Samvinnan - 01.04.1977, Side 20

ÚR SVEIT í BORG
um eins og hestar hans, sem smituðust
af skapgerð hans og urðu stífir og ótvíl-
ráðir og harðir og létu sér ekki blöskra
torfærurnar. Hann byrjaði á hlaðsprett-
inum á gerðinu og hélt honum upp hól-
inn án þess sæist á hestinum að bratt-
inn íþyngdi honum. Skepnan æstist
ekkert við sprettinn. Ögunin var alveg
áreynslulaus og það urðu engar svipting-
ar þegar þeir stönzuðu á hlaðinu.“
bls. 215.
Um persónur bókarinnar má annars
segja að þær deilist í þrjá hópa: Aðalper-
sónan Einar og helstu aukapersónur í
kringum hann mynda einskonar burðar-
ás og stoðir, svo gripið sé til líkinga.
Þ. e. a. s. stoðirnar öðrum megin eru
feðgarnir Ólafur og Einar — hinum
megin feðginin Tómas og Margrét — og
þetta tengja kærustuparið Einar og
Margrét einog ás milli tveggja megin-
stoða. Hinir tveir hóparnir eru annars-
vegar „annað sveitafólk“ og „kaupstað-
arfólk“ hinsvegar.
Það er eftirtektarvert við meginstoð-
irnar okkar að öðrum megin er bú-
ið Gilsbakki, gömul bújörð, þarsem allt
virðist hafa verið á undanhaldi, hvers-
vegna vitum við ekki, kannski vegna þess
að gamli maðurinn vann of mikið að
hugsjónum sínum í þágu annarra. Hins-
vegar er Gilsbakkakotið handan við ána,
nýbýli Tómasar, þarsem allt hefur á
sama tíma verið byggt upp. Tómas er
lika raunsær hugsjónamaður og við fá-
um á tilfinninguna að hugsjónirnar
hjálpi honum fremur en tefji fyrir hon-
um við eigin uppbyggingu. — Og eftir
því er framhaldið: Einar flytur til Reykja-
víkur, Margrét verður eftir hjá foreldr-
um sínum. Þannig sameinar sagan per-
sónulega og félagslega þætti og verður
fyrir vikið bæði góð skáldsaga um rök
einstaklingstilverunnar og eins umfjöll-
un félagslegrar þróunar á íslandi á til-
teknu sögulegu tímabili.
IV.
Það er eiginlega alveg sama hvernig
við nálgumst Land og syni með raun-
sæi hennar í huga, hversu þröngsýn sem
við kunnum að vera þegar þetta hug-
tak er annarsvegar. Land og synir er
ómótmælanlega raunsæisskáldsaga. Hún
gerir í víðtækasta skilningi tilkall til
þess að henni sé trúað, persónur, stað-
hættir og sagnræn framvinda öldungis
trúverðugt. Félagsleg vandamál eru jafn-
framt lykillinn að þema sögunnar. Og ef
við göngum hvað lengst í rétttrúnaðin-
um á þessu hugtaki sjáum við einnig að
höfundur gengur eins langt og sann-
gjarnt getur talist i viðleitni sinni að
takmarka vitneskju og ágengni sögu-
manns. Ég miða þá að sjálfsögðu við að
ekki sé sett jafnaðarmerki milli raun-
sæis og algerrar hlutlægni í stíl. Hins-
vegar eru margir langir kaflar i Landi
og sonum þarsem reglum hlutlægninnar
er lotið að fullu þó hugsanir Einars ber-
ist alltaf uppá yfirborðið öðru hvoru.
Sagan er sögð í þriðju persónu frá
sjónarhorni Einars nema í þremur köfl-
um af átján þarsem um undantekningar
er að ræða, þó þannig að Einar er þá
ekki viðlátinn í sögunni. í þessum þrem-
ur köflum er sagan sögð frá sjónarhorni
Ólafs og á einum stað sjáum við i hug
Margrétar. Við fáum þó aldrei að kafa
djúpt i tilfinningalíf persónanna, yfir-
leitt er aðeins um tilfinningaleiftur að
ræða eða minningabrot sem við þurfum
oft að ráða meira eða minna í.
Einsog einatt þegar um takmarkaða
vitneskju er að ræða hjá sögumanni not-
ar hann tákn, misjafnlega yfirveguð, til
nánari útskýringa eða öllu fremur til að
auka á dýptina. Þannig væri það verk-
efni að athuga litanotkun í Landi og
sonum svo eitthvað sé nefnt. Skýrasta
dæmið um tákn í sögunni er þó Hvíting-
ur, hestur Einars. Aðeins einu sinni kem-
ur það fyrir að lesandinn hafi útsýn frá
sjónarhorni Margrétar og á þeim stað
fær hann afdráttarlausar upplýsingar
um tákngildi Hvitings:
„Og hún skildi nú að þetta ferfætta
stolta dýr var sá hvíti draumur sem Ein-
ar átti sér utan nauðsynjar og erfiðis,
sprottinn upp úr náttúrunni og engum
falur frekar en guðsgjafirnar. Kannski
ekkert skipti hann máli annað en þessi
hestur, og að vera til og lifa væri ein-
ungis fólgið í gangi hans og tilþrif-
um . . .“
bls. 72.
Er ekki draumur Einars svo nátengdur
sveitinni að til borgarinnar kemst hann
ekki án þess að farga honum fyrst? Þeg-
ar hann hefur sálgað Hvitingi, skotið
hann og látið falla oní tekna gröf, þá
þyrlast upp ryk og sest á hvítan feldinn
og óhreinkar hann. — Eru ekki örlög
fyrstu kynslóðar sveitamanna í borginni
harmræn, verður ekki líf hans firrt?
Og hvernig ber þá að skilja lokaorð
sögunnar: „ . . . og hún héldi áfram að
vera stúlkan hans þótt aldrei kæmi slóð
í þennan snjó.“ Hún sem hann kallar á
öðrum stað: „jarðargróðann". — Liggur
þá ekki beinast við að álykta að þrátt
fyrir allt geti enginn tekið frá honum
draum hans og ástina á náttúrunni og
lífi hennar? En enn hljótum við að
spyrja hvað slíkur maður hafi að gera til
borgarinnar? Keyra leigubíl? Og hlýtur
hann ekki að hverfa aftur til baka, til
sveitarinnar, jafnvel þó skynsemin krefj-
ist þess að hann hverfi þaðan? Eða á
hann ekki afturkvæmt?
Þessum spurningum svarar Indriði ekki
i Landi og sonum, nema ef vera skyldi
að kjarni málsins felist í ummælum Ein-
ars á einum stað: „Það yrði þó alltaf
spurning um annan kirkjugarð“. Hitt er
þó víst að raunsæi sögunnar allt að því
krefst þessara söguloka. Brottför Einars
er ekki aðeins í fullu samræmi við þann
tíma sem sagan gerist á heldur hallast
innviðir verksins allir í þessa sömu átt.
Augljóslega fer Einar þó hálfur og ekki
heill á brott sem hann þó sjálfur leggur
þunga áherslu á. Afstaða hans er í full-
um samhljómi við skynsemi hans og á-
stand búsins en tilfinningar hans eru
á allt öðru máli. í sveitinni skilur hann
allt eftir er honum er kærast, þ. a. m. er
Margrét, en það að hún verður eftir á sér
ekki eins augljósa skýringu i sögunni en
á það ber að líta að hún er einbirni,
foreldrar hennar gamlir en lifandi og
búa auk þess þokkalegu búi.
V.
Þegar fjalla á um þjóðfélagslegar ræt-
ur í Landi og sonum verður næsta erfitt
að horfa framhjá tveimur öðrum skáld-
sögum Indriða, „79 af stöðinni“ og „Norð-
an við stríð“. í stað þess að einskorða
þetta mál við Land og syni verður hér
reynt að veita innsýn í þjóðfélagslegan
veruleika þessara þriggja skáldsagna.
Land og synir gerist á fjórða áratug
tuttugustu aldar þegar atvinnubyltingin
og þéttbýlismyndunin var ennþá tiltölu-
lega hæg og kreppan áberandi þáttur í
lifi fólksins. Næst kemur Norðan við
stríð (síðasta skáldsaga Indriða) og segir
frá umróti stríðsáranna, hersetu og pen-
ingaflóði. Síðust i röðinni tímatalslega
er 79 af stöðinni og segir frá eftirstríðsár-
unum, gerist einhverntíma um og eftir
1950.
Tengsl Lands og sona og 79 af stöðinni
eru einna mest áberandi. í 79 af stöðinni
segir frá ungum manni úr sveit sem
keyrir leigubil í Reykjavík. Hann verður
ástfanginn af giftri konu, eiginmaður
hennar er sinnisveikur og staddur er-
lendis þarsem ætlunin er að reyna að
ráða bót á meini hans með uppskurði.
Leigubílstjórinn ungi sefur hjá konunni
hverja 5 virka daga vikunnar og enda-
þótt það fái á hann að konan skuli vera
gift tekur hann þó ástarsamband þeirra
af fullri alvöru. Honum er því léttir að
þvi að þær fréttir berast að maðurinn sé
dáinn. Þeim mun meir fær á hann sú
vitneskja að þriðji maðurinn er í spilinu,
að það er ekki móðir konunnar sem dvel-
ur hjá henni um helgar og hindrar þann-
ig samvistir þeirra tvo daga i viku, heldur
20