Verði ljós - 01.03.1897, Blaðsíða 6

38
un. Vjor þekkjum ekki eðli guðs. Vjer þekkjum ekki einu sinni
eðli mannsins. Vjer þekkjum og það allítarlega líkama mannsins.
Vjer þekkjum og talsvert til hæíileika mannssálarinnar og eptir
hvaða lögum þeir starfa. En mannsandann þekkjum vjer als ekki.
Vjer vitum, að hann er til, en á eðli hans borum vjer ekkert skyn.
Jeg vil aðeins benda á eitt atriði, hið insta í oss: sjálfsmeðvitund-
ina og birtingu hennar: hinn frjálsa vilja. Hvað er frjáls vilji?
Enginn getur sagt það. Enginn getur fundið þann punkt, þar sem
viljinn stendur alsendis óháður milli tveggja eða fleiri möguleika
og gctur tálmanalaust valið um á milli þeirra. Það mun jafnan
rcynast svo, að eitthvað dregur hann í eina ákveðna átt, hvort
sem það nú eru áhrif að utan eða hæfileikar og tilhneigingar að
innan. Af þessu er viljinn ákvarðaður; hann tekur sjer ávalt
stcfnu cptir því, hvar aðdrátturinn er sterkastur; aðra stefnu tekur
hann sjer ekki, nema ný áhrif komi úr annari átt eða hjá honum
vakni hvatir annars cðiis, er fá meira vald yfir viljanum en þau
áhrif eða þær hvatir, er áður rjeðu stefnu hans. Hvað verður þá
af frjálsræði viljans? Það verður ekki fundið. Þess vegna neita
vísindi nútímans hinum frjálsa vilja og segja: Frjáls vilji er ekki
til; vilji mannsins er ávalt óviðráðanlega ákvarðaður ýmist af eðl-
iseinkunn vorri hið innra eða af ástæðum vorum hið ytra. Já,
þetta geta vísindin hæglega sagt. En samt sem áður — enginn,
ekki einusinni vísindamaðurinn sjálfur, getur losnað við hinn frjálsa
vilja. Það getur ekki hjá því farið, að vjer fyllumst gremju, er
vjer vcrðum þess áskynja, að vjer höfum gjört eitthvert axarskapt-
ið, eða iðrumst, er oss verður það ljóst, að vjer höfum illa breytt,
oss verður þá ósjálfrátt á að segja við sjálfa oss: Þú hefðir átt
að breyta og getað breytt öðru vísi. Hvílík apturför í siðferðilegu
tilliti væri það, ef þetta alt í einu hætti að vera svo! Vjer hættum
aldrei að ásaka mennina fyrir ilsku þeirra, ekki sízt þegar hún bitnar
á sjálfum oss; vjer álösum þeirn fyrir illa breytni þeirra og segjum
ósjálfrátt við þá — að minsta kosti með sjálfum oss —: Þú hefðir
átt að breyta og getað breytt öðru vísi. Enguin af oss kemur
nokkru sinni til hugar að segja við börn vor, þégar þau hafa sýnt
af sjer óhlýðni: Já, barnið mitt, þetta var nú rangt af þjer, cn
— eptir kringumstæðum þínum og því náttúrufari, sem þú nú einu
sinni hefir, gaztu ekki farið öðruvísi að ráði þínu! Nei, jafnvel
vísindamaðurinn, sem neitar frjálsræði viljans, skilur það, að ekki
tjáir að segja slíkt, því hann eyðileggur barnið með því. Jafnvel
hann íinnur sig því knúðan til að segja við barnið: Þú hefðir