Samvinnan - 01.04.1977, Síða 22

Gunnar Karlsson, sagnfræðingur
ÁTÖKIN VIÐ GUÐJOHNSEN
Á komandi hausti er væntanleg
ný bók eftir Gunnar Karlsson lekt-
or sem ber heitið Frelsisbarátta
suöur-þingeyinga og Jón á Gaut-
löndum. Þar er fjallað um baráttu
fyrir frelsi í mjög víðri merkingu,
þannig að bókin veitir yfirlit yfir
stjórnmálalíf og verslunarfélags-
skap bænda í héraðinu um nær
hálfrar aldar skeið, frá því um
1840 og fram um 1890. Einnig er
fjallað nokkuð um félagslíf í hér-
aðinu almennt, og höfundur veltir
fyrir sér þeirri spurningu hvers
vegna þingeyingar stóðu svo fram-
arlega í félagsmálaþróun þjóðar-
innar sem raun ber vitni. Síðasti
hluti bókarinnar er æviágrip Jóns
Sigurðssonar á Gautlöndum sem
kom mjög við flesta þætti félags-
starfs í héraðinu, var alþingismað-
ur þess í hálfan þriðja áratug og
fyrsti formaður Kaupfélags Þing-
eyinga.
Hér er birtur stuttur kafli úr
þeim hluta ritsins sem fjallar um
upphaf samvinnuverslunar í hér-
aðinu. Gripið er niður í miðjum
kafla sem ber heitið Lífsbarátta
Kaupfélagsins. Áður hefur verið
sagt frá harðindum sem mættu
félaginu á fyrsta starfsári þess,
upphafi sauðaútflutnings og
skyndilegu verðfalli á sauðum árið
1885, og loks átökum um það hvort
félaginu bæri að greiða útsvar í
Húsavíkurhreppi. Hér hefur að
segja frá rimmu kaupfélagsmanna
við Þórð Guðjohnsen, verslunar-
stjóra dönsku selstöðuverslunar-
innar á Húsavík.
Útsvarsálögurnar hafa ekki
verið annað en smáskærur af
hálfu Þórðar Guðjohnsen í
upphafi. Hann virðist raunar
alls ekki hafa litið á Kaupfé-
lagið sem hættulegan keppi-
naut á fyrstu árum þess. Hann
gerði Jakobi Hálfdanarsyni
ýmsa smágreiða á fyrstu árum
pöntunarstarfsins þegar hann
/Skorti næstum allt sem til
verslunar þurfti. Sumarið eða
haustið 1881 fékk Jakob að
skipta pantaðri álnavöru í
pakkhúsi verslunarinnar.1
Sumarið 1882 útvegaði Þórður
sendimann upp að Grímsstöð-
um til að láta Jakob vita þeg-
ar vöruskip Slimons kom til
Húsavíkur.- Kaupfélagsmenn
voru enn fastir viðskiptamenn
Örum & Wulff, þrátt fyrir nýj-
ungartilraunir sínar, og það
hefði verið ástæðulaus stirfni
að synja þeim um smágreiða.
Verslunarstjórar hafa verið
vanir þvi að bændur leituðu
að einhverju leyti til lausa-
kaupmanna með verslun og
vitað að ekki var til neins að
taka það óstinnt upp. Ekkert
bendir til að Þórður Guðjohn-
sen hafi verið gjarnari á að
einoka viðskipti verslunar-
manna sinna en almennt gerð-
ist áður en Kaupfélagið tók að
ógna tilveru þeirrar verslun-
ar sem hann stjórnaði.
Þegar árið 1883 þóttust kaup-
félagsmenn þó vita að eigend-
ur og stjórnendur Húsavíkur-
verslunar væru farnir að ó-
kyrrast vegna Kaupfélagsins.
jí mars skrifaði Benedikt á
Auðnum Kristjáni Jónasar-
syni:3
Það er óumræðilega hlægilegt að
sjá hvernig verslunarsálin á Húsa-
vik lemst um á hæl og hnakka að
drepa félagið; hér er i almæli að
umboðsmaður Ö(rum) & W(ulff)
sem hér var í sumar . . . hafi
heitið verslunarstjóranum 1000 kr.
premíu ef hann gæti drepið félag-
ið og mikill grunur vaknaður um
að verslunarstjórinn hafi sömu að-
ferð við einstöku menn.
Bréf Þórðar Guðjohnsen til
Jóns á Gautlöndum um haust-
ið vitnar um að honum hefur
verið farið að hitna í hamsi.
Ekki kemur fram að hann sé
að kvarta undan Kaupfélag-
inu, en vafalaust á hann við
það að einhverju leyti þegar
hann segir:1 „Það er einkenni-
legur hugsunarháttur að vilja
nota kaupmanninn eins og
forðabúr i neyðinni en skíta
(ég bið forláts á gifuryrðum)
honum stykki þegar einhver
annar hlaupagosi kemur með
glys og óþarfavöru.“
Það var þó ekki fyrr en árið
1886 að Þórður Guðjohnsen lét
alvarlega til skarar skríða gegn
Kaupfélaginu. Hann gat haft
tvær ástæður til að velja ein-
mitt þetta ár, og er raunar
sennilegt að þær hafi báðar
ráðið nokkru. Annars vegar var
bágur hagur Kaupfélagsins eft-
ir verðhrunið 1885. Á aðalfundi
félagsins í febrúar 1886 var
jafnvel talað um að gera enga
sumarpöntun vegna skulda fé-
lagsins erlendis, en það hefði
þýtt að félagsmenn hefðu ver-
ið algerlega upp á kaupmenn
komnir með úttekt fram á
haust.5 Hin ástæða Þórðar var
hagur verslunar hans. Á þess-
um árum var kaupmönnum oft
legið á hálsi fyrir að vera fús-
ir að lána í góðærum en inn-
heimta skuldir af hörku þegar
hart var í ári. í rauninni mun
það oft hafa verið svo að auð-
veldara var að fá verslunar-
skuldir greiddar i hörðum ár-
um. Þegar vel heyjaði vildu
bændur setja á heyin og farga
sem minnstu. Freistandi var
fyrir kaupmann að fallast á
það, þvi að hagur verslunar-
innar var auðvitað kominn
undir þvi að búskapur bænda
þrifist. Þegar hey voru lítil var
hins vegar góð von fyrir versl-
anir að fá margt sláturfé upp
í skuldir. Þegar deilur kaupfé-
lagsmanna við Þórð Guðjohn-
sen urðu að blaðamáli hélt
hann þvi fram að árið 1884
hefði verið mjög gott i Þing-
eyjarsýslu og þá hafi verslun-
arskuldir orðið um 2/5 hærri
en nokkru sinni fyrr. „ . . . hey-
in voru mikil (segir Þórður)
og menn langaði sárt til að
bjarga fé sínu undan hnífnum
í það sinni til þess að geta
aukið stofn sinn.“ Árið eftir
gekk mjög litið að grynna á
skuldunum að sögn Þórðar, en
viðskiptamenn hans sneru sér
æ meira til Kaupfélagsins.
Loks árið 1886 „var mér ekki
lengur til setunnar boðið með
að ganga eftir skuldum laga-
veginn . .
En í hverju var aðför Þórðar
gegn Kaupfélaginu þá fólgin?
Aðferðum hans var lýst i
„Kafla úr bréfi frá þingeyingi"
í Norðurljósinu snemma árs
1887. Síðar kom i Ijós að Pétur
á Gautlöndum var höfundur
bréfsins. Þar segir meðal ann-
ars:7
Á Húsavík er nú hin einkennileg-
asta verslunaraðferð sem sögur
hafa farið af síðan verslun var
laus látin af dönum. Það eru nú
að vísu fáir að tiltölu sem hafa
haft geð að skríða að fótskör
Húsavíkurverslunar. En þeir eru
þó nokkrir sem neyðst hafa til
þess, eins og von er til þegar litið
er á hin almennu bágindi meðal
almennings. En þeir einir verða
náðarinnar aðnjótandi sem gjöra
skriflegar skuldbindingar á þá
leið: 1. að borga í sumarkauptíð
það sem þeir fá til láns þangað til.
Verði brigð á um þá borgun skuld-
binda þeir sig til að sæta lögsókn
fyrir gestarétti og bera allan
kosnað af því. 2. að versla með
hvert eyrisvirði við Húsavikur-
verslun þetta ár. . . . Við þetta
bætist að menn sem falað hafa
matvörur, annað hvort móti pen-
ingum út í hönd eða að þeir hafa
átt inni i versluninni fyrir því,
hafa farið svo búnir. Það hjálpar
því ekki þótt matvara sé til á
Húsavík og þótt bjargarlaus fjöl-
skyldumaður komi með „glóandi
gull“, hann fer svo búinn nema
hann skrifi sig með húð og hári til
— verslunarstjórans.
Þórður svaraði þessum ásök-
unum og viðurkenndi að skil-
yrði þau sem verslunin hefði
sett viðskiptamönnum sínum
hefði verið rétt hermd i bréf-
inu. Það er þvi óhrekjandi að
Þórður synjaði mönnum um
verslun nema þeir skuldbyndu
sig skriflega til að eiga öll við-
skipti sín við verslunina það
árið.8 Það er einnig staðreynd
að Þórður hóf fjöldamálsókn-
ir til að innheimta skuldir.
Sjálfur sagðist hann aðeins
hafa lögsótt 32 viðskiptamenn
sínal' Hins vegar neitaði Þórð-
ur afdráttarlaust þeirri ásökun
að hann hefði synjað bjargar-
lausum fjölskyldumönnum um
mat gegn borgun út í hönd eða
út á inneign. Hann kvaðst hafa
neitað einum þremur mönnum
um mat gegn borgun, en það
hefðu ekki verið bjargarlausir
fjölskyldumenn og þá hefði
verið ósýnt hvort matarbirgðir
nægðu handa föstum við-
skiptamönnum.10 Það tókst
kaupfélagsmönnum ekki að
hrekja. Pétur á Gautlöndum
útvegaði vottorð frá einum
manni sem hafði verið neitað
um úttekt út á inneign um
þorrakomu 1887 en það var
vinnumaður og ekki bjargar-
laus fjölskyldufaðir.11
Kaupfélagsmenn leiddu fram
vitnisburð þess að Þórður ætti
til að binda menn með skrif-
legum samningum við verslun
sína lengur en til ársins, jafn-
vel alla tíð sem þeir ættu
heima i umdæmi hennar. Pét-
ur á Gautlöndum birti reikn-
ing frá Húsavíkurverslun til
Péturs Guðmundssonar á
Krákárbakka, þar sem honum
voru taldar til skuldar 50 krón-
ur fyrir samningsrof sam-
kvæmt bréfi frá 20. janúar
1888. Samningsrofin sagði Pét-
ur hafa verið þau að nafni
hans á Krákárbakka hef ði hætt
viðskiptum við Húsavíkurversl-
22