Vísbending - 13.07.2007, Síða 2

2 V í s b e n d i n g • 2 6 t b l 2 0 0 7
Kvikmynd Mel Gibsons, Apocalypto, um Maja-indíána Mið-Ameríku er dæmi
um hvernig nágrannar og frændur geta reynst
fjandsamlegir. Söguaðstæður eru þær að vald-
hafar komust að því að lykillinn að velsæld
felst í að gleðja guðina með því að byggja
þeim hof og færa þeim mannfórnir. Sagan
er kannski ekki kórrétt en boðskapurinn er
klassískur.
Valdaklíkur
Saga Majanna er áhugaverð vegna þess að
þeim tókst að byggja upp nokkuð þróað
samfélag sem var ekki einungis veiðimanna-
samfélag heldur einnig landbúnaðarsamfélag,
samfélag sem taldi sennilega um 3 til 14 millj-
ónir íbúa um árið 800. Þetta er mikill mann-
fjöldi þegar um 25 milljónir íbúa bjuggu í
Evrópu á sama tíma. Ef Majar, sem bjuggu
á landsvæði á stærð við Ísland, hefðu verið í
Evrópu hefðu þeir verið ein fjölmennasta
þjóð álfunnar á þessum tíma. Þegar Spánverj-
ar komu til Mið-Ameríku árið 1524 voru
hins vegar einungis 30 þúsund Majar eftir.
Ekki er vitað nákvæmlega hvað gerðist
en þurrkatímabil lék stórt hlutverk í að
skapa vandamál fyrir indíánana og upp-
skerubrestir hafa skapað fæðuskort. Upp-
bygging samfélagsins hefur þó gert illt
verra en samfélag Maja byggðist á klíkum
og litlir ættbálkar með um 25–50 þúsund
manns að jafnaði byggðu sér þorp. Rétt
eins og oft í klíkusamfélögum geisuðu
stöðugar erjur á milli ættbálkanna en þegar
harðna fór í ári urðu deilurnar blóðugri. Í
stað þess að reyna að leysa vandamálin sam-
an var nágrönnunum kennt um ófarirn-
ar, þeim slátrað og matarbyrgðum þeirra
hnuplað.
Gamlar hellamyndir eru til sem sýna
senuna úr Apocalypto þar sem verið er að
hálshöggva fólk á altari guðanna, svo að
höfuðin rúlla niður eins og boltar. Rétt eins
og í tilviki allmargra höfðingja í heimssög-
unni voru fórnir til guðanna oft yfirskin
fyrir græðgi elítunnar sem hugsar yfirleitt
meira um skammtímasigra og völd en
langtímavandamál. Í harðæri virðist allt-
af hægt að finna guðdómlegan boðskap
eða ástæðu til þess að biðla til guðana
ef ekki finnast aðrir sökudólgar. Orsök
ófaranna má aldrei rekja til höfðingj-
anna sjálfra. Vísindamenn halda því fram
að þurrkatímabilin geti ekki hafa verið
langvinn á þessum tíma og þess vegna
hefði örlítil fyrirhyggja getað dregið veru-
legu úr óförum harðærisins. Þrátt fyrir
harðærið var hins vegar enn tími til að byggja
Frændur eru frændum verstir
enn fleiri minnisvarða um mikilfengi
höfðingjanna þar sem þeir þurftu enn sem
fyrr að keppa um hver þeirra var glæsileg-
astur.
Blóðugt stríð
Fólk sem er fjarri blóðugu stríði undrar sig
oft á því hvernig fólk getur drepið hvert ann-
að og spyr hvers konar villimenn þetta séu.
Fjöldamorð hafa hins vegar verið algeng
í mannkynssögunni og mun algengari en
flestir gera sér grein fyrir. Fjöldamorð nas-
ista á gyðingum er þekktasta dæmið en talið
er að yfir 10 milljónir manns hafi verið drepn-
ir í þeirri útrýmingu, þegar öll fórnarlömb
stríðsins eru talin með. Sennilega hafa þó
enn fleiri verið myrtir í Rússlandi á tíma
Stalíns á árunum 1929–1939 og hátt í millj-
ón á árunum 1943–1946 þar sem nokkrum
minnihlutahópum var útrýmt. Pakistanar
drápu yfir milljón Bengali í Bangladess árið
1971 og Rauðu kmerarnir drápu enn fleiri í
Kambódíu á árunum 1975–1979. Það þarf
hins vegar ekki að fara svona langt aftur í tím-
ann því að talið er að um milljón manns hafi
verið myrtir í Rúanda árið 1994 og um 400
þúsund verið drepnir í Darfúr frá árinu 2002.
Þá er alltaf spurning hvernig eigi að
skilgreina fjöldamorð og fjöldamorð-
ingja en Íraksstríðið hefur kostað eitt-
hvað um 50–655 þúsund manns lífið, eft-
ir því hvernig talið er, en það stríð studdu
Íslendingar þrátt fyrir takmörkuð rök og
illa ígrundaðan málstað. Íslenskir víking-
ar og landnámsmenn eru svo dæmi um
klíkuskap sem hefði getað útrýmt byggð
hér á landi rétt eins og hjá Majunum. Fólk
er því ekki alltaf eins fjarri atburðarás-
inni og illmennskunni og það vill trúa.
Danska prinsessan, sem er af áströlsk-
um ættum, sagði nýlega hve unaðslegt
það væri fyrir þau hjónin að halda til
Tasmaníu þar sem væri svo fallegt og
friðsælt og svo gott fólk þar að finna.
Það eru þó ekki nema 150 ár síðan Ástr-
alir útrýmdu Tasmaníubúum með markviss-
um og kaldrifjuðum hætti. Það er hins veg-
ar gleymt og grafið, eins og allir frumbyggj
ar Tasmaníu.
Við á móti þeim!
Rannsóknir á þeim sem lifa af hörmungar
fjöldamorða sýna að bæði fórnarlömbin og
gerendurnir verða nær tilfinningalausir í
tilraun til að lifa af og taka þátt í drápunum.
Rannsóknir á börnum sem hafa verið gerð að
drápsvélum í Afríku benda til þess að það sé
nær borin von að reyna að gera þau „mennsk“
á ný. Þeir sem hlusta á sögur af slíkum hörm-
ungum bregðast einnig við með því að verða
nær tilfinningalausir en þeir sálfræðingar sem
var gert að hjálpa bandarískum hermönnum
eftir Víetnamstríðið þurftu sjálfir á áfallahjálp
að halda eftir að hafa hlustað á sögur hermann-
anna. Það er erfitt að gera sér grein fyrir
því af hverju fólk gerir öðru fólki hræðilega
hluti en hluti af ástæðunni er sennilega þetta
tilfinningaleysi gagnvart því sem er að gerast.
Tilfinningaleysi sem verður til í blóðugu
stríði. Hatur og hefnd er yfirleitt upphafið.
Hitler sá ástæðu til að láta líta út fyrir að
Pólverjar hefðu gert árás á Þjóðverja áður en
hann sagði þeim stríð á hendur. Bandaríkja-
menn bjuggu til hina lygilegustu sögu til að
tengja saman Írak og hryðjuverkin þann 11.
september. Það virðist ekki alltaf þurfa svo
mikið til til þess að réttlæta blóðbað. Það þarf
stundum að réttlæta ófarir með því að búa
til sökudólga, svo að hverjir „við“ erum og
hverjir „þeir“ séu í „við á móti þeim“ sé
skýrt, þar sem „þeir“ eru villimennirnir.
Deilurnar snúast oftast um land, auðlindir
eða völd. „Réttlæti“ er yfirleitt einungis
yfirskin.
Spurning um hagsmuni
Stundum er auðvelt að sjá hverjir „við“ og
hverjir „þeir“ eru þegar tveir kynþættir berjast;
tveir trúarbragðahópar, tveir tungumálahópar
eða tveir stjórnmálaflokkar. Stundum eru
það einungis nánustu blóðtengsl sem skipa
fólki í fylkingar eða hvar fólk býr eða hefur
búið. Stundum snýst þetta einungis um að
þeir sem eru vinir eru „við“ en allir hinir eru
„þeir“. Sameiginlegur óvinur getur gert menn
að vinum þó að ekkert annað kryddi vinskap-
inn. Tímabundnir hagsmunir geta einnig gert
menn að tímabundnum vinum sem verða
svo óvinir aftur þegar hagsmunirnir eru ekki
fyrir hendi. Þetta gæti verið lýsing á íslensku
viðskiptalífi þar sem klíkumynstrið hefur
breyst úr því að tengjast blóðböndum og
flokksböndum í það að byggjast á vinskap og
skammtímahagsmunum. Ekki að það síðara
sé verra klíkumynstur þar sem það er að öll-
um líkindum miklu skilvirkara en það fyrra
og ýtir miklu frekar undir framtakssemi.
Þó að oft sé „stríð“ á viðskipavettvangi og
sumir séu miskunnarlausir er það þó langt frá
blóðbaði fyrrnefndra atburða. Það má engu
að síður draga þann lærdóm af falli Maja-
veldisins að þegar harðnar í ári eiga samfélög
með marga höfðingja sem hugsa einungis um
eigin skammtímahagsmuni í staðinn fyrir
langtímahagsmuni samfélagsins til að gera
ástandið illt verra. V