Fálkinn - 10.05.1961, Qupperneq 14

Þar sem skógarmanna getur í íslenzk-
um fornritum, er það nokkuð tíð saga,
að einhver höfðíngi reynist hliðhollur
hinum seka; skýtur jafnvel yfir hann
skjólshúsi leingur eða skemur og dyl-
ur hann fyrir þeim, sem gjarnan vilja
hann feigan.
Á síðari öldum bregður öðru hverju
fyrir mönnum sem í blóra við lögin
og stöðu sína í þjóðfélaginu skutu flótta-
mönnum undan refsíngu ellegar gerðu
hröktum útlögum byljadægrin þolan-
legri með því að hýsa þá um veturtíma.
Slíkum mönnum, er þannig minntu
á dæmi Gvendar biskups góða, hefur
alþýða reist óbilgjarnan minnisvarða í
sögnum sínum, svo að minnsta kosti í
sumum tilfellum verður minníng þeirra
vægari og hugþekkari fyrir það að hafa
borgið bágstöddum undan grimmd refs-
ínganna, þótt e.t.v. að öðru leyti andi
frá þeim lítilli hlýju mörgum hverjum.
Hér verða nú tínd til fáein dæmi
um kunna embættismenn frá 18. öld,
sem þannig réttu nauðstöddum saka-
mönnum hjálparhönd.
★
Hans Wíum sýslumaður (f. 1714,
sýslumaður í Suður-Múlasýslu 1741—
1751 og 1756—1778, dáinn 1788), er
nafnkunnur, ekki sízt vegna hins hryggi-
lega Sunnefumáls, sem hann var mikið
viðriðinn og hlaut margt ámæli af.
„Hann var manna tölugastur svo að
með afbrigðum var kallað, skapstór,
afar ölkær og þá mjög ósnyrtinn í orð-
um“ (Gísli Konráðsson). „Hann var
hvatur og óvílsamur og allra manna
orðfærastur“ (Espólín). Flestar heim-
ildir ræða um sýslumann sem hann hafi
verið næsta brokkgengur í flestan máta.
Það orð lá á, að Wíum reyndist hjálp-
samur sakamönnum, þegar hann kæmi
því við. Kölluðu valdsmenn og höfðingj-
ar eystra hann skállkaskjól.
Um þessa viðleitni Wíums vitna að-
allega tvær sögur.
Gísli Konráðsson segir svo frá í
þætti sínum af Jens og Hans Wíum:
„Það var um kvöld á Skriðuklaustri,
að maður ókenndur kom þar; barði sá
að dyrum; en er til dyra var gengið,
og sá spurður heiti, lézt hann Jón heita.
Óskaði hann að tala við sýslumann
sjálfan. Var Wíum það sagt. Gekk hann
við það út til komumanns. Kom Wíum
þá inn síðan og sagði Guðrúnu konu
sinni, að mann þann, sem kominn var,
hefði hann tekið til vetrarvistar, og
mótmælti hún því að engu. En þegar
að morgni reið Wíum á bæ þann, er
Hrafnkelsstaðir heita, á Skriðuklausturs
jörð, þar landseti hans bjó á, og fann
bónda að máli, vissu ekki aðrir menn.
En það varð þá um sömu mundir, að
kona ein kom til vistar á Hrafnkels-
staði, er kvaðst Steinunn heita. Það
bar til eitt kvöld í myrkri á Hrafnkels-
stöðum, að bóndi mætti henni í bað-
stofudyrum eða göngum, svo þau rák-
ust hvort á annað. Spyr hann þá byrst-
ur, hver þar færi. Hún svarar: „Það
er Halla,“ var þó kölluð Steinunn eftir
sem áður. Á Skriðuklaustri um jólin
var Wíum nokkuð við öl og spilaði þá
með fleirum, og einn þeirra Jón vetr-
artökumaður hans. Segir þá Wíum:
„Hefir þú ekki stolið sauðunum mínum
í sumar, Eyvindur — Jón, eða hvern
djöfulinn þú heitir“. Svaraði Jón þá:
;,Allirverða í nauðunum nokkurn veginn
að láta, sýslumaður góður“. Um vorið
fór Jón í burtu svo enginn af vissi.
Um sama leyti hafði konan horfið frá
Hrafnkelsstöðum; var þá líka vant
tveggja hesta á klaustrinu; var þá
leita farið um tvo daga og fundust ekki.
Var þá sýslumanni til sagt, að hvergi
fyndust. Svaraði hann þá: „Eru ekki
nógir bölvaðir merarsynirnir?" Fund-
ust þeir og aldrei, og þóttust menn þá
víst vita, að hann hefði gefið þá Ey-
vindi og Höllu.“
Hvað sem hæft kann nú að vera í
þessari sögn, er hitt víst að Wíum var
Eyvindi innan handar. Árið 1764 höfðu
þau Eyvindur strokið úr varðhaldi frá
Halldóri Jakobssyni í Strandasýslu.
Héldu þau þaðan austurí Múlasýslur og
þar eftir norður í Þíngeyjarsýslur. —
Höfðu þau þá í höndunum leiðarbréf frá
Hans Wíum, þarsem hann biður menn
að greiða götu þeirra; séu þau Eyvindur
og Halla, sem nú nefni sig Jón Jónsson
og Guðrúnu Jónsdóttur, á leið heim til
sín. — Pétur sýslumaður Þorsteinsson,
sem laungum átti í málum við Wíum,
tók þíngsvitni um þetta bréf hans. Þann-
ig er eingan veginn ólíklegt að fótur sé
fyrir sögunni um vist útileguhjónanna
að Skriðuklaustri og Hrafnkelsstöðum.
Hin sagan er á þessa leið:
„Magnús hét maður, er komst í ljótt
kvennamál. Vildi Guttormur lögsagnari
Hjörleifsson grípa hann og dæma. Flýði
hann áður á fund Wíums og bað hann
liðsinnis. Ritaði Wíum nú vini sínum,
er á duggu var, og sendi Magnús með
það, og bað hann koma Magnúsi utan,
og fékk honum nokkuð skotsilfur. En
fyrir því hann átti að fara yfir sýslu-
hluta Gottorms , bað Wíum Magnús
hraða svo ferðinni, að hann gisti ekki i
norðurhluta sýslunnar lengur en tvær
nætur, því leitað mundi hans. Hélt
Magnús áfram, en kom hina þriðju nótt
til kunningja síns og gisti þar. Þá var
Guttormur á ferð kominn með nokkra
menn til að fanga Magnús. Barst hon-
um pati af, hvar hann vera mundi.
Gátu þeir því fangað hann og höfðu
til baka með sér seint á degi. Magnús
baðst á leiðinni að ganga til þurftar sér,
og dróst lítið á eftir. Heimtu þeir þá,
að hann flýtti sér, svo þeir næðu gist-
ingu, en hann lét ekki á liggja. Var þá
ekki trútt um, að þeir hryndu honum
og drægju áfram; var og veður frjós-
andi. Um nóttina gistu Þeir Guttormur
að bónda auðugum, og var honum fylgt
í baðstofuhús hlýtt, en kveiktur eldur
fyrir fylgdarmenn hans í skála frammi
að verma sig við. Vildi Magnús þar ekki
koma; atyrtu þeir hann mjög og köll-
uðu drembinn hervilling, en því næst
sáu þeir, að blóð lak niður undan bol
hans og brjóstadúk, sem kallað var, og
hneig hann dauður niður litlu síðar,
því að stungið hafði hann sig á hnífi
litlum, er hann hafði eftir orðið. Fannst
þá bréf Wíums á honum. Var það
skömmu síðar, að Guttormur reið að
finna Wíum og sýndi honum bréfið,
átaldi rnjög lagabrot hans mikið og hót-
aði honum lögsókn. Varð Wíum þegar
uppi og reiddust þeir mjög og deildu
ákaflega. Höfðu menn síðan í minnum
orð Wíums við Guttorm, er hann reið
með heitingum niður úr hlaði, því þá
Þorsteinn frá Hamri segir frá kunnum
embættismönnum á 18. öld, sem allir
réttu nauðstöddum sakamönnum hjálpar-
hönd og skutu yfir þá skjólshúsi.
14 FÁLKINN