Samvinnan - 01.08.1975, Side 8

Öldin okkar er öld hrað-
fara þéttbýlismyndunar.
Fólki í sveitum fækkar
stöðugt, en Reykjavík
vex og vex.
Sjötti áratugurinn er
seinna síldveiðitímabilið.
Þá gekk þjóðin inn um
glæstar dyr neyzlusam-
félagsins.
völlur voru mörg og smá fram-
lög félagsmanna, enda var
byrjað smátt en vöxturinn síð-
an furðulega ör.
Þegar við lítum yfir útlínur
hag- og félagsþróunar fyrstu
áratuga tuttugustu aldar, sjá-
um við, að íslendingar kusu
tvær aðskildar hagþróunarleið-
ir. í gegn um allt tímabil hins
öra hagvaxtar var þetta tví-
þætta hagþróunarkerfi grund-
völlur hagrænnar og pólitískr-
ar þróunar. Og þó dregið hafi
úr andstöðum þessa kerfis okk-
ar, eins og eðlilegt er þegar
við héldum inn í neyzlusamfé-
lagið, er það enn grundvöllur
íslenzkra stjórnmála.
Þróun byggðar í landinu á
tuttugustu öld ber einnig að
skoða í ljósi þessarar þróunar.
Öldin okkar er öld hraðfara
þéttbýlismyndunar. Frá 1901
til 1940 fækkar fólki í sveitum
úr 63000 í 47000 en hlutsfalls-
talan lækkar úr 80% niður í
38%. Vöxtur Reykjavíkur var
mjög ör á þessu tímabili, eða
úr 6700 í 38200, úr 8,5% þjóð-
arinnar í 31,4%. En aðrir kaup-
staðir og kauptún með yfir 300
íbúa uxu einnig mjög ört, þó
samanlagður vöxtur þeirra
væri minni en vöxtur Reykja-
víkur, enda samanlögð stærð
þeirra mun meiri en stærð
Reykjavíkur 1901, 8879 manns
á móti 6682. 1940 var saman-
lögð íbúatala þessara staða um
36300 og hafði hlutur þeirra
vaxið úr 11,3% í 29,9%. En
1940 var Reykjavík ein orðin
aðeins fjölmennari en hinir
staðirnir samanlagt. Er Hafn-
arfjörður þó talinn með öðru
þéttbýli, enda Hafnarfjörður
þá það langt frá Reykjavík að
daglegt samneyti þar í milli
var lítið. Landshlutajafnvægi
var heldur ekki slæmt 1940
miðað við það sem síðar varð.
Frá 1901 hafði einungis orðið
bein fækkun á Austurlandi, úr
10634 í 10123, enda var norska
gullöldin liðin. íbúafjöldi Vest-
urlands, Vestfjarða og Suður-
lands hafði staðið nokkurn-
veginn i stað með örlítilli fjölg-
un. Hins vegar hafði hlutfalls-
tala þessara landshluta vissu-
lega lækkað mikið, þeir höfðu
lagt höfuðborginni til mikið af
góðu fólki. En á Norðurlandi
fjölgaði úr 20249 i 27406 eða
um 7157 manns þó hlutfallstala
Norðurlands lækkaði úr 25,8%
í 22,6%. Á endastöðinni,
Reykjavík og Reykjanesi,
fjölgaði úr 12025 i 47460 eða úr
15,3% þjóðarinnar i 39,1%. Ég
endurtek, að þrátt fyrir mikla
fjölgun á Reykjanesi var eng-
inn landshluti enn illa staddur.
Síldin óð fyrir Norðurlandi á
sumrum og gnægtir fiskjar
voru fyrir Vestfjörðum.
Endalok síldaráranna fyrri
veiktu Norðurland vissulega.
Og ýmislegt fleira gerðist á
næsta áratug, sem dró úr mætti
landsbyggðarinnar en jók veldi
höfuðborgarinnar. Á stríðsár-
unum urðu togararnir aftur
stórgróðafyrirtæki, þó nú
væru þeir allir orðnir gamlir
og úr sér gengnir. En önnur
aðgerð af völdum stríðsins var
þó afdrifaríkari. Fram til 1940
sigldu millilandaskip til flestra
helztu hafna landsins. Vega-
kerfið var þá lítilfj örlegt, flug
varla hafið, en strandsiglingar
talsverðar. Og siglingar milli-
landaskipanna tryggðu, að
verzlun í helztu kaupstöðum
stóð verzlun höfuðborgarinnar
nokkurn veginn jafnfætis. En
á stríðsárunum síðari urðu ís-
lendingar, eins og í fyrra strið-
inu, að snúa viðskiptum sínum
frá Evrópu til Ameríku. Leng-
ing siglingaleiðar svo og
fækkun skipa af styrjaldará-
stæðum, varð til þess að gjör-
nýta varð millilandaskipin
fyrst og fremst til siglinga milli
landa. Strandferðir þeirra
lögðust að mestu niður, vörum
var skipað upp í Reykjavík og
borgin varð sá allsherjarmiili-
liður í verzlun og flutningum,
sem hún hefur verið fram á
þennan dag, þó merki gagn-
sóknar sjáist nú. Haftakerfi
eftirstríðsáranna og fram yfir
1960 tryggði enn betur þessa
stöðu Reykjavíkur, því ætluðu
menn að fá innflutningsleyfi
var æskilegt að búa sem næst
Skólavörðustígnum. Verðjöfn-
unarpólitík í flutningum
strandferðaskipanna varð
Reykjavík og miklu frekar til
hjálpar en landsbyggðinni, þar
eð sú stefna varð fyrst og
fremst til þess að stækka
verzlunarsvæði Reykjavíkur.
En það sem hefði getað gert út
af við landsbyggðina var at-
burðakeðja sjötta áratugsins.
Þessi áratugur byrjaði ekki
björgulega. Stríðsgróðinn var
rokinn út i veður og vind. Verð
afurða okkar hafði fallið stór-
lega. Atvinnuleysi var 1951 og
1952, um allt land að heita
mátti. Þjóðin brauðfæddi sig
ekki sjálf þau ár, við lifðum á
amerísku gjafakorni, Marshall-
fé. Þegar afurðabatinn kom
byggðist hann nær einungis á
stórframkvæmdum á Suðvest-
urhorni landsins, framkvæmd-
um hersins á Keflavíkurflug-
velli, Sogsvirkjun og byggingu
Áburðarverksmiðjunnar og
Sementsverksmiðjunnar. Sára-
lítið var um framkvæmdir í
öðrum landshlutum. Meira að
segja fiskiskipafloti Norðlend-
inga fór suður á vertíð og
landshafnir voru gerðar þar til
að taka á móti honum frekar
en að leggja fram fjármagn til
uppbyggingar í heimahöfnum
bátanna. Og landmenn fylgdu
flotanum suður. Ef til vill má
segja, að lítil afkastageta
byggingariðnaðar Reykjavíkur
hafi helzt hamlað gegn fjölda-
flutningi fólks suður.
Sjötti áratugurinn er seinna
síldveiðitímabilið. Ekki er auð-
velt að gera upp áhrif þeirra
uppgripa á þróun byggðarinn-
ar. Mest urðu áhrif síldarár-
anna á Austurlandi, en heild-
aráhrifin urðu þau, að þjóðfé-
lagið sem heild komst á nýtt
hagþróunarstig. Þjóðin gekk
inn um glæstar dyr neyzlusam-
félagsins. Vegna síldveiðanna
höfðu áframhaldandi stór-
framkvæmdir Suðvestanlands
ekki eins mikil áhrif og ella
hefði orðið, en þar á ég við
Búrfellsvirkjun og verksmiðj-
una í Straumsvík. En á þess-
um árum barst einnig hingað
til lands erlend aðferðafræði í
stjórnsýslu, hagræn áætlana-
gerð. Meira skipulag komst á
umræðu um byggðaþróun og
1963 ályktaði Alþingi, að gerð
skyldi sérstök áætlun um að-
gerðir til að stöðva fólksflótta
frá Vestfjörðum. Það starf, sem
ég tók þátt í, m. a. með aðstoð
norskra sérfræðinga, var upp-
hafið að tilraunum til skipu-
legra aðgerða til að hafa áhrif
á þróun byggðar i landinu. Því
starfi hefur siðan verið haldið
áfram, þó enn þann dag í dag
skipi það ekki þann sess í
stjórnsýslukerfi ríkisins, sem
nauðsynlegur er, eigi verulegur
árangur að nást. Önnur nýj-
ung, ekki ómerkari en gerð
landshlutaáætlana ríkisins, er
stofnun landshlutasamtaka
sveitarfélaga, sem grundvöllur
var lagður að á síðustu árum
áratugsins.
Á árunum 1940 til 1960 hækk-
aði hlutfall Reykjanessins úr
39,1% í 52,7%. Á Vestfjörðum
fækkaði um nær 2500 manns
en í öðrum landshlutum fjölg-
aði lítilsháttar þó hlutfalls-
tölur þeirra allra lækkuðu mik-
ið. Það sem af er þeim áratug,
sem við nú lifum hefur þróun
byggðarinnar á ýmsan hátt
verið jákvæðari en áður. Skiln-
ingur á nauðsyn byggðajafn-
vægis hefur vaxið. Skipulegar
aðgerðir stjórnvalda hafa auk-
izt nokkuð og sjálfsbjargar-
viðleitni íbúa landshlutanna
hefur vaxið. Meira jafnvægi er
í framkvæmdum á milli lands-
hluta. Og ekki skulum við
gleyma skuttogurunum þó ekki
séu þeir að mínu viti eins hald-
góð byggðaaðgerð og sumir
vilja vera láta. □
8