Fálkinn - 15.11.1940, Blaðsíða 11

F Á L K I N N
11
Theodór Árnason:
Herkir tónlistarmenn iíts og liðnir.
Vincenzo Bellini.
1802—1835.
Það var um Bellini eins og marga
aðra merka tónsnillinga, að hann
var sonur kirkjuorganista. Hann var
fœddur á Sikiley, í Catania, 3.
nóvember 1802. Undirstöðutilsögn í
tónlist fjekk hann hjá föður sínum.
En það mun brátt hafa verið aug-
ljóst, að liann væri gæddur óvenju-
legum hæfileikum, og aðalsmaður
einn þar i Sikiley, sem einhver
kynni hafði haft af drengnum, fór
þess á leit við föður hans, að hann
leyfði sjer að senda hann til Neapel,
og bauðst til að kosta nám hans þar
í hinum ágæta tónlistaskóla, sem þar
var þá og Zingarelli stjórnaði. Þetta
boð var þegið og stundaði Bellini
nám við skólann í nokkur ár og þótti
brátt bera af öðrum nemendum.
Voru þarna þó snillingsefni samtímis
honum, eins og t. d. Donizetti og
Mercadanta.
Bellini mun snemma hafa stefnt
«ð þvi að verða söngleikatónskáld,
og á meðan hann var á skólanum
samdi hann fyrsta verkið fyrir leik-
svið. Hann átti þvi láni að fagna, að
að leikhússtjóri einn, sem mikið átti
undir sjer, Barbaja að nafni, var
viðstaddur af tilviljun, þegar leik-
inn var í fyrsta sinn söngleikur Bell-
inis: Adelson e Sahrino. Barbaja
þessi stjórnaði þá Skala-leikhúsinu
i Mílanó, San Carlo-leikhúsinu í Nea-
pel og ýmsum öðrum, minni söng-
leikhúsum.
Þessi umsvifamikli áhrifamaður
var æði vandlátur, en frábærilega
glöggskygn, og honum mun hafa lit-
ist vel á frumraun Bellinis. Hann
lagði því fyrir hið efnilega tónskáld,
að semja söngleik fyrir San-Carlo-
leikhúsið. Varð þá til söngleikurinn
Biunca e Fernando, sem leikinn var
1826. Áheyrendur í Neapel tóku
þessu verki vel, en ekki náði það
þó neinni hylli utan ítaliu. Söng-
leikur þessi lofaði þó svo miklu, að
áliti Barbajas, að hann liikaði ekki
við að fela tíinu unga tónskáldi,
— en Bellini var þá aðeins rúmlega
tvitugur, að semja annan söngleik,
sem leika skyldi á La Scala í Mílanó.
Tenórlilutverkið i þessum söng-
leik var ætlað söngvaranum Rub-
ini, en hann fór með tónskáldinu
upp í sveit og var með Bellini þar
þangað til söngleiknum var lokið.
Nú var það svo, að einmitt um
þessar mundir var hin flúraða
músik Rossinis „i móð“ og þótti
raunar ekki annað áheyrilegt en
það, sem að meira eða minna leyti
var i „Rossini-stíl“. En Bellini brá
út af þessu og fljettaði Ijúfa og lát-
lausa söngva inn í hlutverk Rubinis,
eflaust með fullu samþykki hans, en
söngvarinn skilaði þeim með slík-
um ágætum, þegar til kom, að alt
ætlaði um koll að keyra. Og söng-
leikurinn var nefndur II Pirata, og
er elst þeirra verka Bellinis, sem
enn er í minnum haft. Rubini mun
hafa borið leikinn uppi og gert svo
mikið úr sinu hlutverki sem verða
mátti, enda hafði hann verið af-
burða söngvari, — og Ijet sjer auk
þess sjerstaklega ant um, að vel tæk-
ist í þetta sinn, þvi að hann hafði
fengið miklar mætur á Bellini, enda
fór svo, að leiknum var tekið fá-
dæma vel, þrátt fyrir nýbreytnina.
Og skömmu siðar var „II Pinata“
leikin í Pnrís, og síðan um alla
Evrópu.
Minna mun hafa kveðið að hinum
næstu verkum Bellinis. Ei> árið 1831
samdi hann fyrir Skala-Ieikhúsið
söngleik, sem hann nefndi La Sonn-
ambula, og er það verk alment tal-
ið mest snildarverk tónskáldsins og
nýtur enn vinsælda. Sá hjet Romani,
sem tekstann samdi fyrir hann, og
þótti einhver slyngasti maður, sem
völ var á í Ítalíu til þeirra hluta.
Átti efnið svo vel við skapgerð og
skáldgáfu Bellinis, að honum var
það leikur einn að gera því glæsi-
legan snildarbúning, enda var söng-
leiknum tekið ákaflega vel þegar
hann kom fyrst fram i Mílanó, á
Skala-leikliúsinu. Þessi söngleikur
fór sigurför um alla Evrópu þú strax
og var alstaðar fagnað vel. T. d. er
sagt að enginn söngleikur hafi áður
verið sýndur jafnoft i Lundúnum,
enda voru það víst engin liðljetting-
ar, sem fóru þar með aðal-lilutverk-
in. T. d. söng madame Malibran að-
al lcvenhlutverkið.
Að vísu fór Bellini nokkuð í kjöl-
far Bossini, eins og önnur itölsk
tónskáld þeirrar tíðar. En j)ó Já
styrkur hans engan veginn í því.
Áhrifunum náði hann ekki með flúr-
aðri raddsetningu og instrumentation
eða með öðrum orðum: hann bygði
lítið á hljómsveitinni. Stemningarn-
ar ljet hann verða til i laglinunum,
og var þá auðvitað niilcið undir því
komið, að söngvararnir væru færir
um að bera uppi það, sem hann ætl-
aðist til, og oft mikils af þeim kraf-
ist. En Bellini var um fram alt lyr-
iskur. Og hann var frábær snilling-
ur í þvi að tjá hugsanir og tilifnn-
ingar á þennan hátt, —- og þannig
að öllum gat verið auðskilið. Og
þannig er t. d. um „La Sonnam-
bula“, sem þrungin er af tárhreinni
fegurð og göfgi frá upphafi til enda,
sem framsett er á svo ljúfan og ein-
faldan liátt, að það getur alla glatt.
jafnt vandláta kunnáttumenn sem þá,
er enga músikjækkingu hafa til
brunns að bera. Og enn hafa góðar
söngkonur j'ndi af því, að fást við
hlutverk Aminu, — aðalhlutverkið, og
j)að var t. d. uppáhalds-hlutverk
þpirra Adaline Patti og Emmu Al-
bani og ýmsra annara heimsfrægra
söngkvenna.
Árið 1832 birtist svo söngleikur-
inn Norma, mjög óskyldur „La Sonn-
ambula“ að efni og yfirbragði en
engu minna snildarverk. Þessum
söngleik var strax tekið vel og hefir
notið m'ikillar vinsælda fram á
þennan dag. Þar er að finna eitt-
hvert allra fegursta og áhrifamesta
lag Bellinis, en það er bænin, sem
Norma syngur, — „Casta Diva“.
Bellini fór til Parísar 1834. Ross-
ini var þar j)á fyrir og tók honum
opnum örmum. Hann kom því til
vegar, að Bellini var falið að semja
söngleik fyrir Théatre Italien, og
samdi hann þá söngleikinn I Puritani
Það varð síðasla verk Bellinis og er
síðan eitt þeirra þriggja verka lians,
sem enn er flutt öðru tívoru og nýtur
vinsælda.
Bellini var mikill kappsmaður alla
tíð, og jiað hafði verið venja hans,
frá j)vi er hann var unglingur, að
vinna dag og nótt, eða á meðan hann
gat uppi setið, En svo fór að lokum,
eða skömmu eftir að hann liafði lok-
ið við „I Puritania", að vinir hans
þóltust sjá, að nú hefði hann gengið
alveg fram af sjer. Og þetta reyndist
svo. Hann varð vitskertur. Hann
var fluttur á sjúkrahæli skamt frá
París og var þar í nokkra múnuði,
þangað til hann andaðist (23. sept.
1835) i— altaf með óráði.
Til marks um ])að, hve vinsæll
Bellini var og mikilsvirtur má geta
þess, að daginn eftir að hann var
jarðaður stóð Rossini fyrir því, að
haldin var sorgarathöfn til minning-
ar um hann, sem liklega er alveg ein-
stök i sögunni. I henni tóku þátt all-
ir merkustu tónsnillingar, sem þá
voru staddir í París og voru þar
sungin seinustu lög Bellinis (úr I
Puritania) við sorgarguðsþjónustu
teksta kaþólsku kirkjunnar. Söngvar-
arnir voru j)eir Rubini, (sá, sem fyr
er nefndur), Ivanoff, Tamburini og
Lablache. Hafði j)e’tta verið frábæri-
lega fögur og hrífandi athöfn, eins
og nærri má geta, j)ví að aUir þessir
fjelagar og starfsbræður, elskuðu og
virtu hinn unga snilling, sem nú var
fallinn í valinn, eiginlega áður en
venjulegur „vinnudagur“ byrjar. Og
líklega er það alveg einsdæmi,
hversu Bellini var vinsæll „í sinn
hóp.“ Óvildarmenn virðist hann enga
liafa átt.
Særingameim
og shottulækninoar.
Þegar menn heyra frásagnir af
særingamönnum Eskimóa og ann-
ara frumþjóða og lesa um lækning-
ar þeirra hrista menn höfuðið yfir
hjátrú þeirra og þakka guði fyrir,
að sjálfir sjeu þeir ekki svona vit-
lausir. En það er best að tala var-
lega í landi skottulækna, liuldulækna
og grasakerlinga, þvi að munurinn
er ekki ýkja mikill. Menningarj)jóð-
irnar trúa líka á dularvöld, ekki sist
að því er til lækninganna kemur.
Vegna þess, að almenningur j)eRkir
svo litið eðli sjúkdóma, gerast
kraftaverkin hvað helst í lækning-
unum.
— Kaldear hinir fornu læknuðu
höfuðverk á j)ann hátt, að þeir tóku
skinnsnepil af úlfaldameri og lögðu
á enni sjúklingsins og stökktu á hann
vígðu vatni. Presturinn sem fram-
kvæmdi athöfnina þuldi á meðan
særingaþulur og reyndi að særa
sjúkdómsárann úr sjúklingnum og
hótaði honum reiði guðanna, ef hann
hypjaði sig ekki burt. Það dugði vel,
jafnframt særingunni að raða skurð-
myndum með sem herfilegustum and
litum við rúm sjúklingsins til þess
að hræða árann.
Jurtirnar eru aðalgrundvöllur
læknislistar miðaldanna. Sá sem bar
fræ ákveðinnar jurtar í buddu, sem
fest var með bandi um hálsinn, varð
ónæmur fyrir sjúkdómum. Sumir
blóinlaukar, sem menn keyptu fyrir
ærið fje og prúttunarlaust, trygðu
menn gegn fjárprettum, ef lauk-
arnir voru lagðir á magann. Para-
celsus taldi þetta ráð við tannpínu
alveg óbrigðult: Maður sker börkinn
af ungri viðigrein, nær flís úr grein-
inni og stingur henni inn í tann-
holdið, undir veiku tönninni og tek-
ur hana út aftur og á hún j)á að
vera blóðug. Leggur maður svo flís-
ina á sinn stað í greinina og hörk-
inn yfir og bindur um, eins og bund
ið væri um sár á manni. Dregur víð-
irinn þá tannkvalirnar til s'in.
Mönnum með hitasótt gaf læknir-
inn seðil með árituðum orðunum:
„Hverf þú hiti — jeg er ekki þinn“.
Átti sjúklingurinn að þylja þes'si orð
oft á dag og reyna svo að lauma
seðlinum í vasa annars manns, svo
að hann vissi ekki. Þetta er að
nokkru leyti sama aðferðin og liug-
læknar nota enn í dag með góðum
árangri, ,að því er suma sjúkdóma
snertir.
Það rjeð úrslitum um árangur
ýmissa lækninga, að ráðstafanir væri
gerðar til þeirra á ákveðnum tíma.
Þannig var fingurhringur úr járni
ágætur við krampa, ef hann var
smíðaður aðfaranótl föstudagsins
langa. Við lækningu kviðslits þurfti
margs að gæta. Á jónsmessunótt var
ung eik klofin neðan frá rót og
nokkuð uppeftir. Sjúklingurinn var
siðan dreg.inn gegnum rifuna nokkr-
| - Úr nátturunnar ríki - f
5 Ö
Áður hefir verið um það rætt í
þáttum þessum, hversu lífverur
bregðast við hinum erfiðustu lífskil-
yrðum, sem hugsast geta t. d. í mesta
liafdýpi, sem vjer þekkjum. Nú skal
vikið nokkuð að öðrum lífverum,
sem eiga við mestan hita og verstan
þurk að húa, — 1). e. á eyðmörk-
um.
Eins og kunnugt er, safna l)ær
jurtir, er í eyðimörkum vaxa, i sig
eins miklu vatni og kostur er á.
Merkilegt er það, að dýr gera þetta
líka.
í eyðimörkum Ástralíu lifir frosk-
tegund ein, sem á vísindamáli nefn-
ist Chiroleptes. Hafi maður með
liöndum mjóan og vesælan frosk af
þessari tegund er gaman að sjá,
hvernig lionum verður við, ef liann
er settur i vatn. Eftir svo sem tvær
mínútur er froskurinn orðinn einna
líkastur kúlu. Dýrið sýgur nefnilega
i sig valn gegnum húðina, hvar sem
er á skrokknum. En vatnið safnast
ekki nema i blöðruna, vissa húð-
vefi og í holið.
Þessi frosktegund lifir allra kvik-
inda lengst í þurki. Fyrir kemur, að
Ástralíunegrar grípa til slíkra froska,
ef hart er í búi um drykkjaföng.
Þá ber að nefna sljettuhœnsnin,
er.da þótt þau sjeu af alt öðru sauða-
húsi. Það eru góðir flugfuglar. Þau
verpa í eyðimörkum Asíu og fljúga
til næstu vinja eftir vatni, þótt þær
sjeu í órafjarlægð. Auðvitað geta
ungarnir ekki staðið í slikum lang-
ferðum. En fyrir þvi er sjeð á þann
hátt, að foreldrarnir gegnvæta fiðrið
á bringunni, og þar helst vatnið og
gela ungarnir sogið það þaðan.
Loks geta sumar dýrategundir
hjarað, án j)ess að drekka nokkurn
hlut af vatni, Þær fá vatnið aðeins
í fæðunni. Eyðimerkurmýs og stökk-
mýs eru slíkum hæfileikum gæddar,
og jafnvel stærri dýr eins og gaz-
ellur.
um sinnum og síðan var eikinni
þrýst saman. Þegar rifan var vaxin
saman á ný átti kviðslitið að vera
gróið. Fljótleg var jæssi lælcning
ekki, því að 'eikin vex seint.
Margir steinar höfðu lækninga-
náttúru. Menn trúðu t. d. þvi, að
smaragð afstýrði flogaveiki, auk
þess fylgdi auður og völd þeim
steini. Jaspisinn stöðvaði blóðrás og
var örugg vörn gegn illum öndum
og villidýrum.
Þessi hjátrú leið alls ekki undir
lok með miðöldunum og ekki tókst
heldur að eyða lienni þó að visinda-
leg nýmæli færi að gerast í læknis-
fræðinni. Hjátrúin og hindurvitnin
blómgaðist áfram og varð aldrei
meiri en um miðja 18. öld þegar alt
ætlaði vitlaust að- verða i galdra-
málum.
Árið 1705 kom upp drepsótt i
Leipíig og komst borgarlæknirinn
'að j)eirri niðurstöðu, að sóttin staf-
aði af eitruðu andrúmslofti. Til þess
,að sanna mál sitt festi hann kjötbita
við flugeld og skaut honum. Þegar
ketbitinn 'kom til jarðar aftur var
hann gefinn hundi og drapst hann
þegar. Læknirinn hrósaði sigri, en
enginn athugaði, að eitrið, sem drap
hundinn hafði myndast í flugeld-
ánum, er han sprakk. Annar vel-
gerðarmaður mannkynsins bjó til
vagn, sem hafði þann eiginleika að
hann liristist og skókst ferlega.
Vagninn var notaður til þess að
lækna meltingartregðu og ýmsa aðra
sjúkdóma og kostaði 4000 mörk.