Fálkinn - 30.05.1952, Blaðsíða 4

4
FÁLKINN
Anðæfi sem hurfn
Andrew Carnegie gaf mestan hluta
eigna sinna til þjóðþrifafyrirtœkja í
Bandaríkjunum og Skotlandi. Erfingj-
ar hans fengu „aöeins“ 25 milljónir
dollara.
Það helst ekki öllum eins vel á
auðnum og Rotschildunum gerði.
Hér eru nokkur dæmi, sem
sanna það.
ALLIR hafa heyrt eða lesið um
Rockefeller og Ford, um —
Morgan og Vanderbilt, um Gould og
Astor. — Menn sem urðu ríkir og
voldugir. Margir hafa borið virðingu
fyrir þeim, þvi að þeir voru sinnar
eigin gæfu smiðir og byrjuðu með
tvær hendur tómar. Það er í raun
réttri undravert að umkomulaus
sunnudagaskólakennari geti orðið
olíukóngur veraldar og einn af rík-
ustu mönnum heimsins og hafi efni
á að gefa 500 miljón dollara til vis-
inda og félagsmálaumbóta um leið
og hann lætur af störfum. En þannig
er ævintýrið um John D. Rockefeller.
Böggull fylgir skammrifi.
En ekki helst þeim öllum á auð-
æfunum, sem rikir verða. Sá sem
hefir tækifæri til að kanna fátækra-
hverfin i New York, gæti eflaust
fundið þar marga svarta sauði úr
auðkýfingsættunum, menn sem ólust
upp í allsnægtum en létu peningana
gera sig að aumingjum, eða töpuðu
aleigunni fyrir ósjálfráðar orsakir
— menn sem einu sinni gátu skrifað
eign sína með átta tölustöfum en dóu
fyrir eigin hendi á einhverju fjórða
flokks gistihúsi, eða fundust frosnir
í hel bak við einhvern hafnarskúrinn
einn vetrarmorguninn.
Frá Wall Street til Park Avenue.
Þær raunasögur eru alls ekki fáar.
Það er oft að erfingjum auðkýfinga
helst furðu illa á arfinum, eða að
minnsta kosti að þeim tekst ekki að
halda í horfinu. Þeir hafa kannske
nóg að bíta og brenna til dauðadags,
en hafa misst völdin og álitið sem
auðnum fylgdi. Fyrir minna en
hundrað árum áttu Vanderbilt og
Gould svo að segja allar járnbraut-
irnar í Bandaríkjunum (járnbraut-
irnar þar eru ekki reknar af rík-
inu), Astor-fjölskyldan átti mest af
dýru lóðunum í New York, og erf-
ingjar Andrews Carnegie áttu mesta
stálbræðslufyrirtæki veraldarinnar
þegar hann féll frá. Járnbrautirnar,
stálbræðslurnar og skipafélögin, sem
þessir menn áttu, eru nú eign hluta-
félaga og stóru félögin hafa verið
hlutuð sundur i sjálfstæðar deildir
og dótturfélög — oftast nær til að
sleppa betur við háskattana. Það var
„antitrust-löggjöfin", sem kom i
byrjun aldarinnar, sem olli þessu.
Einstakir menn skipta nú auði sínum
í lifanda lifi milli barna og barna-
barna og systkina, til að sleppa með
lægri skatta.
Hin núlifandi kynslóð auðkýfinga-
ættanna er með öðrum svip en sú
éldri. Það er fólk sem á miklar eign-
ir, en hefir ekki umráð yfir heilum
greinum atvinnulífsins. Það ber á
þessu fólki i samkvæmislífinu í New
York og blöðin segja frá brúðkaup-
um og garðahátiðum þessa fólks eða
John Jacob Astor var enskur kapteinn
í fyrri heimsstyrjöldinni og særöist.
Hann er enskur lávaröur.
þegar það heldur samkvæmi til ágóða
fyrir einhverja líknarstarfsemi. Það
leigir dýru stúkurnar í Metropolitan-
óperunni og eru bestu skiptavinir
klæðskeranna. En þetta fólk ræður
engu í peningastrætinu — Wall
Street. Það heldur sig við Park
Avenue, höfðingjagötuna í New York.
En sumir verða að flytja úr Park
Avenue á ódýrari staði. Andrew
Carnegie lét erfingjum sínum eftir
„aðeins“ 25 miljón dollara — það var
ekki nema lítið brot af auðæfum
hans. Mestur hlutinn fór til rann-
sóknarstöðva, bókasafna og skóla í
Bandaríkjunum og í Skotlandi. En af
þessum 25 miljónum hefir tálgast svo
við bankahrun og skatta og við ný
erfðaskipti, að Carnegie-ar nútimans
hafa ekki efni á að búa nema i tré-
húsum. Og þeir nota Ford-bíla.
Úr auðæfum Astors varð enn
minna. En álit Astoranna fór vax-
andi að sama skapi sem auður þeirra
gekk saman. Ættfaðirinn, hinn fyrsti,
Johan Jacob Astor, var bláfátækur
í æsku en græddi á húsa- og lóða-
braski og lét eftir sig yfir 30 miljón
dollara, er hann dó árið 1848. Af-
komendur lians eru engir auðkýf-
ingar, en liafa komist til mannvirð-
inga og meira að segja orðið enskir
lávarðar og meðeigendur i „Tlie
Times“.
Lóðirnar í New York hækkuðu í
verði eftir að Johan Jacob Astor dó,
svo að þegar sonarsonur hans, John,
dó 1889 var hann talinn eiga um
200 miljón dollara. En svo fór að
ganga saman. William sonur hans
fluttist til Englands, varð enskur
rikisborgari og fékk aðalstign 1917.
Þessi enska grein Astor-ættarinnar
er í miklu áliti í Englandi, en mest-
ur hluti eignanna er nú farinn í
skatta. Af amerisku greininni var
aðeins einn maður, sem mikið kvað
að. Hann var sonarsonarsonur Jo-
hans Jacobs og reisti fjölda af verk-
smiðjum í Bandaríkjunum. Hann
fórst á „Titanic" árið 1912. Nú er það
ekki annað en gistihúsið Waldorf
Astoria, sem heldur nafninu á lofti
í Bandarikjunum. En í Englandi er
Astor-nafnið frægt, Astor var orðinn
þingmaður áður en hann var aðlað-
ur og fluttist í lávarðadeildina, og
kona hans er atkvæðamikil í stjórn-
málum.
í fangelsi.
Afkomendur Vanderbilts, Carnegie
og Goulds hafa tapað bæði péningum
og áliti, en enginn þeirra mun hafa
komist á vonarvöl. Öðru máli er að
gegna um afkomendur fjármála- og
iðnaðarkónga, sem höfðu grætt of
fjár og misstu allt og sátu stundum
eftir með falsað bókhald og stór-
skuldir. Samuel Insull er dæmi um
slíkan fjármálamann. Hann fluttist
22 ára frá Englandi og varð einka-
ritari hugvitsmanns eins, sem ekki
var talinn með öllum mjalla í þá
daga. Hann reyndist hugvitsmann-
inum tryggur þjónn — það var
Thomas Alva Edison — og þegar
hann féll frá eignaðist Insull ýms af
Charles Mitchell bankastjóri stærsta
banka Bandaríkjanna varö uppvís aö
því aö hafa notaö peninga annarra til
fjárglœfrafyrirtækja. Hann komst hjá
fangelsi meö því aö „hverfa".
fyrirtækjum hans. Um eitt skeið var
hann valdamesti maður i raítækja-
iðnaði Bandaríkjanna. En þegar
liinum mörgu Edison-fyrirtækjum
var slegið saman í eitt missti
hann öll völd. Og þegar hann dó 1938,
var liann gleymdur og blöðin minnt-
ust varla á hann. Þó hafði liann ekki
gerst sekur um sviksamlegt athæfi.
En það hafði olíukóngurinn Harry
Sinclair. Á árunum fyrir fyrri heims-
styrjöldina stofnaði hann olíufélag,
sem á skömmum tíma fékk afar mik-
il völd og þótti jafnvel skyggja á
sjálfan Rockefeller. En dýrðin varð
skammvin. Með þvi að múta einum
ráðherranum i stjórn Hardings for-
seta hafði hann náð einkarétti á olíu-
lindunum Teapot Dome í Kletta-
fjöllum árið 1921. Þetta olíusvæði var
ríkiseign og átti að sjá herflotanum
fyrir olíu. Sinclair græddi ógrynni
fjár á einkaleyfinu og færði fé yfir
á lilutafélaganefnur, sem hann átti
sjálfur og stal á þann hátt frá eig-
endum aðalfyrirtækisins. Þetta kvis-
aðist og bæði Sinclair og ráðherr-
ann lentu í fangelsi. Mörguni árum
síðar vitnaðist að Sinclair hafði að-
hafst fleira glæpsamlegt og var nýtt
mál höfðað, en Sinclair komst und-
an til Evrópu og var þar i tuttugu
ár, þangað til málið var fyrnt.
Ekki fór betur fyrir Charles Edwin
Mitcliell. Árið 1907 réðst liann starfs-
maður í banka, þá þrítugur að aldri,
og hækkaði fljótt í tigninni, og varð
stjórnarmeðlimur í fjölda fyrir-
tækja samtímis, og loks aðalbanka-
stjóri National City Bank og New
York árið 1921, helsta banka Banda-
ríkjanna. En um leið var hann í
senn keppinautur, samverkamaður,
skiptavinur og lánardrottinn Pier-
mont Morgans. Þegar kreppan skall
á í Bandaríkjunum 1929 fór allt í
strand. Hann hafði braskað með pen-
inga, sem aðrir höfðu trúað honum
fyrir, og þegar hræðslan greip fólk
og það ætlaði að taka peninga sína
út úr bankanum varð hann að loka.
Mitchell fór vitanlega frá og fór
liuldu höfði næstu tvö ár.
Flóðalda kreppunnar.
Það voru fleiri, sem urðu illa úti
i kreppunni miklu, 1929—1933. Bank-
ar urðu gjaldþrota og víxlarar fyrir-
fóru sér, miðlarar, komust ú vonar-
völ og urðu sumir þeirra að gerast
götusalar og selja ávexti og tuggu-
gúmmí. Afleiðingarnar fyrir þjóðina
urðu þær, að 15 miljónir manna
misstu atvinnuna um skeið.
En alltaf gátu braskarar fundið
eitthvað nýtt til að græða á. Þegar
allt lék í lyndi, um 1925, græddu
margir á lóðabraski í Miami á
.Florida, eftirsóknarverðasta baðstað
í Bandaríkjunum austanverðum. Þar
voru reist gistihús og spilabankar
svo liundruðum skipti. Lóðaverðið
snarhækkaði og allir vildu eignast
hlutabréf í gistihúsum og baðstöð-
um í Miami. George Merrick liét
maður, sonur baptistaprédikara, sem
einu sinni hafði keypt lóðarspildu
við Miami fyrir nokkra dollara.
George græddi 400 miljónir á þess-
ari lóð á tveimur árum, bútaði hana
sundur i byggingalóðir, reisti gisti-
liús og seldi svo lóðirnar, sem að
lokum komust upp í 300 dollara fer-
fetið.
í þessu tilfelli var það náttúran
sjálf, sem batt enda á braskið. Felli-
bylur gekk yfir Floridaskagann og
Olíukóngurinn Harry Sinclair stal af
meöeigendum sínum og lenti í fangelsi.