Ný þjóðmál - 16.12.1975, Síða 6

6
NÝ ÞJÓÐMÁL
ÞRIÐJUDAGURINN 16. DESEMBER 1975
KAUPFÉLAG REYKJAVÍKUR OG NÁGRENNIS
MB
BORGAR SIG
AÐ VERZLAI
Vegna þess að Kaupfélag
Reykjavíkur og nágrennis
gætir eingöngu hagsmuna
viðskiptavina sinna.
Aldrei of langt í næstu
KRON-búð.
Góöanótt
Það er ætíð óvarlegt að geyma peninga eða aðra fjármuni í misjafnlega traust-
um geymslum, - hvort sem þær eru í heimahúsum eða á vinnustað.
Með næturhólfum veitir Landsbankinn yöur þjónustu, sem er algjörlega óháð
afgreiðslutíma bankans. Þjónusta þessi hentar bæði fyrirtækjum og einstakling-
um; gerir yður mögulegt aö annast bankaviðskipti á þeim tima sólarhringsins,
sem yður hentar best; sparar yður fyrirhöfn; tryggir yöur trausta og örugga
geymslu á fé og fjármunum.
Kynnið yður þjónustu Landsbankans.
argus
Styrkir til náms við
lýðháskóla eða
menntaskóla í Noregi
Norsk stjórnvöld bjóða fram nokkra styrki handa erlend-
um ungmennum til námsdvalar við norska lýðháskóla eða
menntaskóla skólaárið 1976-77. Er hér um að ræða styrki
úr sjóði sem stofnaður var 8. mai 1970 til minningar um að
25 ár voru liðin frá þvi að norðmenn endurheimtu frelsi
sitt og eru styrkir þessir boðnir fram i mörgum löndum.
Ekki er vitað fyrirfram hvort nokkur styrkjanna kemur i
hlut islendinga.
Styrkfjárhæðin á að nægja fyrir fæði, húsnæði, bókakaup-
um og einhverjum vasapeningum.
Umsækjendur skulu eigi vera yngri en 18 ára og ganga
þeir að öðru jöfnu fyrir sem geta lagt fram gögn um
starfsreynslu á sviði félags- eða menningarmála.
Umsóknum um styrki þessa skal komið til menntamála-
ráðuneytisins, Hverfisgötu 6, Reykjavik, fyrir 10. janúar
1976. — Sérstök umsóknareyðublöð fást i ráðuneytinu.
Menntamálaráðuneytið,
2. desember 1975.
Aðgerðir ráðamanna í Danmörku og Noregi þ
Sjálfsstjórn ein getur b
ingu og tungu grænlen
Samar, eða lappar, eins og þeir
eru oftast kallaðir erlendis, eiga
sér langa sögu að baki. Þegar
rómverski sagnfræðingurinn
Cornelius Tacitus fjallar árið 98 um
veiðimannaþjóð, sem hann nefnir
fenni, i verki sinu, „Germania”, þá
er vart um að villast, að þar er
hann að tala um forfeður núlifandi
sama. Og i sögunnar rás hafa fjöl-
margir þekktir höfundar ritað um
þennan sérkennilega þjóðflokk,
sem hefur tekist, þrátt fyrir lifskjör
sem flestir evrópumenn eiga vafa-
laust erfitt með að gera sér grein
fyrir, að halda velli sem sérstakur
þjóðflokkur með eigin menningu og
eigið tungumál, sem er mjög ólfkt
þeim málum sem töluð eru af
meirihluta Ibúa viðkomandi landa.
Sem dæmi má nefna, að danski
sagnaþulurinn Saxo Grammaticus
ritaði um samana um aldamótin
1200, og Jiinn þekkti danski
málvisindamaður Rasmus Rask,
prófessor, fjallaði á árunum 1787-
1832 um uppruna tungumáls sam-
anna.
Móðurmál 40.000
manna þjóðar
Samiska tungumálið er um þess-
ar mundir móðurmál um 40.000
manna i fjórum löndum — þar af
ca. 22.000 i Noregi, 10.000 I Sviþjóð,
4.000 i Finnl. og 3—4000 i Sovét-
rikjunum (á Kolaskaga). Það
tilheyrir finnsk-úrgiskum málum,
eins og t.d. finnska og ungverska.
Samanborið við indóevrópsku
tungumálin er samisk tunga frem-
ur orðfá. En á þeim sviðum, þar
sem samar hafa haft þörf fyrir orð-
gnótt til að lýsa náið aðstæðum,
hlutum eöa stöðu mála, er um fjöl-
breytilegt orðaval að ræða. Sem
dæmi um þetta má nefna, að þeir
samar, sem lifa af hreindýrarækt,
hafa innan norðursamisku málýsk-
unnar meira en 400 orð sem þýða
„hreindýr” — allt eftir lit dýrsins,
aldri, eiginleikum o.s.frv. Einnig
hafa þeir mikið úrval orða um allt
sem viðvikur veðurfari og lands-
lagi.
Eðlilega hafa samarnir orðið
fyrir áhrifum frá nágrenni sinu og
tekið upp margvisleg orð úr málum
þeirra þjóða, sem umhverfis þá
hafa búið á liðnum öldum. Enda er
það svo, að i samiska málinu er um
fjölda slikra orða að ræða úr nor-
rænum málum og rússnesku.
En þrátt fyrir mikinn þrýsting
frá þeim tungumálum, sem töluð
eru allt i kringum þá, tókst sömun-
um að varðveita sitt sérstæða
tungumál sem talmál. Það var hins
vegar fyrst um miðja átjándu öld,
sem prófessor Knud Leem lagði
grundvöllinn að bókmáli samanna,
og fyrir nokkrum árum siðan, eða
1947, varð sameiginlegt norður-
samiskt bókmál fyrir Noreg og Svi-
þjóð loks að veruleika.
Samanburöur viö
Grænland
Ef þróun tungumála og menning-
ar sama og grænlendinga er borin
saman, koma i ljós svo mörg
sameiginleg einkenni, að saman-
burðarrannsókn á kjörum þessara
þjóða og framtiðarmöguleikum
ætti að vera bæði gagnleg og nauð-
synleg. Hér verður aðeins minnst á
örfá atriði sliks samanburðar.
Þær fjölmörgu athuganir, sem
gerðar hafa verið af fornleifafræð-
ingum og mannfræðingum, sýna
glögglega að búseta hefur verið á
Grænlandi i um 4000 ár. Hins vegar
hefur ekki verið um óslitna þróun
að ræða allan þennan tima, og er
þvi eðlilegt að taðnæmast við árið
1000 eða þar um bil, en talið er, að
um það ley ti hafi sfðustu meirihátt-
ar fólksflutningar eskimóa til
Grænlands átt sér stað. Þessir
eskimóar, sem kenndir eru við svo-
nefnda Thule-menningu, eru
forfeður grænléndinga samtimans.
Þótt grænlendingar hafi, vegna
hinnar miklu f jarlægðar frá öðrum
löndum, verið mun einangraðri en
samar, þá hafa þeir engu að siður
orðið fyrir miklum áhrifum frá
evrópumönnum. Sérstaklega hafa
þó hvalveiðimenn, sem fyrr á öld-
um stunduðu veiðar i stórum stil
meðfram ströndum Grænlands,
skilið eftir sig djúp spor.
Af þessum ástæðum eru eiginieg-
ir eskimóar tiltölulega fáir á Norð-
ur- og Austur-Grænlandi. Um þess-
ar mundir eru grænlendingar — og
þá er átt við þá, sem eru fæddir og
búsettir i Grænlandi — um 40.000
talsins — þ.e. nokkurn veginn jafn-
margir og samarnir.
Þrir fjórðu hlutar Grænlendinga
búa i tiltölulega fáum bæjum,
þannig að aðeins um þriðjungur
þeirra hefst við i hinum dreifðu
byggðum.
Tungumál grænlendinga
Tungumál grænlendinga, græn-
lenskan, er hvað uppbyggingu
snertir gjörsamlega frábrugðin öll-
um öðrum tungumálum en eski-
móamálum. Reyndar er hún
austurgrein þeirra eksimóamála,
sem ibúar heimskautasvæðanna
allt frá Siberiu og austur yfir
norðurhluta Alaska og Kanada til
Grænlands tala. Þrátt fyrir þær
miklu fjarlægðir, sem þarna eru á
milli hinna ýmsu hópa, er skyld-
leikinn milli málýska eskimóa aug-
ljós við samanburð.
Það tungumál sem talað er á
Vestur-Grænlandi, felur á sama
hátt og tungumál sama i sér hug-
myndaheim, sem endurspeglar
menningararf horfinna kynslóða.
Tungumálið er aðlagað umhverf-
inu og á vissan hátt bundinn þvi.
Að sjálfsögðu hefur grænlenskan,
eins og tungumál sama, bætt við
sig ýmsum tökuorðum, og fer þeim
reyndar fjölgandi dag frá degi. Hér
er þó fyrst og fremst um að ræða
orð yfir margvisleg tæknileg hug-
tök.
Það var Poul Egede, sonur
trúboðans Hans Egede, sem gerði
fyrs-tur manna tilraun til að skrá
málfræði grænlenskunnar. Þetta
var um miðja átjándu öld. 50 árum
siðar hélt Otto Fabricius þessu
verki áfram, en það féll þó fyrst og
fremst I hlut Samuels Kleinschm-
idts að þróa bókmál Grænlendinga
og skrá fyrstu sjálfstæðu græn-
lensku málfræðina. Þetta gerði
hann um miðja siðustu öld.
Fyrstu samvkiptin
Athuganir sýna að báðar þessar
þjóðir — grænlendinga og samar —
komu fram sem tiltölulega sterkur
aðili i fyrstu samskiptum sinum við
vestræna menningu, og áttu þvi þá
auðvelt með að standa gegn utan-
aðkomandi áhrifum.
Frásagnir af fundum eskimóa og
vikinga á suðurhluta Grænlands
undir lok 10. aldar eru velþekktar.
Vart verður nokkurn tima ljóst,
hver örlög afkomendur hinna nor-
ræna vikinga hlutu, en alla vega er
ljóst, að menning eskimóa var
nægilega sterk til þess að standa
gegn áhrifum, sem hefðu getað haft
afgerandi áhrif á þróun mála á
Grænlandi.
Til er skráð heimild frá sama
tima, þ.e. vikingatimanum, um
kynni sama i Norður-Noregi af
norðmönnum. Stórbóndinn Óttar
frá Hálogalandi skrifaði um þessi
tengsl i bréfi til Alfreðs mikla Eng-
landskonungs. Þar segir hann, að
hann sé sá norðmaður, sem búið
hafi lengst i norðri, og þar hafi
hánn á ferðum sinum hitt sama-
þjóðflokk fiskimanna og veiði-
manna. Hann kom sér fljótlega i
viðskiptasambönd við þá. Þau
viðskipti voru norska bóndanum
mjög i vil, og það reyndar svo að'
hann talar beinlinis um skatt-
greiðslur þeirra til sin i þvi sam-
bandi. Enda kemur það skýrt i ljós,
P . . -
Landsráð Grænlands kemur saman
ef saga sama er skoðuð, að þeir
hafa verið arðrændir langtum
meira en dæmi eru til um úr sögu
grænlendinga.
Gjörbreytt aðstaða
Þegar litið er yfir farinn veg sið-
ustu aldirnar og skoðuð sú aðstaða,
sem móðurmál þessara tveggja
minnihlutahópa hafa búið við, má
draga þá ályktun, að um hægfara
þróun i átt til eflingar málanna, þar
á meðal með tilkomu bókmáls, hafi
verið að ræða, og að hvati þeirrar
framþróunar hafi oft á tiðum verið
áhugi ábyrgra erlendra mál-
visindamanna og trúboða.
En á okkar timum búa þessi
minnihlutatungumál i Finnmörk og
Grænlandi við allt aðrar aðstæður.
1 kjölfar iðnvæðingar Noregs og
Danmerkur, sem m.a. ieiddi al-
mennt tilbættra lifskjara, kom efl-
ing menntakerfis landanna. Meiri-
hlutahópar þessara landa gerðu
kröfur til þess að fá aðild að þeim
möguleikum, sem árangursrikt
langskólanám veitti. Bilið milli
meirihlutans og minnihlutans
breikkaði mjög, og skömmu eftir
siðari heimsstyrjöldina varð ljóst,
að á milli þessara tveggja hópa var
komin breið gjá bæði hvað
menntun og lifskjör snerti. I báðum
löndunum varð ráðamönnum ljóst,
að ekki væri til lengdar hægt að
neita minnihlutanum um aðild að
hraðvaxandi velmegun, og á þess-
um tima voru þvi teknar ákvarðan-
ir, jafnt i Danmörku sem Noregi,
sem næstu tuttugu árin reyndust
hafa i för með sér hörmulegar af-
leiðingar fyrir minnihlutahópana.
Þeir sérfræðingar og stjórnmála-
menn, sem tóku ákvarðanirnar
um þessa meðvituðu stefnubreyt-
ingu gagnvart minnihlutahópun-
um, voru allir mótaðir af þvi
vaxtarþjóðfélagi, sem þeir bjuggu
i. Þeir lögðu þvi gildismati þess
þjóðfélags til grundvallar, þegar
þeir tóku ákvarðanir sinar. Það er
athyglisvert, að i hvorugu landinu
virðist ráðamönnum hafa til hugar
komið — að minnsta kosti ekki til
að byrja með þegar mikilvægustu
ákvarðanirnar voru teknar — að
leita álits hjá fulltrúum þessara
kyrrstöðuþjóðfélaga, sem þá voru,
þótt meðal beggja þjóðarbrotanna
væru menn, sem hefðu getað sagt