Fálkinn - 27.02.1942, Qupperneq 4

4
F Á L K 1 N N
Dr. Jón Helgason biskup:
Þáttur af kansellíráðinu í Garði.
í hyrjuti 18. aldar bjó að Lundar-
hrekku í BárSardal bóndi sá, cr
Tómas hjet Flóventsson. Var Tóm-
as þessi 8. maður i beinan karliegg
frá ívari fundna; en svo nfendist
ívar jjessi af því að hann á að hafa
fundist barn eftir „pláguna síðari“,
er gekk yfir tand í lok 15. aldar
(1494-—’95). En niðjar ívars þessa
éiga að hal'a búið liver frani af
öðruin búi sinu i Bárðardal, og
nnin þeirra helst hafa verið að leita
á Slóruvöliuni og Lundarbrekku.
Annars er fátt um þá kunnugt ann-
að en nöfnin. Kona Tómasar bónda
var Halldóra Þorláksdóttir, prests
á Grítubakka, Benediktssonar um-
boðsmanns á Möðruvölium, Pálsson-
ar sýslumanns, Guðbrandssonar
biskups Þorlákssonar; en föðurmóð-
ir Halldóru og kona Benedikts um-
boðsmanns var Sigríður, „stórráða“
kölluð, Magnúsdóttir, Björnssonar
prests á Melstað, Jónssonar biskups
Arasonar.
Af börnum þeirra lijóna Tóm-
asar og Halldóru, kann sá, er þetta
ritar, ekki að nefna annað en son-
inn, lljörn Tómasson, er fæddist að
Lundarbrekku 21. okt. 1727 og varð
um siðir mjög velmetinn sýsiumað-
ur í Þingeyjarsýslu. Árið 1748
höfðu þau Tómas og Halldóra flutst
búferlum til Garðsvikur á Sval-
barðsströnd, sem aftur varð til þess,
að þessi Björn sonur þeirra gjörð-
isl skrifari fyrst hjá Jóni sýslumanni
Jónssyni í Grenivík og síðar lijá
eftirmanni lians, Jóni sýslumanni
Benediktssyni á Rauðuskriðu. En að
tilhlutun hins siðarnefnda sýslu-
manns sigldi Björn 1751 til Khafnar.
Hann hafði að vísu ferígið nokkra
tilsögn í venjulegum skólalærdómi
áður en liann fór utan, en aldrei
innritast í skóta úti hjer. En er til
Khafnar kom, fjekk Björn sjer
einkakenslu undir stúdentspróf.
lauk því námi á næsta vori og var
skráður í stúdentatölu við háskól-
ann haustið 1752. Kaus hann sjer
þá Ziegenbakk prófessor að einka-
kennarara. t handriti einu á Lands-
iiókasafni (I. B. F. 86 fol.) segir að
vísu, að Björn stundaði aðaliega guð-
fræði og heimspeki; hitt verður þó
að teljast rjettara, er segir i Sýslu-
mannaæfum (I. 123), að hann hafi
lagt fyrir sig lögfræði. En lokaprófi
iauk hann engu við háskólann, því
hann hvarf aftur til íslands 1755
að beiðni Jóns sýslumanns og gerð-
ist þá, með samþykki Magnúsar
amtm. Gíslasonar, lögsagnari síns
fyrri húsbónda næstu tvö ár, en að
þeim liðnuin fól amtmaður honuni
lögsagnarastörf i Norður-Múlasýslu
um thvegja ára skeið, vegna utan-
i'arar sýslumanns þar, Pjeturs Þor-
sleinssonar í Krossavík. En er
Björns þurfti ekki lengur við þar
eystra, setti hann vorið 1760 bú
að Sandi í Aðaldal og kvæntist
sama ár Steinunni Þórðardóttur,
dóttur bóndans, sem þar var fyrir,
Þórðar Gunnlaugssonar á Sandi
Eiríkssonar. En ári síðar fluttust
þau hjón frá Sandi að Hafralæk.
Á Iíafraiæk fæddist þeim hjónum
4 börn, tveir synir og tvær dætur.
Synirnir voru Tómas, sem var elst-
ur barnanna, gjörðist söðlasmiður i
Reykjavik og nefndi sig Beck (dótt-
ir Tómasar var Ásta, er var gefin
P. Duus kaupmanni í Keflavík) og
Þórffnr, sýslumaður og kancellíráð,
sem þáttur þessi er sjerstaklega
helgaður. En dælurnar voru Guff-
rún (er var fjórgift; annar maður
hennar var Einar Tómasson kapel-
lán i Múla og sonur þeirra Hálfdan
prófastur á Eyri, l'aðir Helga lekt-
ors) og Guðbjörg, er ekki giftist.
Árin, sem Björn bjó á Hafralæk,
gengu hin mestu harðindi yfir Norð-
urland. Var ]>ví liagur bænda víð-
ast hvar hinn erfiðasti og Björns
Tómassonar ekki síður en annara.
En þar við bættist svo, að Björn
misti konu sína, Steinunni, árið
1767, svo að segja mátti, að hann
byggi einhentur hin næstu sjö ár
uns hann kvæntist í annað sinn
1774: Guðrúnu Sigurðardóttur prests
í Garði í Kelduhverfi Benedikts-
sonar. í Þessu síðara hjónabandi
fæddust Birni fimm börn: Björn,
„læknisnemi" í Nesi, Iialldóra, gef-
in Guðmundi Jónssyni hafnsögu-
manni i Hlíðarhúsum (þeira dóttir:
Sesselía Halldóra, móðir Þórðar
prófasts Ólafssonar á Söndum),
Steinunn, gefin Mads Grönbeck
skipherra dönskum og siðar Ander-
sen kaupmanni í Khöfn (þeirra
sonur: Karl Andersen rithöfundur
og þjóðminjavörður á Rosenborgar-
höll í Khöfn), Sesselia (giftist ekki)
og Þórdis, gefin Guðna á Ólafsvöll-
um Guðmundssyni. Um 1776 fluttist
Björn búferlum frá Hafralæk að
Knútsstöðum en þaðan aftur sjö
árum siðar, vorið 1783, að Garði í
Aðaldal.
Það ár (1783) hafði sá • atburður
gerst, að Vigfús sýslumaður Jónsson
á Hjeðinshöfða, staddur í Eyjafirði,
til að vinna þar setudómarastarf,
varð alt í einu brjálaður þar sem
hann sat i dómrasaæti, hljóp úr
þinghúsi i æðiskasti ofan að Eyja-
fjarðará, til þess að fyrirfara sjer
í ánni, en lenti á grynningum,
náðist við það og var fluttur til
lands aftur. Var þá Björn skipaður
af amtmanni lögsagnari Vigfúsar,
þrem árum síðar settur yfir sýsl-
una og 1790 skipaður af konungi
reglulegur sýslumaður. Gegndi hann
síðan þvi embætti itil dauðadags
(1796). Fjekk Björn sýslumaður hið
besta orð sem valdsmaður fyrir á-
gæta embættisfærslu, góðlyndi við
hvern sem í hlut átti, mannúð í
dómum og rjettsýni. Hann hafði þá
líka, að sögn, valið sjer að kjörorði
orð hebreska skáldsins: „Beatus
qui justitiam omni tempore facit“
(þ. e. sæll er sá, er ailatíma iðkar
rjettlæti, sbr. Dav.sálm. 106,3). Son-
urinn Þórður varð eftirmaður hans
i embætti.
Þórður var fæddur að Hafralæk
fyrsta sunnudag í níuviknaföstu
1766. Þegar hann á öðru ári hafði
mist móður sína var hann tekinn
til fósturs af afa sínum á Sandi,
Þórði Gunnlaugsyni. Var hann þar
i sex vetur uns faðir hans kvæntist
að nýju og mintist Þórður jafnan
siðar þessa móðurföður síns með
einstökum kærleika. Ti\i ára var
Þórði komið fyrir til náms lijá sjera
Þorláki Jónssyni á Húsavík, er var
náfrændi föður hans (þeir systkina-
synir). Eftir fjögra vetra dvöl þar,
var Þórði, er reyndist liinn nám-
fúsastj unglingur og bráðgáfaður,
komið fyrir hjá sjera Einari B.
Thorlacius á Grenjaðarstað, sem
var attestatus frá háskólanum og þvi
heimilt að útskrifa stúdentsefni, er
lært höfðu utan skóla. Hjá honum
var Þórður tvo vetur. Hafði Þórður
þá náð þeim þroska og kunnáttu,
að sjera Einari þótti hann fyllilega
hæfur til stúdentsprófs. En hvernig
sem á þvi helir slaðið, þá sendi
sjera Einar sveininn veslur til Hóla,
lil þess að liann yrði prófaður af
sjálfum meistara Hálfdáni, og áleit
meistari Hálfdán hinn unga svein
hafa náð isvo miklum lærdóms-
þroska, að liann hikaði ekki við að
gefa honum stúdents-vottorð, þó
enn væri Þórður aðeins 16 vetra.
Sem að líkum lætur um jafn gáf-
aðan og bókhneigðan ungling, stóð
liugur Þórðar nú til utanfarar til
l'rekara náms, og var því heldur
ástæða til slíks sem ekki gat verið
um prestskap að ræða fyrir jal'n-
ungan mann, 16 ára og 4 mánuðum
betur, er hann varð stúdent. Hins
vegar stóð hugur Þórðar til prests-
skapar, er náð hefði lögaldri til
þess starfs. En svo var þá farið
efnahag Björns Tómassonar föður
lians að engin tök voru á að kosta
soninn til siglingar. Árferðið hafði
undanfarin ár verið óvenju erfitt
fyrir bændur, og annað en bóndi
var Björn, faðir Þórðar, ekki, þótt
lokið hefði stúdentsprófi og lokið
nokkrum undirbúningsprófum við
háskólann. Hann var þá fyrir nokLr-
um árum kominn að Knútsstöðum í
Aðaldal, en snauður að öllu öðru
en börnum, — en þau voru þá orð-
in alls 9 og flest enn á ómagaaldri.
Að vísu vænkaðist hagur Björns
nokkuð, er liann 1783 var af amt-
manni skipaður lögsagnari Vigfús-
ar sýslumanns á Hjeðinshöfða. En
einmitt á þessum árum yfirþyrmdi
óáranin alt Norðurland, svo að al-
drei hafði hún verri verið. Var
ekki annað sýnna, en að hún ætlaði
að taka alt lifandi, menn og skepn-
ur, þeim heljartökum, er flytti lands-
fólkinu hungur og dauða. í stað þess
að sjá óskir sínar rætast um utan-
för til frekara náms varð Þórður
þvi að vinna óbreytt húskarlastörf
i föðurgarði. Eftir að Björ'n hafði
fengið sýslumannsembættið gjörðist
Þórður þó jafnframt aðstoðarmaður
föður sins, er var tekinn að kenna
heilsulasleika. En þótt Þórður væri
önnum kafinn við veraldleg störf
og sýndi í öllu, að liann væri hið
besta fil þeirra fallinn, þá gat liann
ekki útrýmt úr sálu sinni þeirri
hugsun, að preststaðan ætti að
verða framtiðarstaða hans. Þess
vegna varði hann þessi ár öllum
tómstundum sínum til að afla sjer
sem mestrar guðfræðilegrar ment-
unar og náði brátt meiri þekkingu
á því sviði en margur, sem gegnt
hafði prestsskap árum saman.
En þótt fullyrða megi, að Þórð
Björnsson vantaði síst hi'na innri
köllun til prestskapar, þá átti það
nú samt ekki fyrir honum að iiggja
að komast í kennimannlegastöðu.
Og má segja, að Björn faðir hans
ætti á því mesta sök. Eftir að Þórð-
ur liafði tekið að aðstoða föður
sinn í embætti, þóttist faðirinn sjá,
að Þórður væri vel til lijeraðsstjórn-
ar fallinn og vildi nú klífa þrítugan
hamarinn, til þess að senda soninn
utan til laganáms, ef ske kynni, að
hann gæti orðið eftirmaður hans i
embættinu. Þórður færðist undan i
fyrstu, þvi að sumpart gat hann illa
horfið frá áformi sínu að gerast
prestur, en sumpart vissi hann, að
föður sínum efnalitlum yrði það
enginn hægðarleikur að kosta hann
til utanferðar. Þó kom þar að lok-
um, að sonurinn Ijet tilleiðast og
fór utan með Akureyrarskipi hust-
ið 1792. Ilafði Þórður þá verið full
9 ár í þjónustu föður sins. Varð
endirinn sá, að Þórður gerðist laga-
nemi að afloknum venjulegum und-
irbúningsprófum. Sóttist honum
námið svo vel, að hann sumarið
1796 lauk embættisprófi með lofs-
einkunn bæði í hinum fræðilega og
hinn verklega liluta þess. Hafði
hann þó „vegna daglegrar nauð-
])urftar“ orðið að verja allmiklum
tíma til stundakenslu og skrifla
fyrir aðra.
Að jafn heiðarlega afloknu em-
bættisprófi stóð Þórði til boða kop-
ista-slaða í rentukammerinu í
Khöfn, ef hann vildi ílendast ytra
fyrst um sinn. En af því að hann
hafði fengið fregnir um hnignandi
heilsu föður síns, kaus hann hitl
heldur að fara heim lil íslands, lil
þess, ef með þyrl'ti, að aðstoða föð-
ur sinn í embætti. En þegar Þórður
kom út til íslands, hafði faðir hans
tekið þá sótt, er varð bqnamein
hans fjórum dögum eftir heim-
komu Þórðar (í okt. 1796).
Stefán Þórarinsson var þá amt-
maður norðanlands. Þegar hann
frjetti lát Björns sýslumanns og
jafnframt, að Þórður sonur hans
væri heimkominn með fullnaðar-
prófi i lögfræði, þá flýtti hann sjer
að fela honum sýsluvöld þar eystra,
sem settum sýslumanni í bili. En
á næsta vori fjekk Þórður konungs-
veitingu fyrir sýslunni.
Það var hvorttveggja, að Þórður
var frá barnæsku hverjum manni
kunnugur í Norðursýslu og að hann
hafði aðstoðað föður sinn við sýslu-
mannsverk allmörg ár, enda varð
lionum fljótt um vik að átta sig á
öllu, sem afgreiða þurfti. Kom þá
og brátt í Ijós, að það var enginn
meðalmaður, sem hjer hafði sest í
sæti föður síns, lieldur afbragðsmað-
ur bæði að vitsmunum og stjórn-
semi. Hann gerðist þegar frá upp--
hafi hinn ihlutunarsamasti um alt,
er sýslustjórn hans heimtaði og
hneig að almennings hagsæld og
þörfum. Hann gekk ríkt eftir að
lögunum væri hiýtt rækilega i hvi-
vetna, en var jafnframt hinn ljúf-
mannlegasti stjórnari, sem alcírei
gerði úlfalda úr mýflugunni og bar
framkoma hans í valdmannssessi öll
vott um, að hann vildi halda uppi
hvers manns rjetti hlutdrægnislaust.
Hjeraðið, sem Þórður var settur
yfir, báðar Þingeyjarsýslur eða eins
og kallað var í þá daga „Norður-
sýsla“, var næsta viðáttumikið og
náði frá Varðgjá við Eyjafjörð :ill
austur að Langanesi. Þar voru erf-
iðir fjallvegir yfir að fara, og allar
vegabætur, svo í bygð sem á fjöll-
um, af næsta skornum skamti. Urðu
því þingferðir sýslumanns bæði
erfiðar og timafrekar. Þær ferðir
byrjaði hann venjulega upp úr sum-
armálum (stundum jafnvel fyr og
áður en ísa leysti) og vildi liafa
lokið yfirferð sinni í fardögum.
Eins og lög gerðu ráð fyrir, var
það eitl af skylduverkum sýslu-
manns að grenslast eftir öllum liög-
um almennings í hjeraðinu, enda
síst vanþörf á slílcu á þeim árum,
er Þórður tók við sýslu eftir alla þá
óáran, sem ríkt hafði árum saman
og almenningur varð enn að súpa
seiðið af. Hafa þingbækur Þórðar
því að geyma ýmsan fróðleik, varð-
andi almenningshag þar nyrðra,
flest sýslumannsár lians. Þá voru
einnig á þessum ])ingum tekin fyrir
ýms lögreglumál, landaþrætumál o.
s. frv. og dómar uppkveðnir eða úr-
skurðir feldir. Er svo að sjá sem al-