Vísbending - 15.08.2008, Blaðsíða 2

2 V í s b e n d i n g • 3 0 . t b l . 2 0 0 8
Wade: Sökudólgarnir
stjórnvöld og bankar
Til eru þó þeir, sem telja sökudólgana
búa hér á landi. Robert Wade er prófessor
í stjórnmálahagfræði í Hagfræðiskóla
Lundúna (LSE) og eindreginn andstæð-
ingur frjálshyggju í hagstjórn. Heldur
hann því fram, að aukið atvinnufrelsi
síðasta hálfan annan áratug („hnattvæð-
ing“) hafi ekki leitt til minni fátæktar í
heiminum, auk þess sem tekjuskipting
sé síst jafnari nú en áður. Við Íslendingar
könnumst við svipuð viðhorf í skrifum
prófessoranna Stefáns Ólafssonar og Þor-
valdar Gylfasonar. Hér skal þó ekki um
það rætt að sinni, heldur greiningu Wades
á erfiðleikum Íslendinga, sem birtist í
Financial Times 1. júlí 2008.
Wade telur Íslendinga súpa seyðið af
óhóflegri skuldasöfnun síðustu ára.
Skammtímaskuldir séu tvöföld landsfram-
leiðsla á ári og langtímaskuldir rösk þre-
föld landsframleiðsla. Hann rekur erfið-
leikana einkum til óstjórnar bankanna.
„Íhaldsstjórnin,“ sem setið hafi um
aldamótin, hafi selt þá vildarvinum,
sem óreyndir hafi verið í bankarekstri.
Seðlabanki og fjármála-
ráðuneyti hafi verið
undir stjórn manna,
sem hafi viljað halda
eftirliti og afskiptum
í lágmarki. Seðla-
bankinn hafi afnumið
bindiskyldu og minnkað
gjaldeyrisforða sinn,
auk þess sem hann hafi
vanrækt viðvaranir til
bankanna.
Sömu reglur á Evrópska
efnahagssvæðinu
Frásögn Wades er einkennileg. Mennirnir,
sem stjórnað hafa bönkunum síðasta
áratug, eru ekki óskeikulir, en þeir hafa
mikla reynslu af bankarekstri: Sigurður
Einarsson, Hreiðar Már Sigurðsson, Hall-
dór Kristjánsson, Sigurjón Þ. Árnason og
Bjarni Ármannsson. Fylgst var nákvæm-
lega með sölu bankanna á sínum tíma, og
Ríkisendurskoðun gerði um hana margar
skýrslur (sem tiltækar eru á Netinu).
Ekkert fannst athugavert. Margir hafa
gleymt því, að ári áður en bankarnir voru
seldir, voru engir kaupendur að þeim
fáanlegir erlendis.
Wade gerir sér ekki heldur grein fyrir
því, að íslensku bankarnir starfa við
sömu reglur og aðrir bankar á Evrópska
efnahagssvæðinu. Fjármálaeftirlit er hér
með sama hætti og annars staðar í Evrópu
og síst linara. Bindiskyldan var að vísu
ekki afnumin á Íslandi, eins og ráða má af
grein Wades, heldur minnkuð niður í hið
sama og í grannríkjunum (2%), svo að
starfsumhverfi íslenskra fjármálastofnana
yrði ekki óhagstæðara en þeirra.
Um gjaldeyrisforðann er það að segja,
að Davíð Oddsson lét það verða eitt
fyrsta verk sitt í stól seðlabankastjóra
að tvöfalda hann (þvert á tal ýmissa
hagfræðinga, sem sögðu slíka forðasöfnun
úrelta). Gjaldeyrisforðinn er eftir flestum
mælikvörðum hlutfallslega stærri á Íslandi
en í grannríkjunum. Það hlýtur einnig
að koma mörgum spánskt fyrir sjónir,
þegar Wade talar um, að Seðlabankinn
hafi vanrækt siðferðilega leiðsögn. Davíð
Oddsson varaði hvað eftir annað við því,
hversu greitt bankarnir gengu, og varð að
sitja undir ásökunum um að vera þeim
fjandsamlegur, þótt svo væri ekki.
Eignamyndun á móti
skuldasöfnun
Tölurnar, sem Wade nefnir um skuldir
Íslendinga, eru vissu-
lega ógnvænlegar við
fyrstu sýn. En á móti
skuldum koma eignir,
og þær hafa aukist
stórkostlega síðustu ár-
in. Til dæmis námu
skuldir íslenskra heim-
ila í árslok 2007 tvö-
földum meðaltekjum
þeirra á ári, en eignir
þeirra, þegar allt er
talið, meðal annars
lífeyrissjóðir, námu meira en sjöföldum
meðaltekjum. Einnig verður að hafa í
huga, að íslenska ríkið hefur nánast greitt
upp skuldir sínar.
Því má skjóta hér inn í, að Wade kveður
í grein sinni Íslendinga hafa bætt sér upp
óhagkvæman rekstur á mörgum sviðum
með mikilli vinnu. Þeir vinni miklu
meira en aðrar Evrópuþjóðir. En Edward
Prescott, Nóbelsverðlaunahafi í hagfræði,
telur, að vinnustundafjöldi sé ofmældur
á Íslandi og framleiðni í hagkerfinu að
sama skapi vanmetinn. Ein ástæðan til
þess er, hvernig vinnuafl er samsett á
Íslandi. Atvinnuþátttaka er óvenjumikil.
Til dæmis vinna 10% fleiri Íslendinga
en Bandaríkjamanna. Einnig eru óvenju-
margir vinnandi Íslendingar eða um 30%
Leiðin út úr erfiðleikunum
Íslendingar eru lentir í erfiðleikum. Viðskiptabankarnir njóta takmarkaðs trausts erlendis, eins og endurspeglast
í háu skuldatryggingarálagi. Þeir uxu svo
hratt, eftir að þeir voru seldir einkaaðilum,
að ríkissjóður og seðlabanki hafa ekki
haldið í við þá og virðast þess vegna í
augum alþjóðlegra lánastofnana veikburða
bakhjarlar. Fjárfestar, jafnt fyrirtæki og
einstaklingar, hafa séð eignir sínar hverfa
vegna verðfalls hlutabréfa og fasteigna. Eftir
að virkjunarframkvæmdum lauk á hálend-
inu, hefur eftirspurn eftir vinnuafli minnkað
snögglega. Ýmis fyrirtæki riða til falls.
Meginástæðan alþjóðleg
Erfiðleikar eru oftast til marks um
mistök, en mistök eru til að læra af þeim
og leiðrétta, ekki til að endurtaka þau.
Nú er vitanlega enginn óskeikull. Menn
gera mistök á hverjum degi. Munurinn á
einkarekstri og ríkisrekstri hefur löngum
verið talinn sá, að einkaaðilar komast
fyrr að mistökum í rekstri og finna líka
hjá sér sterkari hvöt til að leiðrétta þau.
Í opinberum stofnunum bitna mistökin
hins vegar sjaldnast á þeim, sem gera þau.
Það eru því miklu síður rök gegn einka-
rekstri en fyrir honum, þegar kemst upp
um mistök, svo framarlega sem reynt er að
leiðrétta þau. Ég sé ekki betur en íslensk
fyrirtæki, þar á meðal viðskiptabankarnir,
séu einmitt um þessar mundir að bregðast
eins vel og aðstæður leyfa við aðsteðjandi
erfiðleikum. Hafi einhverjir íslenskir fjár-
festar gengið of langt, þá verður einnig
að hafa í huga, að við óvissu og áhættu er
torvelt að finna sök hjá einstökum aðilum,
greina mun á dirfsku og fífldirfsku. Vogun
vinnur, vogun tapar.
Það er að minnsta kosti ljóst, að
hvorki stjórnvöldum né atvinnulífi á
Íslandi verður kennt um hina alþjóðlegu
lánsfjárkreppu, sem hefur raunar sums
staðar komið miklu harðar niður en á Ís-
landi. Hún á aðallega rætur að rekja til
undirmálslána í Bandaríkjunum. Fá ís-
lensk fjármálafyrirtæki tóku þátt í þeim
leik, og hlutur hinna íslensku þátttakenda
var sáralítill. Stjórnvöldum og atvinnulífi
á Íslandi verður ekki heldur kennt um
það, að verð á olíu og matvælum hefur
snarhækkað á alþjóðamörkuðum.
Hannes Hólmsteinn
Gissurarson
prófessor.
framhald á bls. 4
Erfiðleikar eru
oftast til marks um
mistök, en mistök
eru til að læra af
þeim og leiðrétta,
ekki til að endur-
taka þau.