Lesbók Morgunblaðsins - 01.12.2007, Qupperneq 13
„Það kemur oft upp í mér karnival-
stemning, eftir að hafa verið lengi í
einsemd. Ég þekki líka þennan
reynsluheim kvenna og mér finnst að
þær séu oft meira í hópum er karlar.
Þeir geta farið sínar leiðir en það
veitir konum styrk að vera í hópi.
Sem er ekkert skrýtið því þessi jafn-
réttisbarátta er svo stutt. Við erum
rétt að stíga fyrstu skrefin.“
Líf listakvenna getur
verið sorglegt
– Ástarsagan er sínálæg; Karitas og
Sigmar eru óvenjulegt par.
„Einu sinni spurði dönsk kona mig
að því hvert væri vandamálið með
Karitas og Sigmar. Það kom á mig
fát en vandamálið er kannski hversu
lík þau eru. Bæði með gríðarlegan
metnað, hún vill verða viðurkennd
listakona og hann ríkur.
Annars getur líf listakvenna verið
sorglegt. Þær verða að reyna að fjar-
lægjast fjölskylduna og börnin eiga
erfitt með að líða það. Börn hennar
fóru á mis við að alast upp hjá for-
eldrum sínum, eins og börn venjulegs
fólks. Kannski er ekki mjög gott að
eiga listafólk að foreldrum,“ segir
hún hugsi.
– Það getur verið en þú varst þó
búin að koma þínum dætrum á legg
áður en þú helltir þér út í skrifin.
Kristín Marja skellir upp úr. Segir
svo, „Nei, en ég sökkti mér ekki nið-
ur í þetta fyrr en ég vissi að þær
gætu staðið á eigin fótum. Ég fór
laumulega með þetta. Við eigum bara
þessa gömlu rithöfundarímynd, karl-
manninn sem hverfur til herbergja
sinna að skrifa.
Einu sinni hringdi ég í kollega
minn í Þýskalandi, konan kom í sím-
Reyni að blása á konurnar
– Má segja að í bókinni sé ákveðið
uppgjör við kvennapólitík?
„Ég er að varpa fram spurningum,
ég játa það. Í þeirri von að sérhver
kona svari þeim með sjálfri sér. Ég
byrja strax þegar Karitas spyr, hve-
nær urðum við sjálfstæðar? Mér
finnst vanta svolítið upp á sjálfstæði
kvenna og auðvitað endurspegla sög-
ur mínar þá þrá að konur verði sjálf-
stæðari.
Ég reyni að blása aðeins á kon-
urnar, fá þær til að hugsa ýmislegt
betur. Mér finnst hafa komið aft-
urkippur í jafnréttisbaráttu.“
Strax mun vera í undirbúningi að
þýða Óreiðu á striga á önnur tungu-
mál en Karitas án titils var vel tekið
erlendis, til að mynda í Danmörku og
Þýskalandi.
„Á einhvern óútskýranlegan hátt
hafa Danir fallið fyrir Karitas,“ segir
Kristín Marja og virðist raunveru-
lega undrandi á svipinn. „Já, mér
finnst það merkilegt. Kannski af því
þeir hafa engin fjöll!
Í sumar sem leið var hringt í mig
frá Danmörku og ég spurð nákvæm-
lega út í það hvar í Öræfunum ég
hugsaði mér að Karitas hefði verið.
Svo kom hópur Dana hingað til lands
og fór á söguslóðir Karitasar, í Öræf-
um og á Borgarfirði eystri.
Einu sinni var ég á Hnappavöllum
í Öræfum, hjá Guðrúnu Birgisdóttur,
og fór út um kvöldið að skoða að-
stæður. Það var úði og ég var að
ímynda mér að þarna kæmi Sigmar
yfir gilið, hvað skyldu vera mörg
skref yfir að snúrustaurnum, ég sá
þau Karitas fyrir mér. Þegar ég kom
inn sagði ég, óskaplega var gaman að
fá að koma hingað – þar sem hún
Karitas var. Guðrún og Erna vinkona
hennar brostu bara, hugsuðu auðvit-
að að ég hlyti að vera eitthvað skrýt-
in. En á þessu augnabliki fannst mér
hún raunverulega hafa verið til.“
ann, ég spurði eftir honum og þá
svaraði hún með þótta: Er schreibt!
Hann er að skrifa. Hvenær hefur ein-
hver svarað svona í símann fyrir mig?
Það kæmi ekki til mála,“ segir hún og
hlær. „En svo fara að koma aðrar
fyrirmyndir, konur sem hafa komið
börnum sínum á legg. Maður hvorki
málar né skrifar með barn á hand-
legg.“
– Þar sem sagan teygir sig eftir 20.
öldinni tekur hún ýmsa dramatíska
snúninga. Var heimildavinnan erfið?
„Þegar ég var búin með Karitas án
titils, sem lýkur árið 1939, hugsaði ég
að framhaldið yrði léttara. Ég þekkti
það tímabil ekki sjálf og hafði leitað
víða fanga. En þetta var svo ekkert
auðvelt. Þá kom að því að þróa sög-
una í takt við hraðann í samfélaginu,
allar breytingarnar. Þá fannst mér
ég stundum fara fram úr mér.
Ég lagði áherslu á heimildavinnu
því ég vildi geta leikið mér með and-
stæður. Þegar ég hef byggt upp trú-
verðugan heim fyrir lesandann fer ég
með hann á slóðir fjarstæðunnar.“
– Sóttirðu fyrirmyndir fjölskyldu-
meðlima í fólk sem þú þekktir?
„Það eina sem ég sótti í voru tvær
sögur sem ég heyrði sem barn. Sög-
una af langömmu minni sem sigldi í
kringum landið með börnin sín og
söguna af móðurömmu minni sem
eignaðist tvíbura sem voru aðeins
þrjár og fjórar merkur, en tókst að
halda í þeim lífinu. Þessar tvær sögur
koma úr minni fjölskyldu og ég nota
þær sem stef gegnum báðar bæk-
urnar. Annað er hreinasti skáld-
skapur. Veit ekki hvaðan það kemur.
Ég þarf að hugsa og hafa mikið
fyrir þessu. Stöku sinnum kemur
eitthvað fljúgandi, þá verður maður
voða glaður.
Ég hef verið á öllum stöðunum
sem ég tala um. Ég var búin að vera
tvisvar, þrisvar sinnum í Róm áður
en ég fór að skrifa þann kafla. Ég
verð að finna andrúmsloftið og sofa á
staðnum. Það er mjög mikilvægt.
Þetta hefur kostað töluverð ferða-
lög, þegar ég fer að hugsa út í það.“
á sjálfstæði kvenna
Morgunblaðið/Einar Falur
Höfundur óreiðunnar „Ég byrjaði
að lesa um íslenskar listakonur á síð-
ustu öld og síðan tóku erlendar við;
ég var alltaf að hugsa um hvernig ég
léti list Karitasar þróast,“ segir
Kristín Marja. Karitas stefnir á
frama og verður vel ágengt.
þessu verki reynt að sýna fram á
hvers vegna líf persóna verksins sé
erfitt: „Hlutirnir eru ekki einfaldir.
Þeir virðast kannski vera einfaldir,
þar sem þeir fylgja að því er virðist
einföldu formi. Hver persóna sér sög-
una á sinn hátt. Hverja þeirra á ég að
velja til frásagnar? Þegar öllu er á
botninn hvolft hefur sennilega ein-
hver rétt fyrir sér eða einhver hefur
rangt fyrir sér – en hver er það í
raun? Franz? María? Karl? (Ekki að
ég viti það ekki.) – Eða: Enginn hefur
rétt fyrir sér og enginn hefur rangt
fyrir sér.“
Með fyrstu verkum sínum var
Schimmelpfennig hampað sem mikilli
uppgötvun í sumum fjölmiðlum, en í
raun tók frægðarstjarna hans ekki að
rísa fyrir alvöru fyrr en nokkrum ár-
um síðar. Árið 1999 tók ungur maður,
Thomas Ostermeier, við leik-
hússtjórastöðu í Schaubühne í Berlín
og gjörbreytti stefnu hússins, sem
hafði fest sig í sessi undir stjórn leik-
stjórans Peters Stein á áttunda og ní-
unda áratugnum. Á þeim tíma var
Schaubühne hvað þekktast fyrir
vandaðar og glæstar sýningar á
klassískum verkum, en Thomas Os-
termeier tók þá ákvörðun að leggja
höfuðáherslu á uppsetningar sam-
tímaverka, bæði innlendra og er-
lendra, auk þess sem öflugt tengsl-
anet var myndað við önnur leikhús í
Evrópu sem sömuleiðis lögðu áherslu
á nýja leikritun, s.s. á Ítalíu og í
Frakklandi, en sér lagi Royal Court
leikhúsið í London, sem hafði verið
leiðandi í fyrrnefndri bylgju „in-yer-
face“-leikritunar.
Nokkrir þeirra ungu höfunda, sem
skotið höfðu upp kollinum í Þýska-
landi á árunum á undan, tóku að birt-
ast á verkefnaskrá Schaubühne, auk
þess sem höfundar voru sérstaklega
ráðnir við húsið, s.s. Marius von Ma-
yenburg og Roland Schimmelpfen-
nig. Þeir störfuðu ekki aðeins sem
leikskáld við húsið heldur um leið
sem dramatúrgar og höfðu þannig
sitt að segja um listræna stefnu og
verkefnaval, auk þess sem þeir unnu
mjög náið með leikstjórum að und-
irbúningi og uppsetningu verka.
Þegar á fyrsta leikári Schaubühne
undir stjórn Thomas Ostermeier
voru tvö ný verk eftir Roland Schim-
melpfennig frumsýnd: Fyrir löngu
síðan í maí og einleikurinn MEZ. Ári
síðar setti leikhúsið upp þekktasta
verk Schimmelpfennigs til þessa, Ar-
abísku nóttina, sem reyndar var
frumsýnt nokkrum mánuðum áður í
Stuttgart, og haustið 2001 lauk starfi
Schimmelpfennigs innan Schaubühne
með verkinu Push up 1-3.
Í þessum verkum birtast mjög
sterk höfundareinkenni Schimmelp-
fennigs og hann heldur áfram að
vinna með ólík sjónarhorn, end-
urtekningar atburða og mismunandi
frásagnir af þeim. Í Fyrir löngu síðan
í maí birtast mismunandi tilbrigði við
þema, atburðir endurtaka sig með
ólíkum afleiðingum, par reynir árang-
urslaust að rifja upp það sem það átti
eitt sinn sameiginlegt, maður hjólar í
hringi á sviðinu áður en hann lendir –
stundum og stundum ekki – á vegg.
Hversu mikið sem persónurnar reyna
ná þær aldrei að fanga liðin augna-
blik: „Fyrirgefðu að við erum ekki
eins og áður og að maí skuli ekki vera
eins og hann var fyrir löngu síðan.“
Leikur með ólík tilbrigði birtist líka
í Push up 1-3, skrifstofudrama um
baráttu samstarfsfólks um stöðu-
hækkun og starfsframa. Persónur
verksins takast ekki aðeins á um hver
eigi að taka við útibúi fyrirtækisins á
Indlandi heldur um leið um ólíkar
túlkanir sínar á skilaboðum yf-
irmanna fyrirtækisins. Samtölin eru
brotin upp með eintölum, þar sem
persónurnar stíga fram og lýsa við-
brögðum sínum við því sem á undan
er gengið, eða upplifun sinni af at-
burðum og daglegum athöfnum.
Schimmelpfennig tekur þannig frá
áhorfandanum hreinsun lausn-
arinnar. Í stað þess að horfa á upp-
gjör persóna fær áhorfandinn tvær
ólíkar útgáfur af lausninni, upplifun
persónanna sjálfra, og verður þannig
að taka afstöðu til þeirra sjálfur.
Í Arabísku nóttinni er hann á svip-
uðum nótum, lætur persónur fremur
lýsa atburðum og athöfnum en hrinda
þeim í framkvæmd. Verkið lýsir sam-
skiptum nokkurra íbúa í blokk eina
kvöldstund þegar vatnslögn hússins
virðist hafa brostið. Hversdagsleg leit
húsvarðarins Lomeier að biluninni
fléttast síðan saman við æv-
intýraheim ættaðan úr 1001 nótt.
Kona breytist í austurlenska Þyrni-
rós og maður festist eins og andi í
koníaksflösku. Athafnir einstakra
persóna eiga sér stað samhliða og úr
verður margslungin flétta sem erfitt
getur reynst að fylgja við lestur:
Kalíl: Halló? Er einhver hér?
Fatíma: Þriðja hæð.
Kalíl: Á sófanum í stofunni liggur – eins
og alltaf þegar ég kem – Franziska, með-
leigjandi Fatímu, sofandi.
Karpatí: Ég er agnarlítill. Sentímeters-
langir skórnir mínir eru gegnsósa af ko-
níaki. Fyrir ofan mig flöskuhálsinn, sem
ég gleymdi að stinga tappanum aftur í,
utan seilingar. Það hvín djúpum tón úr
flöskuhálsinum.
Lomeier: Ég er staddur í eyðimörk. Það
er svo bjart að ég get varla haldið aug-
unum opnum. Ég lít niður – að öðru leyti
hef ég ekki breyst – sandalarnir, grái
sloppurinn, allt eins og áður.
Textar Schimmelpfennigs fela
flestir í sér töluverða áskorun fyrir
sviðsetningu. Nær ávallt beita þeir
einhverri tækni til að brjóta upp þá
blekkingu að leiksýning birti atburða-
rás „hlutlaust“, eins og hún eigi sér
stað hér og nú fyrir framan áhorfand-
ann. Í Konan áður, sem nú er sýnt í
Þjóðleikhúsinu, er stokkið fram og
aftur í atburðarásinni og atriði jafnvel
endurtekin að hluta. Fyrir vikið öðl-
ast athafnir persónanna ákveðinn
framandleika, þeim fylgir ávallt
ákveðið persónulegt sjónarhorn, túlk-
un. Um leið verður hver leikhópur
sem ræðst í texta Schimmelpfennigs
að taka afstöðu til hinna ólíku sjón-
arhorna. Hvert er hið „rétta“ sjón-
arhorn? Hvað gerðist í raun og veru?
Þannig fela verk Schimmelpfennigs
ekki í sér einfalda endurspeglun
veruleikans heldur ávallt ólík tilbrigði
við hann.
»Roland Schimmelp-
fennig fæddist árið
1967 í borginni Gött-
ingen í miðju Þýska-
landi og er eitt mest
leikna þýska leikskáld
samtímans.
Höfundur er lektor við leiklistardeild
Listaháskóla Íslands.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 1. DESEMBER 2007 13
Hljóðpistlar Morgunblaðsins á mbl.is
VEFVARP mbl.is
Fylgdarmaður húmsins
Heildarkvæðasafn
Kristjáns frá Djúpalæk.
Glæsilegt
bókmenntaverk.
holar@simnet.is
M
bl
9
41
63
2