
vinnu. Stundum vaknaði ég á morgn-
ana og hugsaði, æ, nú þarf ég að mála
mynd í dag! Stundum tók marga
daga að finna hvernig myndin ætti að
vera. Stundum gerði ég skissur. Ég
sá myndirnar alltaf í huganum en það
gat verið erfitt að mála þær með orð-
um.“
– Þú leitaðir ekki til listfræðinga?
„Aldrei.“ Hún hristir höfuðið. „Ég
þurfti að gera þetta sjálf. Ég lagðist í
rannsóknir á listakonum og varð
margs vísari. Ég byrjaði að lesa um
íslenskar listakonur á síðustu öld og
síðan tóku erlendar við; ég var alltaf
að hugsa um hvernig ég léti list Kar-
itasar þróast. Hún lifði í tæpa öld.
Það var til að mynda merkilegt að
lesa dagbækur Käthe Kollwitz. Í
dagbókarfærslum sínum, frá árunum
1908 til 1943, minnist hún afar sjald-
an á verkin sem hún er að gera, en
skrifar mikið um hugrenningar sínar,
talar um fjölskyldu og vini. Eins er
með Louise Bourgeois, hún skrifar
hugleiðingar sínar en talar ekki bein-
línis um verkin, frekar um reiðina
sem bjó í henni vegna þess hvernig
faðir hennar hafði komið fram við
móður hennar. Í stað þess að fjar-
lægjast þessa reiði magnar hún hana
upp og notar í verkin sín. Og er
ennþá að, fædd 1911!
Louise Nevelson er önnur merk-
iskona, skúlptúristi sem féll í
gleymsku þegar tímabil abstrakt-
expressjónismans ríkti í New York
og seldi ekki verk í 30 ár. Vegna
plássleysis varð hún að brenna sum
verka sinna. Hún var loks uppgötvuð
á nýjan leik og er nú talin einn helsti
skúlpúristi 20. aldar.
Loks var það Georgia O’Keeffe.
Hún valdi þá leið, eins og margar
aðrar listakonur, að eignast ekki
börn en hún var gift ljósmynd-
aranum Alfred Stieglitz og árið 1932
skrifaði hún: Ég verð að skipta mér
milli mín og eiginmanns míns og lífs
með honum. Ég verð að lifa með tví-
skiptri sjálfri mér.“
Kristín Marja er búin að lesa mikið
um þessar kunnu listakonur, á stofu-
borðinu sem við sitjum við er bunki af
listsögulegum bókum. Ég segi að
saga Karitasar sé líka mikil fjöl-
skyldusaga.
„Í lok fyrri bókarinnar er Karitas
stödd í Öræfunum og fer að tala um
að sig hafi alltaf dreymt um að skapa
óreiðu í list sinni. Henni tekst það en
reiknaði ekki með því að óreiðan yrði
um leið í einkalífi hennar. En kona
sem hefur eignast börn er komin með
fjölskyldu og sú fjölskylda fer ekk-
ert.“
– Þetta er litrík fjölskylda og
vandamálin mörg; þú hefur gaman af
að flétta saman svona hópsögur.
Mér finnst vanta svolítið upp
Ný skáldsaga Kristínar Marju Bald-
ursdóttur, Óreiða á striga, er sjálf-
stætt framhald sögunnar Karitas
án titils. Þetta er dramatísk saga
um myndlistarkonu sem dreymir
um frægð og skrautlega fjölskyldu
hennar. Kristín Marja segist hafa
lifað með þessu fólki síðustu ellefu
árin og það sé bæði óreiða í verkum
söguhetjunnar, Karitasar, og í lífi
hennar. „Kona sem hefur eignast
börn er komin með fjölskyldu og sú
fjölskylda fer ekkert.“
» „Stundum tók marga daga að finna hvernig
myndin ætti að vera. Stundum gerði ég skissur.
Ég sá myndirnar alltaf í huganum en það gat verið
erfitt að mála þær með orðum.“
Kona áður „Í Konan áður, sem nú
er sýnt í Þjóðleikhúsinu, er stokkið
fram og aftur í atburðarásinni og
atriði jafnvel endurtekin að hluta.
Fyrir vikið öðlast athafnir persón-
anna ákveðinn framandleika, þeim
fylgir ávallt ákveðið persónulegt
sjónarhorn, túlkun.“
Eftir Magnús Þór Þorbergsson
magnusthor@lhi.is
U
m miðjan síðasta
áratug reis alda
nýrrar leikritunar í
Bretlandi sem vakti
býsna mikla athygli
fyrir kraftmikil
verk ungra höfunda. Fremst í þessari
bylgju voru leikskáld á borð Mark
Ravenhill og Sarah Kane, sem eins og
fleiri ungir höfundar vöktu umtal og
oft hneykslun fyrir bersögli og grófar
birtingarmyndir ofbeldis og kynlífs í
verkum sínum. Af þeim sökum hafa
nöfn á borð við „New brutalism“ eða
„In-yer-face theatre“ fest við þau
leikskáld sem upp spruttu fyrir um
áratug. En í raun eru slík heiti allt að
því ótæk til skilgreiningar á þeirri
bylgju sem hér um ræðir, þar sem
þau leggja nær eingöngu áherslu á
grófleika og hörku og sjokkeraða
áhorfendur, sem alls ekki einkenna
alla höfunda þessarar bylgju, né öll
verk einstakra höfunda. Þar fyrir ut-
an er þessi nýbylgja leikritunar á
engan hátt eingöngu bundin við Bret-
landseyjar, því á sama tíma spratt
upp fjöldi nýrra leikskálda í Evrópu,
til dæmis í Þýskalandi.
Ólíkt bresku leikhúsi var þýskt
leikhús á síðustu öld þekktara fyrir
mikla leikstjóra og afgerandi túlkanir
þeirra á klassískum verkum en nýj-
ungar í leikritun. Jafnvel þeir höf-
undar sem þekktastir eru, s.s. Bertolt
Brecht og Heiner Müller, voru ekki
síður þekktir sem leikstjórar en leik-
skáld. Sá fjöldi nýrra leikskálda sem
steig fram á sjónarsviðið í Þýskalandi
upp úr miðjum síðasta áratug er því
býsna óvenjulegur. Þar má sjá nöfn á
borð við Theresiu Walser, Gesine
Danckwart, Falk Richter, Moritz
Rinke, Deu Loher, Albert Osterma-
ier og David Gieselmann. Nú í vetur
kynnir Þjóðleikhúsið þrjá þessara
höfunda, þá Igor Baursima, Marius
von Meyenburg og Roland Schim-
melpfennig, en verk hans, Konan áð-
ur, var nýlega frumsýnt á Smíðaverk-
stæði Þjóðleikhússins.
Roland Schimmelpfennig fæddist
árið 1967 í borginni Göttingen í miðju
Þýskalandi og er eitt mest leikna
þýska leikskáld samtímans. Schim-
melpfennig lagði stund á nám í leik-
stjórn við Otto Falckenberg-
leiklistarskólann í München um tíma,
og starfaði snemma á tíunda áratugn-
um sem aðstoðarleikstjóri við Kamm-
erspiele í München, en snerist fljótt
frá því og að leikritun. Hann vakti
strax nokkra athygli fyrir fyrstu verk
sín, Hina eilífu Maríu og Engin vinna
fyrir ungu konuna í sumarkjólnum,
sem bæði voru frumsýnd árið 1996.
Strax í þessum fyrstu verkum
tekst Schimmelpfennig á við þemu
sem skjóta upp kollinum í einni eða
annarri mynd í velflestum verkum
hans til þessa. Persónur hans þurfa
oftar en ekki að glíma við átök ólíkra
sjónarhorna, mismunandi túlkana á
atburðum og athöfnum. Í Hinni eilífu
Maríu hverfur Karl frá brúði sinni
Maríu á brúðkaupsnóttina og ekkert
spyrst til hans í heilt ár. Hann er jafn-
vel talinn af og faðir Karls, Franz, er
farinn að gera hosur sínar grænar
fyrir Maríu þegar Karl birtist aftur.
Erfitt reynist að greina sannleikann í
sambandi þeirra þriggja. Roland
Schimmelpfennig segir að hann hafi í
Tilbrigði við
veruleika
VERK þýska leikskáldsins Rolands
Schimmelpfennigs fela ekki í sér
einfalda endurspeglun veruleikans
heldur ávallt ólík tilbrigði við hann.
Fyrir stuttu var leikrit hans Konan
áður frumsýnt í Þjóðleikhúsinu en
Schimmelpfennig er eitt af mest
leiknu leikskáldum Þýskalands um
þessar mundir.
12 LAUGARDAGUR 1. DESEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók