Fálkinn - 01.12.1944, Qupperneq 11

F Á L K I N N
11
Kaffi, sykur og fleira.
Eftir Vigfús Guðmundsson.
Talið er að kaffibaunir flyttust
fyrst til Suður-Evrópu frá Asíu-
löndum fyrir miðja 16. öld, og var
þá farið að nota kaffið til drykkjar
fyrst 1534 í Miklagarði í Tyrklandi.
En um norðan verða álfuna og
Norðurlönd ekki fyrr en á 18. öld.
Notkun kaffis hefir þó eflaust ver-
ið þar lítil og fágæt öldina þá alla.
Fór svo einnig hjer, að um marga
áratugi reyndust íslendingar tor-
næmir á töfradrykkinn. Hvorki er
kunnugt, með fullri vissu, hvenær
kaffibaunir fluttust fyrst til íslands,
nje til Eyrarbakka. En það er fyrst
vitanlegt, að árið 1760 komu 40.
pd. af kaffibaunum til Hólmsversl-
unar í Reykjavík, og þar með 25
pd. te, og 200 pd. sykur. Kaffi-
birgðir þessar hafa að líkindum
nægt lil nokkra ára, því ekkert hefir
sjest innflutt næstu árin. Varla held-
ur notað nema hjá kaupmönnum
og máske einstöku embættismönnum
fyrir fágæta gesti. Te hefir þá líka
verið fremur notað á slíkum stöð-
um, með því að næstu árin, 1762,
koma til landsins 10 pd. af'því, en
34 pd. 1763 og aðeins á hafnir við
Faxaflóa. (Hólm, Hafnarfjörð og
Básenda) og Grindavikur. Smám
saman glæddist þessi verslun, svo
að áratug siðar, 1772, komu til
landsins 110. pd. af kaffi, 77. pd.
' te og 663 pd. sykur, því að hann
varð jafnan að fylgja kaffinu og
teinu. Næstu 7 árin glæddist svo
kaffinautnin, að árið 1779 komu
3320 pd. kaffi, 579 pd. te og 8644
pd. sykur. (Einokun bls. 420). Á
þessu tímabili (1776) var svo hátt
verð á þessum vörum, að ekki var
furða þó þær yrðu ekki almenn-
i ingseign. Kaffipundið 32 skildinga,
te 64. sk. og sykur 2014 sk.
Vafalaust hefir teið rutt sjer til
y rúms og flutst til Eyrarbakka fyrr
en kaffið. Eggert Ólafsson og Bjarni
Pálsson ferðuðust um ísland 1752-
57. Líklega helst um Árnessýslu
1756. Telja þeir þá að mikil breyt-
ing hafi orðið á 10-20 árum, svo
að flestir betri bændur eiga teáhöld.
(Reise gennem ísland II. 285). —
Kaffi liefir þá naumast þekkst þar
(hjá kaupm. eða biskupum), þar
eð þeir nefna það ekki. Og senni-
lega liafa þeir lieiðursmenn litt
heimsótt eða dvalið á þeim árum,
rema hjá embættismönnum og úr-
valsbændum, er allir hafa látið það
besta og fágætasta í tje, við þá
aufúsu gesti.
Verslunarskýrslur frá Eyrarbakka
eru mjög fágætir og gloppóttar og
finnast engar nema frá einstöku
árum. Ekkert te sjest þar aðflutt í
skýrslum árin 1731, nje heldur 1734.
En svo komu þar 40 pund af tegrasi
hvort árið 1765 og 1766. Fer svo
aftur minkandi löngu siðar, ekki
nema 19% pund te árið 1791, og
10 pd. 1792. Kaffið er þá að koma
í staðinn, og sjest þar fyrst þessi
árin: 1791 98% pd., 1792 250 pd. og
1793 299 pd. kaffibaunir.
Þrátt fyrir þennan litla vöxt að-
fluttra kaffibauna á þremur fvrstu
árum síðasta tugs 18. aldarinnar,
' verður kaffineyslan næsta litil og
ókunn almenningi fram yfir alda-
mótin, og á fyrstu áratugum 19.
aJdarinnar.
Nægja verður hjer að tilgreina tvö
dæmi þessu til sönnunar. Prests-
dóttir á einu betra brauði lands-
ins, Guðrún Þórhalladóttir á Breiða-
bólstað í Fljótshlíð (f. 1789, varð
öreigi og lengi niðursetningur á
Keldum). Hún sagði svo frá: Þegar
jeg var ung stúlka, kom jeg til
prófastsins i Odda, (Gísla Thór og
madömu Jórunnar). Madaman var
svo góð við mig og lítillát, að hún
gaf mjer kaffi í bolla og skeið með,
og sagði mjer til um hvernig jeg
ætti að haga mjer, því jeg þekkti
þetta ekki. Byrjaði jeg að sötra
kaffið upp í mig með skeiðinni, en
þá sagði madaman: „Það er nú
siður að súpa þetta úr bollanum,
heillin mín." Svo þorði jeg nú ekki
að tæma bollann alveg, hjelt kurt-
eisara að skilja eftir dálitla lögg,
en þá mælti madaman aftur: „Það
er nú ekki siður að leifa af þessu,
heillin mín“.
Hitt atvikið gerðist meira en ára-
tug síðar, og þó að ólíkt sje, gefur
það bending um sparsama og lítt
þokkaða nautn kaffisins meðal
bænda. Þegar faðir minn, Guðm.
Brynjólfsson, byrjaði búskap á Ár-
bæ á Rangárvöllum, árið 1819, tók
hann 2 pd. af kaffibaunum (aðra
ininnir 4 pd.), að sjálfsögðu aðeins
til að gefa gestum og til hátíða.
Þókti þetta þá óhóf og ráðleysis-
vottur hjá frumbýlingi. En svo
treindist kaffið, að meira en missiri
siðar lánaði Guðmundur, lijónunum
auðugu á Keldum, Þuríði Jónsdóttur
og Páli Guðmundssyni, helmingin
af þvi. En svo mikið óx notkun
kaffisins á 64 búskaparárum föður
míns, að hún 100 faldaðist. í stað-
inn fyrir eitt eða tvö pund fyrsta
árið nægði ekki minna en kaffisekk-
ur 200 pd. árlega til heimilis (og
lijálpar þurfendum) siðasta áratug-
inn. Enn má géta þess, að Markús
stiftprófastur í Görðum, ritar 1. ág.
1801 skýrslu mikla um nauðsynjar
presta til heimila sinna. Þar á með-
al 8 tn. rúgmjöl, % tn. af hverju;
baunum, bókhveiti og bygggrjón-
um, 1 kút hafragrjón, 2 brauðtn. 40
pt. vín og brennivín, 8 pd. tóbak
o. fl. en ekkert kaffi eða krydd og
ekki svo mikið sem khit lianda kon-
um þeirra.
Árið 1830, voru ekki flutt til
Eyrarbakka nema 500 pd. af kaffi-
baunum, en svo mjög fer neysla
kaffis í vöxt, á tveimur næstu ára-
tugum, að 1849 er aðflutningurinn
orðinn 20182 pd„ og 1855 31016
pd. Eftir það dregur nokkuð úr
kaffi innflutningi aftur, t.d. árið
1870, er hann 17901 pd. En þg er
lika kaffibætir (export) komið til
viðbótar, og ekki minna en 9795
pd. Sjest kaffibætir (rót) ekki í
verslunarskýrslum fyrr en 1859, og
þá aðeins á Eyrarbakka, 2074 pd„
og í Suður-Múlasýslu 878 pd. Nokk-
urn tíma liefir fólkið þurft til að
venjast kaffibætinum, því ekkert er
flutt af honum tvö næstu árin til
Eyrarbakka.
Af þessum fáu dæmum má ráða
í það, að fyrst upp úr miðri 19.
öld, verður kaffið daglegur drykkur,
eða því sem næst, á flestum bæjum
í Eyrarbakkaverslunarsókn. Og hjelt
svo áfram að aukast mjög eftir það,
allt til aldamóta, eða lengur.
Á Rangárvöllunum var svo hátlað,
að um 1870 - 80, var farið að hita
kaffið daglega við frá legu á engj-
um i fjallferðum o. s. frv. En um
nokkur ár áður, var frálegufólki
sent kaffi að heiman, á kútum, að-
eins við hirðingu eða við hentug-
leika. Fljótt hefir þjóðin lært að
nota rjóma í kaffið, og auka þannig
eyðsluna. Sönnun fyrir þvi, sjer
maður i Norðra 1853. Þar er kom-
ist svo að orði: „Er kvartað um
bjargarskort og'smjörleysi á Norður-
Iandi“. Og kennt um það ekki aðeins
harðæri og málnytuskorti, heldur
líka „og það ekki minna, hvað eyð-
ist af rjóma til kaffidrykkjunnar."
Matbætir eða krydd, að öðru leyti
en kaffi eða te og sykur, kom bæði
litið og seint til Eyrarbakka og
landsins yfir liöfuð. Að vísu lcom
öðruhvoru ofurlítið af hunangi og
sírópi á 18. öld, en lítt hefir það hor-
ist til almennings. Og alveg hverfur
það litla, sem sjest nefnt fyrir alda-
mótin. Árið 1797 kom á Eyrarbakka
krydd þetta: „Sukkerlade“ 12 pd„ og
árið á eftir rúsinur 161 pd. kúren-
ur 22 pd„ engifer 5 pd. allrahanda 4
pd. og möndlur 2. pd.
Eitthváð slíkt smávegis, kann
að hafa verið flutt inn fleiri ár en
þau, er þetta sjest í skýrslum, sem
nú eru til. En hagur almennings
og hallærin hafa oft útilokað slíkan
nuinað algjörlega.
í Eyrarbakkaskýrslum 19. aldar,
sjest ekki krydd svo teljandi sje
fyrr en 1864: súkkulaði 155 pd. grá-
fíkjur 411 pd„ rúsinur 734 pd. og
fleira smávegis. Svo er þó mikið
af þessu hverju um sig, að eitthvað
lítið af því hefir komið til Eyrar-
bakka áður. Eigi er það fyrr en
tveimur árum síðar, (1866) að hris-
grjón eru nefnd á nafn í þessum
verslunarskýrslum, og eru þá tnhn
með kryddvörum næst á eftir rús-
inum, svo að líklega er þetta fyrsti
hrísgrjóna innflutningur til Eyrar-
baklca. (Skýrlsa um landshagi IV.
343). Komu þá af grjónum þessum
2100 pd. og er auðsjeð, að hjeraðs-
búar hafa þegar liaft góða Ivst á
þeim, því að á næsta ári voru flutt
til Eyrarbakka 4201 pd. af lirísgrjón-
um, en 3150 pd. árið 1868. Allur
slikur innflutningur liefir svo marg-
faldast nokkrum árum síðar, þó
að undanskildum stórum nfturkipp
á hallærisárinu 1882 og eftir það,
Sjálfsagt hafa útlendir kaupmenn
flutt með sjer ýmislegt til matbóta,
meðan þeir dvöldu hjer, og sömu-
leiðis æðstu fulltrúar konungsins.
Þeir hafa svo komið biskupum á
bragðið, og öðrum háttsettum em-
bættismönnum, sem einnig lærðu
„átið“ utanlands.
Eigi mun finnast getið um krydd
lijer á Suðurlandi fyrr en um 1497.
En þá fjekk Stefán biskup í Skál-
holti „eina piparmörk“ fyrir 8 fiska,
og nokkuð af fikjum, rúsinuin og
hveitibrauði fyrir 12 fiska — ásamt
húfum, höttum, svartaskóm og ýmsu
fleira. (Fbrs. VII. 377). Munaðar-
vörur þessar færði biskupnum prest-
urinn á Staðarstað Einar Snorrason.
Er það liklegra að hann fengi þær
hjá enskum kaupmönnum á Snæfells-
nesi, en frá verslun á Eyrarbakka.
Áður hafa nefnd verið „nockur
grion, item nockud edik“, isem
Gissur biskup Einarson pantaði hjá
þýskum kaupmanni. Vegna miktll-
ar gestanauðar og heimsóknar göf-
ugra höfðingja, urðu biskuparnir
að vera vel birgif af dllskonar góð-
gerðum. En að þeir urðu sjálfir að
panta kryddmetið, sýnir best, að
kaupmenn hafa ekki flutt það inn
nema eftir pöntunum og ekki talið
það seljanlegt hjer á landi.
Útlit er fyrir, að' Þórður biskup
og Guðríður Vísa-Gísladóttir, kona
lians, hafi verið gestrisin í besla
lagi, og máske nokkrir „sælkerar“.
Þórður biskup gerði víst árlega
pöntun eða bví sem næst, á óveniu-
niörgun kryddvörum, t. d. eitt árið
(1679): 6 tn. malt, 1 tn. humall 1
tn. bygggrjón, % tn. bóknveitigrión,
% tn. ertur, vin og vínedik dálítið.
Svo einig dalítið krydd („noget
sneceri“): sykur, rúsinur „mannelei “
svcskjur, pipar, engifer, mús>kat
og „velkertimean“ (Rrjefabók. —
Ekki nefnir bisktip liversu mikið
liann vilji af kryddi þessu. Kaup-
maður hefir átt að fara nærri um
það af reynslu fyrri ára.
í verslunarskýrslum síðari ára-
tuga 19. aldar, eru kryddvörur litið
aðgreindar eftir tegundum. Verður
því ekki rakið lijer hversu eyðsla
þeirra hefir aukist þá og margfald-
ast með ári hverju, svo að segja.
Aðeins skal þess getið, að i aðflutn-
ingsskýrslum til Árnessýslu árin 1849
og 1855 - 63, sjest ekkert súlckulaði,
gráfikjur eða rúsínur. Dálkar slikrar
vöru eru þá auðir i flestum skýrsl-
um landsins, en j)ó með tölum ann-
ara vara allsstaðar.
En á næsta ári (1864) kemur
í ljós furðu mikið af þessu góðgæti
— eins og áður er sagt — og verður
því að álita svo, að eitthvað litið af
þessu kryddi hafi komið áður.
Fólkinu fanst kryddbragðið gott og
því óx innflutningurinn. Eftir 6
ár t. d. 1872 i Árnessýslu og í Skafta-
fellssýslu að auki í svigum: Sukkulað
185 pd. (136 pd.), rúsinur 1609 pd.
(436 pd..) gráfíkjur 600 pd. (561)
og steinfíkjur 208 pd. (122 pd.).
Brennivín og drykkjarvörur.
Um vörur þessar verður lítið sagt
hjer, en vísað til þess litla, er siðar
á að sjást i aðflutningsskjali. Við-
víkjandi tegundunum og flutningi
tit landsins yfir höfuð, má lesa í
Einokun Dana á íslandi (bls. 458 -
66).
Áður en kaffið kom til sögunnar,
hefir blandan (sýrudrykkurinn) ver-
ið allrjóðardrykkur á íslandi. Eitt-
hvað dálítið af ýmislegum öltegund-
um hefir að vísu verið flutt til lands-
ins á öllum öldum frá bygging þess,
og frá ýmsum löndum. En það hef-
ir víst að mestu leyti lent lijá liöfð-
ingjunum og stærstu bændum, svo
að almenningur hefir haft litið af
Jjví að segja. Sama er að segja um
aðrar tegundir vína og brennivínið.
Um 180 ár á næstliðnum öldum
sjest ekki að flutt hafi verið til
Eyrarbakka, nema svo sem 12 - 46
tn. árlega til samans af öli og víni,
oft innan við 20 tn. og vínið þar
vitanlega messuvín að miklu leyti.
Allt fram á 19. öld liefir þurft nokkr-
ar tunnur af messuvíni i 70 kirkjur
Eyrarbakkasóknar og miklu fleiri
á fyrri öldum.
(Úr bók um Eyrarbakka, sem vænt-
anleg er innan skamms.)