Morgunblaðið - 02.10.2008, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 2. OKTÓBER 2008 11
viðskipti/athafnalíf
Eftir Barry Eichengreen
Til þess að leysa úr
þeirri óreiðu sem nú
ríkir á fjármálamörk-
uðum er nauðsynlegt
að skilja hvernig hún
kom til. Grundvall-
arástæðan, að sögn
manna eins og John
McCain, er græðgi
og spilling á Wall
Street. Ég ætla ekki
að neita því að slíkt
sé til staðar en ég full-
yrði hins vegar að rætur krepp-
unnar sé að finna í lykilhag-
stjórnarákvörðunum undanfarinna
áratuga.
Í Bandaríkjunum höfðu tvær
ákvarðanir meira að segja en aðr-
ar. Sú fyrri, á 8. áratugnum, var
þegar reglur um þóknanir hluta-
bréfamiðlara voru afnumdar. Sú
síðari, á 10. áratugnum, var að af-
nema höft Glass-Steagall-laganna
um blöndun viðskiptabanka og
fjárfestingarbanka. Á dögum
fastrar þóknunar lifðu fjárfesting-
arbankar vel af því að miðla hluta-
bréfaviðskiptum. Afnám reglu-
gerða hafði í för með sér
samkeppni og minni framlegð.
Þegar Glass-Steagall hvarf gátu
viðskiptabankar síðan seilst inn á
önnur hefðbundin verndarsvæði
fjárfestingarbankanna.
Svar fjárfestingarbankanna var
að búa til nýjar tekjulindir svo
sem þróun og dreifingu flókinna
afleiðuverðbréfa. Þeir tóku fé að
láni og komu því í vinnu til þess
að halda við arðsemi sinni. Þetta
var fyrsta orsök kreppunnar: þró-
unar- og dreifingarlíkan verðbréf-
unar og mikil notkun lánsfjár.
Óviljandi
afleiðingar
Það er mikilvægt að
hafa í huga að þetta
voru óviljandi afleið-
ingar hagstjórn-
arákvarðana sem í
grundvallaratriðum
voru skynsamlegar.
Að öllu öðru óbreyttu
gerði afnám reglu-
gerðanna minni fjár-
festum kleift að eiga
ódýrari viðskipti með
hlutabréf, sem var þeim til góða.
En allt annað var ekki óbreytt.
Sérstaklega var sú staðreynd að
fjárfestingarbankar, sem vegna
þessara reglugerðabreytinga var
ýtt inn í áhættumeiri starfsemi,
voru utan eftirlitsnetsins uppskrift
að stórslysi.
Samsteypur
Að sama skapi var það í meg-
inatriðum skynsamlegt að útrýma
Glass-Steagall. Sem samsteypur
eiga fjármálastofnanir auðveldara
með að auka fjölbreytni starfsemi
sinnar og sameining við viðskipta-
banka gerir fjárfestingarbönkum
kleift að fjármagna starfsemi sína
með tiltölulega stöðugum inn-
lánum í stað þess að treysta á
hverflyndan peningamarkaðinn.
Þetta líkan hefur reynst lífvænlegt
í Evrópu um nokkurra alda skeið
og kostir þess eru greinilegir í
Bandaríkjunum nú þegar Bank of
America hefur keypt Merrill
Lynch.
En samsteypuvæðing tekur
tíma. Til skamms tíma var Merrill,
líkt og öðrum fjárfesting-
arbönkum, leyft að tvöfalda veð-
mál sín og bankinn var algjörlega
utan verksviðs eftirlitsaðila. Sem
stök eining var bankinn við-
kvæmur fyrir sveiflum á markaði
og kreppu sem ógnar öllu fjár-
málakerfinu þurfti til þess að
hrinda af stað óhjákvæmilegri
samsteypuvæðingu hans.
Annar þáttur kreppunnar er
mengi stefnumála sem ollu hnatt-
rænu misvægi. Ríkisstjórn Bush
lækkaði skatta og seðlabanki
Bandaríkjanna brást við nið-
ursveiflunni 2001 með vaxtalækk-
un. Nýsköpun á fjármálamarkaði
gerði lánsfé síðan enn ódýrara og
aðgengi að því auðveldara. Þetta
er ekkert annað en sagan um
ótryggu veðlánin (e. Subprime) í
öðru gervi og niðurstaðan var auk-
in eyðsla í Bandaríkjunum auk
þess sem sparnaður heimilanna
hvarf.
Jafn mikilvægt er ris Kína og
samdráttur í fjárfestingu í Asíu í
kjölfar fjármálakreppunnar 1997-
1998. Kína leggur nærri 50%
vergrar landsframleiðslu sinnar til
hliðar og eitthvert verða allir þeir
peningar að fara. Stór hluti þeirra
fór í fjárfestingar í bandarískum
ríkisskuldabréfum og skuldabréf-
um Fannie Mae og Freddie Mac.
Þetta ýtti upp gengi dollars og
dró úr lántökukostnaði banda-
rískra heimila, sem hvatti þau til
þess að lifa um efni fram. Þetta
gladdi líka markaðinn fyrir verð-
bréf Fannie og Freddie, sem var
eldsneyti fyrir verðbréfunarvélina.
Niðurskurður nauðsynlegur
Árétta ber að þessar aðgerðir
er ekki hægt að kalla bein mistök.
Hægt er að færa rök fyrir því að
það sé mikilvægasta afrek okkar
tíma og færa 1 milljarð Kínverja
úr fátækt. Viðbrögð seðlabankans
við niðursveiflunni 2001 komu í
veg fyrir að hún dýpkaði en við-
brögðin höfðu í för með sér afleið-
ingar sem ekki var búist við. Eft-
irlitsaðilum í Bandaríkjunum tókst
ekki að herða á kröfum um lán-
veitingar og eiginfjárstöðu þegar
ofgnótt fjármagns flæddi inn á
markaðinn sem auk lágra stýri-
vaxta tendraði ofsalega lána-
sprengju. Þá var það olía á eldinn
að Kínverjum tókst ekki að hvetja
nægilega hratt til aukinnar einka-
neyslu samfara hækkandi tekju-
stigi.
Nú er nauðsynlegt að skera nið-
ur hinn þrútna fjármálageira. Nið-
urstaða sumra aðgerða, svo sem
hjónabands Bank of America og
Merrill Lynch, veita meiri ham-
ingju en aðrar, svo sem gjaldþrot
Lehman Brothers, en hvað sem
því líður er ljóst að niðurskurður
mun eiga sér stað. Erlendir seðla-
bankar eru að tapa fé vegna gá-
lausra fjárfestinga og á meðan
þeir vinna úr tapi vegna banda-
rískra skuldabréfa mun fjár-
magnsflæði til Bandaríkjanna
dragast saman. Viðskiptahalli
Bandaríkjanna og viðskipta-
afgangur Asíu munu minnka og
bandarísk heimili þurfa að taka til
við sparnað á ný.
Óvænt þróun dollars
Eina frávikið er að dollarinn
hefur styrkst á undanförnum vik-
um. Þar sem Bandaríkin teljast
ekki lengur til þeirra sem bjóða
upp á fjáreignir af hæsta gæða-
flokki hefði mátt búast við því að
dollarinn veiktist. Styrkur dollars-
ins endurspeglar hins vegar ósjálf-
ráð viðbrögð fjárfesta sem nú
flykkjast í örugga höfn banda-
rískra ríkisskuldabréfa og hafa
ber í huga að hið sama gerðist í
ágúst 2007 þegar kreppan vegna
ótryggra veðlána gaus upp. En
þegar fjárfestar gerðu sér grein
fyrir vanda Bandaríkjanna dró úr
ásókninni og dollarinn tók að
lækka á ný. Nú, þegar fjárfestar
gera sér grein fyrir því hversu
vandi bandaríska fjármálakerfisins
er mikill, munum við sjá dollarann
falla aftur.
Horfurnar eru ekki góðar ef
lögð er áhersla á að græðgi og
spilling hafi valdið kreppunni. Við
munum ekki breyta mannlegu eðli
og við getum ekki dregið úr
græðgi fjárfesta. Áhersla á stefnu-
breytingar bætir horfurnar þó
ekki sé alltaf hægt að komast hjá
óæskilegum afleiðingum og mis-
tökum við stefnumörkun. Hins
vegar er hægt að leiðrétta slík
mistök, en þá þarf fyrst að kafa
dýpra til þess að leita róta vanda-
málsins.
Uppbygging kreppu
»Ekki er rétt aðkenna græðgi um
hvernig komið er fyrir
fjármálamörkuðum,
heldur höfðu breytingar
á regluumhverfi banka
og fjármálafyrirtækja
einnig mikil áhrif.
Barry Eichengreen er prófessor í
hagfræði við University of California í
Berkeley
© 2008 Project Syndicate
Millifyrirsagnir eru Morgunblaðsins
Barry Eichengreen
Samtök iðnaðarins - www.si.is
7. október 2008 kl. 8.30-10.30
Gullteigur, Grand Hótel.
Morgunverður í boði SI kl. 8.00.
SI efnir til morgunverðarfundar
um nýtingu orkuauðlinda.
Dagskrá:
Össur Skarphéðinsson, iðnaðarráðherra
Friðrik Sophusson, forstjóri Landsvirkjunar
Ragnar Guðmundsson, forstjóri Norðuráls
Þorsteinn Ingi Sigfússon, forstjóri
Nýsköpunarmiðstöðvar Íslands
Pallborðsumræðum stýrir Sigríður
Guðlaugsdóttir, verkefnastjóri miðlunar hjá SI
Fundarstjóri: Helgi Magnússon, formaður SI
Fundurinn er öllum opinn og ókeypis en tekið
er við skráningum á netfangið mottaka@si.is.
Orkunýting til hagsældar
H
V
ÍT
A
H
Ú
S
IÐ
/
S
ÍA
Það má segja að þeir semhafa fylgst með Glitnis-málinu skiptist í tvo hópa. Í öðrum hópnum er fólk
sem hefur litla samúð með hluthöf-
um og stjórnendum Glitnis. Það er
fólkið sem er búið að standa fyrir
utan gluggann og stara inn í veislu-
sali bankamanna undanfarin ár. Og
á allan glamúrinn.
Þetta fólk kennir bankamönnun-
um um hvernig komið er fyrir þjóð-
arskútunni. Í öllum æsingnum, sem
margir hrifust með, var þjóðin
skuldsett í topp og það er komið að
skuldadögum. Alltaf var ljóst að það
myndi bitna harkalega á almenn-
ingi. Því sé fjárfestunum – sjálfum
veislustjórunum – engin vorkunn að
taka á sig vænan skell. Þeim var
nær.
Í hinum hópnum er frekar fólk
sem fylgist vel með, tekur þátt í og
jafnvel starfar í fjármálaheiminum.
Því finnst þessi aðgerð stjórnvalda
harkaleg, skaðleg og vanhugsuð.
Margir hverjir eru hoppandi brjál-
aðir og segja að stjórnendur Seðla-
bankans hafi ekki áttað sig á afleið-
ingunum. Þá er bent á fordæmi utan
úr heimi þar sem seðlabankar gera
hvað þeir geta til að létta undir.
Strax voru settar fram þær
spurningar hvort ákvörðun Seðla-
bankans hefði verið byggð á fagleg-
um forsendum. Það er auðvelt eftir
fyrri átök Davíðs Oddssonar og
Jóns Ásgeirs Jóhannessonar.
Því má spyrja hvort heppilegt var
fyrir Davíð að keyra út úr Seðla-
bankanum með forsætisráðherra í
farþegasætinu og fjármálaráðherra
í aftursætinu. Var heppilegt að hann
talaði fyrir kaupum ríkisins í Glitni
með milligöngu Seðlabankans á
mánudag? Var heppilegt að allir
fundirnir fóru fram í Seðlabanka Ís-
lands en ekki í stjórnarráðinu?
Hefði Davíð Oddsson mætt í
Seðlabankann til fundar við sömu
aðstæður þegar hann var forsætis-
ráðherra?
Því má spyrja hvort heppilegt
var fyrir Davíð að keyra út úr
Seðlabankanum með forsætisráðherra í farþega-
sætinu og fjármálaráðherra í aftursætinu.
Morgunblaðið/Golli
Aftursætisbílstjórar
innherji@mbl.is
INNHERJI»