Fálkinn - 24.02.1950, Blaðsíða 5

FÁLKIN N
5
freistaðist til að leggjast sjálfur
í kassann og reyna að end-
lieimta frelsi á þann hátt? ....
Hann gerði tilraun og frúin
setti lokið á: ÞÞau ætluðu að
prófa hve lengi liann gæti hald-
ist við í kassanum. Góð stund
leið þangað til Grotius sagðist
vera að kafna. Árum saman
æfðu þau þessa kassalegu og
hún æfði sig í að herma eftir
honum og ná raddhreim hans.
Tækifærið lcom um 22. mars
1621, er varðstjórinn fór í ferða-
lag og eintómir meinleysismenn
héldu vörð.
Grotius kallaði á vörðinn og
bað um að kassinn yrði sendur
vini sínum, er liann nafngreindi,
undir eins og hann hefði látið
hækurnar í hann. Því var lofað.
Svo afklæddi Grolius sig; liann
varð meira að segja að taka af
sér skóna vegna þrengslanna.
Fjórtán sinnum tók Grotius
eftir að kassinn var settur niður
og jafnan heyrðist liringla í
lyklunum á meðan, svo að Grot-
ius stóð á öndinni. En enginn
lireyfði við lokinu. Grotius var
borinn út úr kastalanum. Þegar
kom til vinarnis, sem átti að
taka á móti kassanum, þótti
vissara að. koma honuin lengra
undan. Hann var fluttur um
borð í skip og þegar hann hékk
í bómunni heyrði Grotius kall-
að: „Gætið þið að — nú dettur
kassinn í sjóinn!“ Og þegar kass
anum var skipað upp heyrði
hann skipstjórann segja: „Við
tökum þennan kassa síðast. Það
eru bara bækur í honum!“ En
loks slapp hann úr kassanum
með hjálp vinar síns, og dulbú-
inn sem múrari komst hann til
París. Varðstjórinn í Loewen-
stein varð hamslaus er hann
frétti um flóttann, en lét loks mild
ast, og frú Grotius og börnun-
um var sleppt úr fangelsinu.
„Réttlátar“ styrjaldir.
Lúðvík XIII. liét Grotiusi ríf-
legum lífeyri, en sveik það lof-
orð. Það vitnaðisl víst aldrei á
hverju Grotiusfólkið lifði þessi
árin, er hann — innblásinn af
30-ára stríðinu, sem eisaði um
þessar mundir — skrifaði fræg-
asta rit sitt: „Um rétt striðs og
friðar“. Engin lögfræðibók seld-
ist jafnvel — sex útgáfur komu
af henni áður en Grotius dó.
Þar var í fyrsta skipi gefið full-
komið yfirlit yfir öll lögfræðileg
viðfangsefni ríkja á milli. I. og
III. bindi fjalla um stríð. II.
bindi, sem er stærra en hin tvö
samanlagt er um samskipti ríkja
á friðartímum. Þarna er gerð
ljós grein fyrir því, að sam-
skipti ríkja á milli verði að
vera háð sömu réttarreglum
sem samskipti einstakra þegna
innbyrðis. Ritið kom út 1625, og
orð Grotiusar, sem liann skrif-
aði þá, liafa haldið gildi sínu
furðuvel: „I öllum kristnum
heimi má sjá ofsafengni í hern-
aði, sem jafnvel siðlausu þjóð-
irnar mundu skammast sín fyr-
ir. Undir eins og gripið er til
vopna er hætt að taka nokkurt
tillit lil laga guðs og manna.
Það er eins og vitfirringunni
sé sleppt lausri með valdboði,
og svo er leyft að fremja hvern
hugsanlegan glæp .......“
Styrjöld getur í sumum til-
fellum verið réttmætur verknað-
ur — að því er Grotius kennir
en eigi fyrr en reynt hefir verið
að leyta um sættir. Orðið hlut-
leysi er ekki til i framkvæmd-
inni. En Grotius leggur ríka á-
lierslu á, að ríki sem sitja lijá
í stríði, megi elcki vera vilhöll
þeim aðilanum, sem hefir á
i’öngu að standa.
Páfinn bannfærir.
Meðal stjórnmálamanna vakti
rit Groliusar afarmikla athygli.
Ritið vai'ð lil þess að Richelieu
kardináli svipti höfundinn öll-
um tekjum í Frakklandi og páf-
inn lét skrá ritið á „skrá bann-
færða bóka“, og þar var liún til
ársins 1901! Þegar Gustaf Adolf
var fallinn í orustunni við Liit-
zen 1632, fannst bók ein í tjaldi
lians: Hei’naðarréttur Groti-
usar!
Eftir að Frakkar höfðu svift
Grotius öllu lífsuppeldi vai’ð
txann að leita sér tekna á annan
liátt. Hann tók tilboði Kristínar
Svíadrottningai’, dóttur Gustafs
Adolfs, um að vei’ða séndiberra
Svía í París, og þeirri stöðu
gegndi Iiann frá 1635 til 1645,
eða lengst af þeim tíma er Sviar
og Frakkar stóðu sanxan í 30-
ára stríðinu. Þegar Danir og
Sviar fóru í stríð hverjir gegn
öðrum 1645 sendi Kristín drottn
ing eins konar eftirlitsmann til
Parísar, en það vildit Grotius
ekki sætt sig við. Hann sagði
af sér í von um að fá aðra
stöðu. En hann fékk hana ekki.
Fór hann til Stokkhólms í þeim
erindum og ætlaði þaðan til
Hollands, en skipið fékk ofsa-
veður og strandaði við Pomm-
ernströnd. Grotius komst á land
jxrekaður mjög af volkinu, og
fékk lungnabólgu upp úr ]xví.
Dó liann í Rostock skömrnu síð-
ar. Siðustu orð hans eru sögð
þessi: „Eg tók mikið að mér •—
og kom ekki neinu fram.“ Ná-
lægt 240 árum síðar var risa-
vaxið minnismerki reist höfundi
alþjóðaréttarins í fæðingai’bæ
Hugo Grotiusar, Delft.
Mjósnameistarinn
Tanama
ÞESSA sögu hefi ég frá Yablonsky
hershöfðingja, gömlum manni, sem
kvöld eftir kvöld sat við sama borð-
ið i horninu á litlu rússnesku kaffi-
húsi við Nollendorfplatz i Berlín.
Það var ómögulegt annað en taka
eftir honum, því að heiðursmerkin
voru eins og mý á mykjuskán á
brjóstinu á honum. Hann var ekta
rússneskur landflóttamaður, bláfátæk
ur hershöfðingi frá zar-öldinni, sem
lifði eingöngu á endurminningun-
um um æskudagana í Rússlandi.
Fengi hann nóg af vodka fór
liann að segja söguna af Tanama
höfuðsmanni. „Það er maðurinn,
sem hefir rússnesku byltinguna á
samviskunni,“ var hann vanur að
segja í sögubyrjun. „Einn einasti
maður, Japani — Tanama höfuðs-
maður. Það væri zar í voru heilaga
Rússlandi enn i dag, ef Jiann hefði
ekki verið í leiknum. Þér munið
vist að Japanar sigruðu okkur 1905,
og sá ósigur flýtti fyrir byltingunni.
En Japanar hefðu aldrei unnið þá
styrjöld, ef ekki hefði verið þorp-
aranuin Tanama til að dreifa. hafið
þér aldrei heyrt hans getið?“
Það hafði ég ekki.
Og gamli hersliöfðinginn, sem
einu sinni hafði verið i fréttaþjón-
ustu keisarans, sagði nú eftirfarandi
sögu:
Tanama höfuðsmaður kom til St.
Petersburg 1901, sem liermálafull-
trúi japönsku sendisveitarinnar.
Hann hlýtur að hafa haft útlent blóð
í æðum, því að hann var ekki snxá-
vaxinn eins og flestir Japanar, en
yfir 180 cm. hár. Andlitið var brons-
gult og ljótt eins og púkagrima frá
Tibet. Eigi að siður sópaði að hon-
um i einkennisbúningnum, og kven-
fólkinu virtist lítast á lxann.
Eg var höfuðsmaður um þær mund
ir og starfaði lijá fréttastjóra her-
foringjaráðsins. Vitanlega var okkur
forvitni á að vita livað Tanama
liefðist að. Hann var hermálafulltrúi
erlends ríkis, cða njósnari, svo að
maður noti ekki eins hæverskt orð.
Hann var af einni af elstu ættuin
Japana, og faðir lians einn af nán-
ustu ráðgjöfum míkadósins. Tanama
liafði fengið góða menntun og dval-
ist erlendis mörg ár og lært örugga
og laðandi framkomu heimsmanns-
ins.
í rauninni höfðunx við sérstaka
ástæðu til að hafa auga á Tanama.
Við vissum að það var ekki nema
tímaspursmál að okkur lenti i stríði
við Japana eystra. Auk þess skýrðu
njósnarar okkar í Tokió frá þvi að
japanska hermálaráðuneytið fengi að
staðaldri fregnir af hernaðarleynd-
armálum okkar. Það var ekki vafi
á þvi að Tanama gæti sagt okkur
hvernig þær liöfðu lekið út úr
Rússlandi.
Ekki var nema um eitt að gera:
við urðum að þvinga Tanama til að
fara úr landi, í von unx að eftirmað-
ur hans yrði ekki alveg eins dug-
legur og ismeygilegur og ekki eins
heppinn. Við afréðum að hóta hon-
um með hneykslismáli til þess að fá
hann til að fara eða fremja sjálfs-
rnorð. Það skipti engu máli hvort
hann gerði, ef við bara losnuðum
við liann.
Það var auðvelt að lokka hann í
gildru. Hann var í þingum við leik-
konu, sem liét Ilyinskaya. Við fórum
til hennar og sögðum henni hvers
við óskulðum, en við urðum að
hóta lienni illu til þess að fá hana
til að lofa að hjálpa okkur. Eg held
beinlínis að henni liafi þótt vænt
um þorparann! En ioks lofaði luin
að gera eins og við höfðum sagt
henni.
Eitt kvöldið fór hún til Tanama
höfuðsmanns og sagði að hann yrði
að giftast henni eins fljótt og unnt
væri. Hann færðist undan •—- vitan-
iega með hæverskum orðum, eins
og öðrum eins veraldarmanni og
lionum sómdi ■— og benti lienni á
að japanskur herforingi sem giftist
útlendingi yrði að ganga úr herþjón-
ustu. „Auk þess,“ bætti hann við,
eins og þetta væri eitthvað sem
honum dytti í hug í svipinn •— „á
ég konu í Japan.“ Hann bauð Ilyins-
kayu peninga, en hún vildi ekki
Jieyra á það minnst. Annað Jivort
yrði liann að giftast lienni eða hún
gerði opinbert hneykslismál úr öllu
saman. „Þú getur Ixugsað niálið þang
að til annað kvöld,“ sagði liún. ,.Þá
kem ég til að fá að lieyra hvorn
kostinn þú velur.“
Daginn eftil' var liringt i símann
á skrifstofunni hjá mér. Það var
Tanama, sem spurði hvort hann mætti
tala við mig undir eins. — „Það cr
viðvíkjandi mjög mikilsverðu mál-
efni.“
Eg fór heim til lians. Eg verð að
játa að hann var hreinskilinn, því að
liann spurði mig berum orðum: „Haf
ið þér lieyrt um mig og Ilyinskayu?
Eg gat ekki endurgoldið jiessa
hreinskilni en svaraði að ég skildi
ekki við livað hann ætti.
Hann setti mig inn í málið, með
sem fæstum orðum og sagði: „Þér
skiljið vist að ef hún gerir alvöru
úr hótuninni þá er hér aðeins ein
leið opin. Þér skuluð ekki halda að
ég sé lydda. Eg er ekki hræddur
við lineyksli og ekki við sjálfsmorð
heldur. En ég er af gamalli aðals-
ætt, sem hefir glæsilegar erfðir og
faðir minn, sem situr i æðsta ráði
keisarans, er orðinn gamall. Það
versta sem hugsast gæti væri að hann
vissi son sinn ærulausan. Rann
mundi telja það skyldu sína að
fremja liarakíri ásamt mér. Sama
er að segja um föðurbróður minn.
Þér þekkið ckki okkur Japana.“
Svo starði hann i augun á mér
og sagði: „Monsieur le capitain
þér getið lijálpað mér. Hvað heimt-
ið þðr i endurgjald?“
í huganum gladdist ég yfir því
að svona auðvelt hefði orðið að lcika
á hann. En ég lét sem ég væri i
miklum vafa er ég sagði: „Eg er
ekki viss um að ég gcti hjálpað
yður. Þér neyðist að minnsta kosti
til að fara á b~urt úr Rússlandi.“
„Sjálfsagt. Og hvað meira?“
Tilgangurinn með þessari spurn-
ingu setti mig svo út af laginu, að
ég lét duga að svara: „Eg verð að
tala um það við yfirboðara mína.“
Eg fór aftur á skrifstofuna og
sagði félögum mínum frá samtalinu.
Frh. á bls. IL