Íslendingur - 03.12.1926, Blaðsíða 1

XII. árgangur.
Akureyri, 3. desember 1926.
49. tölubl.
Ritstjóri: Gunnl. Tr. Jðnsson.
Strandgata 29.
Talsími 105.
Eggert Q'lafssoi.
1726 - 1. des. - 1926.
[Eggert Ólafsson var fæddur 1. desem-
ber 1726 í Svefneyjum á Breiðafirði.
Voru foreldrar hans Ólafur bóndi (f. 1688,
d. 1784) Gunnlaugssoii (f 97 ára) og
Ragnhildur Sigurðardóttir lögréttumanns,
Sigurðssonar frá Brjánslæk á Barða-
strönd. Eggert kom í Skálholtsskóla 15
vetra gamall og útskrifaðist þaðan um
tvítugt. Sigldi hann pá lil háskólans i
Kaupm.höfn og lagði par stund á ýmsar
greinar, en sérstaklega lagði hann sig
eftir náttúrufræði. Árið 1749 gaf hánn út
rit á latínu, og sýndi jiar fram á, að ís-
land væri myndað af jarðeldi. Árið 1752
fékk hann skipun konungs til að ferðast
um island. Var Bjarni Pálsson náitis-
félagi hans einnig skipaður, til pess að
ferðast unt ísland, kynna sér búnaðar-
háttu og aðra atvinnuvegu íslendinga og
rannsaka náttúru landsins. Ferðuðust
peir um landið á árunum 1752—1757.
Höfðu peir vetrarsetu í Vlðey að Skúla
fógeta, en ferðuöust utn sumur. Á árun-
unt 1760—1764 dvaldist Eggert með mági
sfnum, Birni próf. Halldórssyni í Sauð-
lauksdal, hinum mesta lærdómsmanni og
búnaðarfrömuði. Síðan fór hann utan
til Kaupm.hafnar og dvaldi par tvö ár,
og lauk hann par við ferðabókina, en
hún er eitt af helztu ritum um ísland á
18. öld. — Varalögmaður norðan og vest-
an á íslandi var Eggert skipaður 24. april
1767, með vonarbréfi fyrir embættinu,
pegar pað losnaði við fráfall Björns lög-
manns Markússonar.
Eggert kvæntist frændkonu sinni Ingi-
björgu Guðniundsdóttur árið 1767. Var
hún dóttir Guðntundar sýslumanns Sig-
urðssonar á Ingjaldshóli, móðurbróður
Eggerts. Hafði Guðmundur sýslumaður
tekið Eggert til fósturs 13 vetra gamlan
og annast hann upp frá pví og styrkt,
meðan pess purfti við. Brúðkaup peirra
frændsystkina stóð í Reykholti, og var
veitt par af mikilli rausn. — Eggert reisli
bú á Hofstöðum í Miklaholtshreppi í
Snæfellsnessýslu um pessar mundir. Lét
hann húsa bæinn prýðilega, en eigi var
alveg frá honum gengið haustið 1767,
svo að Eggcrt dvaldi veturinn eftir með
konu sinni í Sauðlauksdal. Seint í maí-
inánuði vorið 1768 bjó ,hann ferð sina
suður yfir Breiðafjörð, en druknaði á
leiðinni ásamt konu sinni 30. maímánað-
ar 1768.
Eggert var gott skáld, sannur íslend-
ingur og bjartsýnn á framtíð pjóðarinnar.]
200 ára afmæli Eggerts Ólafsson-
ar var minst víða um landið. Hér
efndi Stúdentafélagið til minningar-
samkomu í Samkomuhúsi bæjarins
að kvöldi fullveldisdagsins. Var
húsið fullskipað. Samkomuna setti
Davíð skáld Stefánsson, frá Fagra-
skógi, með stuttri en gagnorðri ræðu
og flutti í lok hennar ágæta drápu
til ættjarðarinnar. Sigurður skóla-
meistari Guðmundsson flutti fróð-
lega ræðu um »ætt, uppruna og
æfi Eggerts* og Pálmi kennari Hann-
esson snjalla ræðu, er hann nefndi
>:>Landnám Eggerts Ólafssonar«.
Blandaður kór undir stjórn Ingi-
mundar Árnasonar söng nokkur
lög. — Var samkoman hin bezta.
Hér fer á eftir ræða Pálma Hann-
essonar:
Landnám Eggerts Ólafssonar.
Pann 19. júní 1750 riðu 3 menn
upp Rangárvelli. Einn þeirra var
roskinn bóndamaður, en hinir tveir
ungir menn, vel búnir og fyrir-
mannlegir. Annar þeirra var um
þrítugt, vænn maður ásýndum og
giftusamlegur, hinn var 24 ára ungl-
ingur, ljós á hár og bjartur undir
brún. Pessi sveinn hét Eggert
Ólafsson, ættaður vestan frá Breiða-
firði. Hinn maðurinn hét Bjarni og
var Pálsson. Pessir tveir menn voru
nýkomnir frá Kaupmannahöfn og
nú ætluðu þeir að ganga upp á
Heklu.
I þennan tíma var hagur íslend-
inga ekki glæsilegur og lítið um
stórræðin. í Skálholti sat biskupinn,
í Viðey landfógetinn og konungs-
valdið á Bessastöðum. Víðast hvar
var örbirgð og alstaðar fáfræði og
hleypidómar. Menn trúðu á tröll í
fjöllum, útilegumenn á öræfum, álfa
í hólum og hömrum og drauga og
i!!a anda alstaðar. Menn vissu fátt
og óttuðust margt. Pjóðin var að
dauða komin af kúgun og fáfræði.
Erlendis vissu menn ekki mikið
um ísland. 4 árum áður var út-
komin bók á þýzku, full af þvætt-
ingi um Iand og þjóð. Menn vissu
að hér var Heklufjall og að þar var
eiít af hliðum Helvítis, en annars
lítið eða ekkert.
Hér á landi gengu margar kyn-
legar sagnir um Heklu. Einu sinni
klofnaði fjallið að endilöngu, alt
niður að rótum, og 18 eldar sáust
í einu brenna utan í því, og í eld-
unum sáust jafnan svartar flyksur
hvarfía upp og niður, og auðvitað
voru það sálir fordæmdra.
Peir félagar fóru íómlega. Veður
var bjart og útsýnin vorfögur. Parna
reis hún fram undan flagðið meðal
fjallanna, óvætlurin, sem eytt hafði
blómlegar bygðir og spúð eldi og
eimyrju yfir alt ísland, hið mikla
fjall, sem bjó yfir undrum jarðar-
eldsins og dul djúpanna. Pangað
ætluðu þeir, upp á efsta tindinn. —
Fylgdarmaðurinn kunni margar
sagnir um Heklu og sagði þeim
félögum. Flann sagði þeim, að
ómögulegt væri að komast upp á
Heklu fyrir ógurlegum brennisteins-
pyttum. Hann sagði þeim, að fjall-
ið væri sundursoðið af ægilegum
hverum og stórir gígar gysu þar
sífeldlega eldi og reyk. Og hann
sagði þeim um svarta fugla með
járnnefjum, sem sveimuðu um hið
fordæmda fjall.
Pið brosið að þessari trú, en var-
ekki von að fólkið tryði þessu?
Höfðu elcki kennimenn landsins
prédikað um Helvíti, þar sem brynni
eilífur eldur í eilífu myrkri og eilífri
svælu, og hvaðan skyldi þá jarð-
eldurinn koma og alt það myrkur
og svæla, sem honum fylgdi?
Hvaðan nema frá Helvíti. — Rann-
sókn var þá ekki til hér á landi og
fræðslan verri en engin. Fylgdar-
maðurinn trúði þessu öllu, því að
trúverðugir menn höfðu sagt það.
Og mér er nær að halda, að þið
hefðuð öll trúað því. —
En þeir félagar, trúðu þeir þessu?
Enginn veit, hvernig þeirn var inn-
AKUREYRAR BIO
Laugardagskv. kl. 872:-
HAFÖRNINN
Sunnudagskv. kl. S1/^:
Hin íýnda Paradís.
Kvikmynd í 8 þáttum, stórfengleg og tillcomumikil.
Aðalhlutverkin leika:
Doris Kenyon, Ronald Colman, Aileen Pringle
og Claude Gillingwater.
an rifja, en hitt er víst, að þeir
vildu rannsaka Heklufjall og að þeir
báru í sér fólgin hin fyrstu vísindi,
sem slóu rótum á þessu furðulega
landi.
Degi var tekið að halla, er þeir
komu að Selsundi, einum efsta
bænum á Rangárvöllum. Peir báðu
bóndann þar um fylgd og hét hann
fylgdinni, en aldrei hafði hann
komið lengra en að rótum Heklu
og enginn maður hafði nokkru sinui,
svo menn vissu, gengið upp á fjall-
ið. Er þeir félagar höfðu skanit
farið upp fjallið, varð fyrir þeim
hraungirðing svo há, að ekki var
unt að fara lengra með hesta. Bónd-
inn vildi nú ekki fara lengra og
bar við áköfum höfuðverk, en þeir
félagar héldu einir áfram upp fjallið.
í fyrstu varð þeinr ærið óvegsamt,
en er ofar dró, geiðist greiðfærari
leiðin og undruðust þeir það stór-
lega. Efst á fjallinu var nýfallinn
snær, er tók þeim í hné, en áfram
héldu þeir og á miðnætti stóðu
þeir á Heklutindi, Eggert Ólafsson
og Bjarni Pálsson.
Mikið karlmenskubragð var unn-
ið og fáir núlifandi manna hygg
eg að hefðu þorað að gera það,
þó margir séu vaskir hér á landi.
Pví að auk vaskleika þurfti vits-
muni og frjálsan hug til slíkra dáða.
Aðeins mikilmenni þora að ofbjóða
svo almannatrú, sem þeir Eggert
og Bjarni gerðu með Hekluförinni.
Hvernig lítur hann nú út sveinn-
inn frá Svefneyjum, er hann Ieiðir
augum land feðra sinna þessa vor-
björtu nótt? Hann er í hærra lagi
og réttvaxinn, herðibreiður og
frækilegur, ljós á hár og hörunds-
bjartur. Andlitið er frítt, ennið hátt,
nefið í stærra lagi og liður á, aug-
un skýrleg og frán og brúnin hvöss.
Allur er maðurinn vasklegur og
drengilegur.
Og hvernig horfir landið við
Eggerti Ólafssyni þessa sólbjörtu
óttustund? Á aðra hönd eru öræfin,
hin miklu firnindi, björt og heið
og köld. í fjarska blika heiðum-
hvítar ísbreiður, eins og hönd skap-
arans hvíli yfir auðninni. Á hina
höndina er bygðin, hin sofandi
sveit, vötnin blika í ársólinni og
vellirnir eru grænir. Hvervetna get-
ur að líta sögustaði, en hvar eru
hetjurnar og höfðingjasetrin? Býlin
eru smá og húsin lág, og fólkið
óttast sitt eigið land.
Og hvað mun Eggert Ólafsson
hafa hugsað á Heklutindi? Hann
mun hafa hugsað um það, hve
landið sé fagurt og gagnauðugt,
jarðvegurinn frjór og vötnin fiski-
sæl. Og hann mun hafa hugsað
sér, að berjast móti fáfræði, dáð-
leysi og hleypidómum og reyna að
endurlífga drengskap og þrótt í
kynstofni Gríms úr Sogni.
Peir Eggert rannsökuðu nú Heklu.
Hvar var jarðareidurinn, hvar voru
gígarnir og hverarnir, og hvar voru
svörtu fuglarnir með járnnefin? Alt
var þögult, kyrt og kalt. Hekla
horfði svipheið við sólarroðanum,
en á þessari björtu júnínótt fæddist
íslenzk náttúrufræði. Pá hófst nýtt
landnám á íslandi, landnám vísind-
anna. Pá byrjar rannsóknin að vinna
landið til handa þjóðinni og eyða
hjátrú og hleypidómum. Á meðan
þeir Eggert stóðu á Heklutindi
rann nýr dagur, hinn 20. júní. Því
skal sá dagur heita dagur íslenzkra
náttúrufræða og vera blessaður í
minningu þjóðarinnar. Og það hófst
nýr dagur í öðrum skilningi, dagur
yfir þjóð, sem gekk í myrkri.
Hvað haldið þið að fólkið hafi
sagt um þessa för? Flestir munu
hafa talið hana heimsku og ferða-
mennina ofiátunga eða afglapa.
Hygnu mennirnir munu hafa talið
sæmra að verja fé og kröftum til
einhvers þarfara en þessa og þeir
sem frjálslyndastir hafa verið, munu
hafa talið þetta óþarfa, sem betur
væri ógerður. Hvern mun hafa
grunað, að hér færu mikilmenni,
sem þjóðin mundi vegsama um
ókomnar aldir? Hvenær skilja menn
það mikilverðasta, sem gerist kring-
um þá? Peir skilja það ekki þá og
við skiljum það ekki nú. Víst er
það, að biskupinn í Skálholti ávít-
aði þá félaga fyrir ofdirfsku og að
margir gerðust til þess að hæða
þá og öfunda. En eftir þetta varð
Hekla önnur í augum manna og
margir hafa síðan gengið upp á
hana og engum fundist það háska-
legt. Hið nýja landnám var hafið,
þó að enginn skildi það og fáfræð-
in hafði beðið mikinn hnekki, og
með henni óttinn, því að fáfræðin
»